Page 208 of 513
PDF/HTML Page 241 of 546
single page version
yathA khalveka.n muktAphalasragdAm hAr iti sUtramiti muktAphalamiti tredhA vistAryate, tathaika.n dravya.n dravyamiti guN iti paryAy iti tredhA vistAryate . yathA chaikasya muktAphalasragdAmnaH shuklo guNaH shuklo hAraH shukla.n sUtra.n shukla.n muktAphalamiti tredhA vistAryate, tathaikasya dravyasya sattAguNaH saddravya.n sadguNaH satparyAy iti tredhA vistAryate . yathA chaikasmin muktAphalasragdAmni yaH shuklo guNaH sa na hAro na sUtra.n na muktAphala.n yashcha hAraH sUtra.n muktAphala.n vA sa na shuklo guN itItaretarasya yastasyAbhAvaH sa tadabhAv- lakShaNo.atadbhAvo.anyatvanibandhanabhUtaH, tathaikasmin dravye yaH sattAguNastanna dravya.n nAnyo guNo sthAnIyo yo.asau shuklaguNaH sa pradeshAbheden ki.n ki.n bhaNyate . shuklo hAr iti shukla.n sUtramiti shukla.n muktAphalamiti bhaNyate, yashcha hAraH sUtra.n muktAphala.n vA taistribhiH pradeshAbheden shuklo guNo bhaNyat iti tadbhAvasya lakShaNamidam . tadbhAvasyeti ko.arthaH . hArasUtramuktAphalAnA.n shuklaguNen sah tanmayatva.n pradeshAbhinnatvamiti . tathA muktAtmapadArthe yo.asau shuddhasattAguNaH sa pradeshAbheden ki.n ki.n bhaNyate . sattAlakShaNaH paramAtmapadArtha iti sattAlakShaNaH kevalaj~nAnAdiguN iti sattAlakShaNaH siddhaparyAy
anvayArtha : — [sat dravya.n ] ‘sat dravya’ [sat cha guNaH ] ‘sat guN’ [cha ] aur [sat cha ev paryAyaH ] ‘sat paryAy’ — [iti ] is prakAr [vistAraH ] (sattAguNakA) vistAr hai . [yaH khalu ] (uname.n paraspar) jo [tasya abhAvaH ] ‘usakA abhAv’ arthAt ‘usarUp honekA abhAv’ hai [saH ] vah [tadbhAvaH ] ‘tad -abhAv’ [atadbhAvaH ] arthAt atadbhAv hai ..107..
TIkA : — jaise ek 1motiyo.nkI mAlA ‘hAr’ke rUpame.n, ‘sUtra’ (dhAgA) ke rUpame.n aur ‘motI’ ke rUpame.n — (tridhA) tIn prakArase vistArit kI jAtI hai, usIprakAr ek ‘dravya,’ dravyake rUpame.n, ‘guN’ke rUpame.n aur ‘paryAy’ke rUpame.n — tIn prakArase vistArit kiyA jAtA hai .
aur jaise ek motiyo.nkI mAlAkA shuklatva guN, ‘shukla hAr,’ ‘shukla dhAgA’, aur ‘shukla motI’, — aise tIn prakArase vistArit kiyA jAtA hai, usIprakAr ek dravyakA sattAguN ‘satdravya’, ‘satguN’, aur ‘satparyAy’, — aise tIn prakArase vistArit kiyA jAtA hai .
aur jis prakAr ek motiyo.nkI mAlAme.n jo shuklatvaguN hai vah hAr nahI.n hai, dhAgA nahI.n hai yA motI nahI.n hai, aur jo hAr, dhAgA yA motI hai vah shuklatvaguN nahI.n hai; — isaprakAr 1 motiyo.nkI mAlA = motI kA hAr, mauktikamAlA .
Page 209 of 513
PDF/HTML Page 242 of 546
single page version
na paryAyo yachcha dravyamanyo guNaH paryAyo vA sa na sattAguN itItaretarasya yastasyAbhAvaH sa tadabhAvalakShaNo.atadbhAvo.anyatvanibandhanabhUtaH ..107.. iti bhaNyate . yashcha paramAtmapadArthaH kevalaj~nAnAdiguNaH siddhatvaparyAy iti taishcha tribhiH (pradeshAbheden ?) shuddhasattAguNo bhaNyat iti tadbhAvasya lakShaNamidam . tadbhAvasyeti ko.arthaH . paramAtmapadArtha- kevalaj~nAnAdiguNasiddhatvaparyAyANA.n shuddhasattAguNen sah sa.nj~nAdibhede.api pradeshaistanmayatvamiti . jo khalu tassa abhAvo yastasya pUrvoktalakShaNatadbhAvasya khalu sphu Ta.n sa.nj~nAdibhedavivakShAyAmabhAvaH so tadabhAvo sa pUrvoktalakShaNastadabhAvo bhaNyate . sa cha tadabhAvaH ki.n bhaNyate . atabbhAvo na tadbhAvastanmayatvam ki.nch atadbhAvaH sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhedaH ityarthaH . tadyathA — yathA muktAphalahAre yo.asau shuklaguNastadvAchake na shuklamityakSharadvayen hAro vAchyo na bhavati sUtra.n vA muktAphala.n vA, hArasUtramuktAphalashabdaishcha shuklaguNo vAchyo na bhavati . eva.n paraspara.n pradeshAbhede.api yo.asau sa.nj~nAdibhedaH sa tasya pUrvokta lakShaN- tadbhAvasyAbhAvastadabhAvo bhaNyate . sa cha tadabhAvaH punarapi ki.n bhaNyate . atadbhAvaH sa.nj~nA- lakShaNaprayojanAdibhed iti . tathA muktajIve yo.asau shuddhasattAguNastadvAchaken sattAshabden muktajIvo ek -dUsareme.n jo ‘usakA abhAv’ arthAt ‘tadrUp honekA abhAv’ hai vah ‘tad -abhAv’ lakShaN ‘atadbhAv’ hai, jo ki anyatvakA kAraN hai . isIprakAr ek dravyame.n jo sattAguN hai vah dravya nahI.n hai, 1anyaguN nahI.n hai, yA paryAy nahI.n hai; aur jo dravya anya guN yA paryAy hai vah sattAguN
— isaprakAr ek -dUsareme.n jo ‘usakA abhAv’ arthAt ‘tadrUp honekA abhAv’ hai vah 2‘tad -abhAv’ lakShaN ‘atadbhAv’ hai jo ki anyatvakA kAraN hai .
bhAvArtha : — ek AtmAkA vistArakathaname.n ‘Atmadravya’ke rUpame.n ‘j~nAnAdiguN’ ke rUpame.n aur ‘siddhatvAdi paryAy’ ke rUpame.n — tIn prakArase varNan kiyA jAtA hai . isIprakAr sarva dravyo.nke sambandhame.n samajhanA chAhiye .
aur ek AtmAke astitva guNako ‘sat Atmadravya’, sat j~nAnAdiguN’ aur ‘sat siddhatvAdi paryAy’ — aise tIn prakArase vistArit kiyA jAtA hai; isIprakAr sabhI dravyo.nke sambandhame.n samajhanA chAhiye .
aur ek AtmAkA jo astitva guN hai vah Atmadravya nahI.n hai, (sattA guNake binA) j~nAnAdiguN nahI.n hai, yA siddhatvAdi paryAy nahI.n hai; aur jo Atmadravya hai, (astitvake sivAy) j~nAnAdiguN hai yA siddhatvAdi paryAy hai vah astitva guN nahI.n hai — isaprakAr uname.n paraspar atadbhAv hai, jisake kAraN uname.n anyatva hai . isIprakAr sabhI dravyo.nke sambandhame.n samajhanA chAhiye . 1. anyaguN = sattA ke atirikta dUsarA koI bhI guN . 2. tad -abhAv = usakA abhAv; (tad -abhAv = tasya abhAvaH) tadbhAv atadbhAvakA lakShaN (svarUp) hai;
atadbhAv anyatvakA kAraN hai . pra. 27
Page 210 of 513
PDF/HTML Page 243 of 546
single page version
shuddhasattAguNo vAchyo na bhavati . ityeva.n paraspara.n pradeshAbhede.api yo.asau sa.nj~nAdibhedaH sa tasya
bhI bhalIbhA.Nti samajh lenA chAhiye . jaise ki : — sattA guNakI bhA.Nti ek AtmAke puruShArtha guNako ‘puruShArthI Atmadravya’ ‘puruShArthI j~nAnAdiguN’ aur ‘puruShArthI siddhatvAdi paryAy’ — isaprakAr vistarit kar sakate hai.n . abhinnapradesh honese isaprakAr vistAr kiyA jAtA hai, phi ra bhI sa.nj~nA -lakShaN -prayojanAdi bhed honese puruShArthaguNako tathA Atmadravyako, j~nAnAdi anya guN aur siddhatvAdi paryAyako atadbhAv hai, jo ki uname.n anyatvakA kAraN hai ..107..
anvayArtha : — [arthAt ] svarUp apekShAse [yad dravya.n ] jo dravya hai [tat na guNaH ] vah guN nahI.n hai, [yaH api guNaH ] aur jo guN hai [saH na tattva.n ] yah dravya nahI.n hai . [eShaH hi atadbhAvaH ] yah atadbhAv hai; [na ev abhAvaH ] sarvathA abhAv vah atadbhAv nahI.n hai; [iti nirdiShTaH ] aisA (jinendradev dvArA) darashAyA gayA hai ..108..
– Ane atatpaNu.n jANavu.n, na abhAvane; bhAkhyu.n jine. 108.
Page 211 of 513
PDF/HTML Page 244 of 546
single page version
ekasmindravye yad dravya.n guNo na tadbhavati, yo guNaH sa dravya.n na bhavatItyeva.n yad dravyasya guNarUpeN guNasya vA dravyarUpeN tenAbhavana.n so.atadbhAvaH, etAvataivAnyatvavyavahArasiddheH . na punardravyasyAbhAvo guNo guNasyAbhAvo dravyamityeva.nlakShaNo.abhAvo.atadbhAvaH . eva.n satyekadravya- syAnekatvamubhayashUnyatvamapoharUpatva.n vA syAt . tathA hi — yathA khalu chetanadravyasyAbhAvo- .achetanadravyamachetanadravyasyAbhAvashchetanadravyamiti tayoranekatva.n, tathA dravyasyAbhAvo guNo guNasyAbhAvo dravyamityekasyApi dravyasyAnekatva.n syAt . yathA suvarNasyAbhAve suvarNatvasyA- bhAvaH suvarNatvasyAbhAve suvarNasyAbhAv ityubhayashUnyatva.n, tathA dravyasyAbhAve guNasyAbhAvo yo.api guNaH sa na tattva.n dravyamarthataH paramArthataH, yaH shuddhasattAguNaH sa muktAtmadravya.n na bhavati . shuddhasattAshabden muktAtmadravya.n vAchya.n na bhavatItyarthaH . eso hi atabbhAvo eSh uktalakShaNo hi sphu TamatadbhAvaH . uktalakShaN iti ko.arthaH . guNaguNinoH sa.nj~nAdibhede.api pradeshabhedAbhAvaH . Nev abhAvo tti NiddiTTho naivAbhAv iti nirdiShTaH . naiv abhAv iti ko.arthaH . yathA sattAvAchakashabden muktAtma- dravya.n vAchya.n na bhavati tathA yadi sattApradeshairapi sattAguNAtsakAshAdbhinna.n bhavati tadA yathA
TIkA : — ek dravyame.n, jo dravya hai vah guN nahI.n hai, jo guN hai vah dravya nahI.n hai; — isaprakAr jo dravyakA guNarUpase abhavan (-na honA) athavA guNakA dravyarUpase abhavan vah atadbhAv hai; kyo.nki itanese hI anyatvavyavahAr (-anyatvarUp vyavahAr) siddha hotA hai . parantu dravyakA abhAv guN hai, guNakA abhAv dravya hai; — aise lakShaNavAlA abhAv vah atadbhAv nahI.n hai . yadi aisA ho to (1) ek dravyako anekatva A jAyagA, (2) ubhayashUnyatA (dono.nkA abhAv) ho jAyagI, athavA (3) apoharUpatA A jAyagI . isI ko samajhAte hai.n : —
(dravyakA abhAv vah guN hai aur guNakA abhAv vah dravya; vah aisA mAnane par pratham doSh is prakAr AyagA : — )
(1) jaise chetanadravyakA abhAv vah achetan dravya hai, achetanadravyakA abhAv vah chetanadravya hai, — isaprakAr unake anekatva (dvitva) hai, usIprakAr dravyakA abhAv vah guN, guNakA abhAv vah dravya — isaprakAr ek dravyake bhI anekatva A jAyagA . (arthAt dravyake ek honepar bhI usake anekatvakA prasa.ng A jAyagA .)
suvarNatvakA abhAv hone par suvarNakA abhAv ho jAtA hai, — isaprakAr ubhayashUnyatva – dono.nkA abhAv ho jAtA hai; usIprakAr dravyakA abhAv hone par guNakA abhAv aur guNakA abhAv hone par dravyakA abhAv ho jAyagA; — isaprakAr ubhayashUnyatA ho jAyagI . (arthAt
Page 212 of 513
PDF/HTML Page 245 of 546
single page version
guNasyAbhAve dravyasyAbhAv ityubhayashUnyatva.n syAt . yathA paTAbhAvamAtra ev ghaTo ghaTAbhAvamAtra ev paT ityubhayorapoharUpatva.n, tathA dravyAbhAvamAtra ev guNo guNAbhAvamAtra ev dravya- mityatrApyapoharUpatva.n syAt . tato dravyaguNayorekatvamashUnyatvamanapohatva.n chechChatA yathodit evAtadbhAvo.abhyupagantavyaH ..108..
jIvapradeshebhyaH pudgaladravya.n bhinna.n saddravyAntara.n bhavati tathA sattAguNapradeshebhyo muktajIvadravya.n sattAguNAdbhinna.n satpR^ithagdravyAntara.n prApnoti . eva.n ki.n siddham . sattAguNarUpa.n pR^ithagdravya.n muktAtmadravya.n cha pR^ithagiti dravyadvaya.n jAta.n, na cha tathA . dvitIya.n cha dUShaNa.n prApnoti — yathA suvarNatvaguNapradeshebhyo dravya tathA guN dono.nke abhAvakA prasa.ng A jAyagA .)
abhAv jitanA hI ghaT hai, aur ghaTake keval abhAv jitanA hI vastra hai) — isaprakAr dono.nke apoharUpatA hai, usIprakAr dravyAbhAvamAtra hI guN aur guNAbhAvamAtra hI dravya hogA; — isaprakAr isame.n bhI (dravya -guName.n bhI) 1apoharUpatA A jAyagI, (arthAt keval nakArarUpatAkA prasa~N.hga A jAyagA .)
isaliye dravya aur guNakA ekatva, ashUnyatva aur 2anapohatva chAhanevAleko yathokta hI (jaisA kahA vaisA hI) atadbhAv mAnanA chAhiye ..108..
ab, sattA aur dravyakA guN – guNIpanA siddha karate hai.n : — 1. apoharUpatA = sarvathA nakArAtmakatA; sarvathA bhinnatA . (dravya aur guName.n ek -dUsarekA keval nakAr hI
2. anapohatva = apoharUpatAkA na honA; keval nakArAtmakatAkA na honA .
pariNAm dravyasvabhAv je, te guN ‘sat’-avishiShTa Che; ‘dravyo svabhAve sthit sat Che’ – e ja A upadesh Che. 109.
Page 213 of 513
PDF/HTML Page 246 of 546
single page version
dravya.n hi svabhAve nityamavatiShThamAnatvAtsaditi prAk pratipAditam . svabhAvastu dravyasya pariNAmo.abhihitaH . ya ev dravyasya svabhAvabhUtaH pariNAmaH, sa ev sadavishiShTo guN itIh sAdhyate . yadev hi dravyasvarUpavR^ittibhUtamastitva.n dravyapradhAnanirdeshAtsaditi sa.nshabdyate tadavishiShTaguNabhUt ev dravyasya svabhAvabhUtaH pariNAmaH, dravyavR^itterhi trikoTisamay- bhinnasya suvarNasyAbhAvastathaiv suvarNapradeshebhyo bhinnasya suvarNatvaguNasyApyabhAvaH, tathA sattAguN- pradeshebhyo bhinnasya muktajIvadravyasyAbhAvastathaiv muktajIvadravyapradeshebhyo bhinnasya sattAguNasyApyabhAvaH ityubhayashUnyatva.n prApnoti . yatheda.n muktajIvadravye sa.nj~nAdibhedabhinnasyAtadbhAvastasya sattAguNen sah pradeshAbhedavyAkhyAna.n kR^ita.n tathA sarvadravyeShu yathAsa.nbhava.n j~nAtavyamityarthaH ..108.. eva.n dravyasyAstitva- kathanarUpeN prathamagAthA, pR^ithaktvalakShaNAtadbhAvAbhidhAnAnyatvalakShaNayoH kathanen dvitIyA, sa.nj~nAlakShaN- prayojanAdibhedarUpasyAtadbhAvasya vivaraNarUpeN tR^itIyA, tasyaiv dR^iDhIkaraNArtha.n cha chaturthIti dravyaguN- yorabhedaviShaye yuktikathanamukhyatayA gAthAchatuShTayen pa~nchamasthala.n gatam . ath sattA guNo bhavati, dravya.n
anvayArtha : — [yaH khalu ] jo, [dravyasvabhAvaH pariNAmaH ] dravyakA svabhAvabhUt (utpAdavyayadhrauvyAtmak) pariNAm hai [saH ] vah (pariNAm) [sadavishiShTaH guNaH ] ‘sat’ se avishiShTa (-sattAse abhinna hai aisA) guN hai . [svabhAve avasthita.n ] ‘svabhAvame.n avasthit (honese) [dravya.n ] dravya [sat ] sat hai’ — [iti jinopadeshaH ] aisA jo (99 vI.n gAthAme.n kathit) jinopadesh hai [ayam ] vahI yah hai . (arthAt 99vI.n gAthAke kathaname.nse is gAthAme.n kathit bhAv sahaj hI nikalatA hai .) ..109..
TIkA : — dravya svabhAvame.n nitya avasthit honese sat hai, — aisA pahale (99vI.n gAthAme.n) pratipAdit kiyA gayA hai; aur (vahA.N) dravyakA svabhAv pariNAm kahA gayA hai . yahA.N yah siddha kiyA jA rahA hai ki — jo dravyakA svabhAvabhUt pariNAm hai vahI ‘sat’ se avishiShTa (-astitvase abhinna aisA – astitvase koI anya nahI.n aisA) guN hai .
dravyake svarUpakA vR^ittibhUt aisA jo astitva dravyapradhAn kathanake dvArA ‘sat’ shabdase kahA jAtA hai usase avishiShTa (-us astitvase ananya) guNabhUt hI dravyasvabhAvabhUt pariNAm hai; kyo.nki dravyakI 1vR^itti (astitva) tIn prakArake samayako sparshit karatI honese 1. vR^itti = vartanA; astitva rahanA vah; TikanA vah .
Page 214 of 513
PDF/HTML Page 247 of 546
single page version
sparshinyAH pratikShaNa.n ten ten svabhAven pariNamanAt . dravyasvabhAvabhUt ev tAvatpariNAmaH . sa tvastitvabhUtadravyavR^ittyAtmakatvAtsadavishiShTo dravyavidhAyako guN eveti sattAdravyayo- rguNaguNibhAvaH siddhayati ..109..
cha guNI bhavatIti pratipAdayati — jo khalu davvasahAvo pariNAmo yaH khalu sphu Ta.n dravyasya svabhAvabhUtaH pariNAmaH pa~nchendriyaviShayAnubhavarUpamanovyApArotpannasamastamanoratharUpavikalpajAlAbhAve sati yashchidA- nandaikAnubhUtirUpaH svasthabhAvastasyotpAdaH, pUrvoktavikalpajAlavinAsho vyayaH, tadubhayAdhArabhUtajIvatva.n dhrauvyamityuktalakShaNotpAdavyayadhrauvyAtmakajIvadravyasya svabhAvabhUto yo.asau pariNAmaH so guNo sa guNo bhavati . sa pariNAmaH katha.nbhUtaH sanguNo bhavati . sadavisiTTho sato.astitvAdavishiShTo.abhinnastadutpAdAditraya.n tiShThatyastitva.n chaika.n tiShThatyastitven sah kathamabhinno bhavatIti chet . ‘‘utpAdavyayadhrauvyayukta.n sat’’ iti vachanAt . eva.n sati sattaiv guNo bhavatItyarthaH . iti guNavyAkhyAna.n gatam . sadavaTThida.n sahAve davva.n ti sadavasthita.n svabhAve dravyamiti . dravya.n paramAtmadravya.n bhavati . ki.n kartR^i . saditi . ken . abhed- nayen . katha.nbhUtam . sat avasthitam . kva . utpAdavyayadhrauvyAtmakasvabhAve . jiNovadesoya.n aya.n jinopadesh iti ‘sadavaTThida.n sahAve davva.n davvassa jo hu pariNAmo’ ityAdipUrvasUtre yadukta.n tadeveda.n vyAkhyAnam, guNakathana.n punaradhikamiti tAtparyam . yatheda.n jIvadravye guNaguNinorvyAkhyAna.n (vah vR^itti – astitva) pratikShaN us -us svabhAvarUp pariNamit hotI hai .
(isaprakAr) pratham to dravyakA svabhAvabhUt pariNAm hai; aur vah (utpAd -vyay- dhrauvyAtmak pariNAm) astitvabhUt aisI dravyakI vR^ittisvarUp honese, ‘sat’ se avishiShTa, dravyavidhAyak (-dravyakA rachayitA) guN hI hai . — isaprakAr sattA aur dravyakA guNaguNIpanA siddha hotA hai ..109..
Page 215 of 513
PDF/HTML Page 248 of 546
single page version
na khalu dravyAtpR^ithagbhUto guN iti vA paryAy iti vA kashchidapi syAt; yathA suvarNAtpR^ithagbhUta.n tatpItatvAdikamiti vA tatkuNDalatvAdikamiti vA . ath tasya tu dravyasya svarUpavR^ittibhUtamastitvAkhya.n yaddravyatva.n sa khalu tadbhAvAkhyo guN ev bhavan ki.n hi dravyAtpR^ithagbhUtatven vartate . na vartat ev . tarhi dravya.n sattA.astu svayamev ..110..
anvayArtha : — [ih ] is vishvame.n [guNaH iti vA kashchit ] guN aisA kuCh [paryAyaH iti vA ] yA paryAy aisA kuCh [dravya.n vinA nAsti ] dravyake binA (-dravyase pR^ithak) nahI.n hotA; [dravyatva.n punaH bhAvaH ] aur dravyatva vah bhAv hai (arthAt astitva guN hai); [tasmAt ] isaliye [dravya.n svaya.n sattA ] dravya svaya.n sattA (astitva) hai ..110..
TIkA : — vAstavame.n dravyase pR^ithagbhUt (bhinna) aisA koI guN yA aisI koI paryAy kuCh nahI.n hotA; jaise — suvarNase pR^ithagbhUt usakA pIlApan Adi yA usakA kuNDalatvAdi nahI.n hotA tadanusAr . ab, us dravyake svarUpakI vR^ittibhUt jo ‘astitva’ nAmase kahA jAnevAlA dravyatva vah usakA ‘bhAv’ nAmase ka hA jAnevAlA guN hI honese, kyA vah dravyase pR^ithakrUp vartatA hai ? nahI.n hI vartatA . tab phi ra dravya svayamev sattA ho ..110..
Page 216 of 513
PDF/HTML Page 249 of 546
single page version
evametadyathoditaprakArasAkalyAkala.nk lA.nChanamanAdinidhana.n satsvabhAve prAdurbhAvamAskandati dravyam . sa tu prAdurbhAvo dravyasya dravyAbhidheyatAyA.n sadbhAvanibaddha ev syAt; paryAyAbhidheyatAyA.n tvasadbhAvanibaddha ev . tathA hi — yadA dravyamevAbhidhIyate na paryAyAstadA prabhavAvasAn- varjitAbhiryaugapadyapravR^ittAbhirdravyaniShpAdikAbhiranvayashaktibhiH prabhavAvasAnalA.nChanAH kramapravR^ittAH mokShaparyAyaH kevalaj~nAnAdirUpo guNasamUhashcha yen kAraNen taddvayamapi paramAtmadravya.n vinA nAsti, na vidyate . kasmAt . pradeshAbhedAditi . utpAdavyayadhrauvyAtmakashuddhasattArUpa.n muktAtmadravya.n bhavati . tasmAdabheden sattaiv dravyamityarthaH . yathA muktAtmadravye guNaparyAyAbhyA.n sahAbhedavyAkhyAna.n kR^ita.n tathA yathAsa.nbhava.n sarvadravyeShu j~nAtavyamiti ..110.. eva.n guNaguNivyAkhyAnarUpeN prathamagAthA, dravyasya guNaparyAyAbhyA.n sah bhedo nAstIti kathanarUpeN dvitIyA cheti svatantragAthAdvayen ShaShThasthala.n gatam .. ath dravyasya dravyArthikaparyAyArthikanayAbhyA.n sadutpAdAsadutpAdau darshayati – eva.nvihasabbhAve eva.nvidhasadbhAve sattAlakShaNamutpAdavyayadhrauvyalakShaNa.n guNaparyAyalakShaNa.n dravya.n chetyeva.nvidhapUrvoktasadbhAve sthita.n, athavA eva.nviha.n sahAve iti pAThAntaram . tatraiva.nvidha.n pUrvoktalakShaNa.n svakIyasadbhAve sthitam . kim . davva.n dravya.n kartR^i . ki.n
anvayArtha : — [eva.nvidha.n dravya.n ] aisA (pUrvokta) dravya [svabhAve ] svabhAvame.n [dravyArthaparyAyArthAbhyA.n ] dravyArthik aur paryAyArthik nayo.nke dvArA [sadasadbhAvanibaddha.n prAdurbhAva.n ] sadbhAvasa.nbaddha aur asadbhAvasa.nbaddha utpAdako [sadA labhate ] sadA prApta karatA hai ..111..
TIkA : — isaprakAr yathodit (pUrvakathit) sarva prakArase 1akala.nk lakShaNavAlA, anAdinidhan vah dravya sat -svabhAvame.n (astitvasvabhAvame.n) utpAdako prApta hotA hai . dravyakA vah utpAd, dravyakI 2abhidheyatAke samay sadbhAvasa.nbaddha hI hai aur paryAyo.nkI abhidheyatAke samay asadbhAvasa.nbaddha hI hai . ise spaShTa samajhAte hai.n : —
jab dravya hI kahA jAtA hai — paryAye.n nahI.n, tab utpattivinAsh rahit, yugapat pravartamAn, dravyako utpanna karanevAlI 3anvayashaktiyo.nke dvArA, utpattivinAshalakShaNavAlI, kramashaH pravartamAn, 1. akala.nk = nirdoSh (yah dravya pUrvakathit sarvaprakAr nirdoSh lakShaNavAlA hai .) 2. abhidheyatA = kahane yogyapanA; vivakShA; kathanI . 3. anvayashakti = anvayarUpashakti . (anvayashaktiyA.N utpatti aur nAshase rahit hai.n, ek hI sAth pravR^itta
Page 217 of 513
PDF/HTML Page 250 of 546
single page version
paryAyaniShpAdikA vyatirekavyaktIstAstAH sa.nkrAmato dravyasya sadbhAvanibaddha ev prAdurbhAvaH, hemavat . tathA hi — yadA hemaivAbhidhIyate nA.ngadAdayaH paryAyAstadA hemasamAnajIvitAbhiryaug- padyapravR^ittAbhirhemaniShpAdikAbhiranvayashakti bhira.ngadAdiparyAyasamAnajIvitAH kramapravR^ittA a.ngadAdi- paryAyaniShpAdikA vyatirekavyaktIstAstAH sa.nkrAmato hemnaH sadbhAvanibaddha ev prAdurbhAvaH . yadA tu paryAyA evAbhidhIyante na dravya.n, tadA prabhavAvasAnalA.nChanAbhiH kramapravR^ittAbhiH paryAyaniShpAdikAbhirvyatirekavyaktibhistAbhistAbhiH prabhavAvasAnavarjitA yaugapadyapravR^ittA dravya- karoti . sadA labhadi sadA sarvakAla.n labhate . ki.n karmatApannam . pAdubbhAva.n prAdurbhAvamutpAdam . katha.nbhUtam . sadasabbhAvaNibaddha.n sadbhAvanibaddhamasadbhAvanibaddha.n cha . kAbhyA.n kR^itvA . davvatthapajjayatthehi.n dravyArthikaparyAyArthikanayAbhyAmiti . tathAhi — yathA yadA kAle dravyArthikanayen vivakShA kriyate yadev kaTakaparyAye suvarNa.n tadev ka~N.hkaNaparyAye nAnyaditi, tadA kAle sadbhAvanibaddha evotpAdaH . kasmAditi chet . dravyasya dravyarUpeNAvinaShTatvAt . yadA punaH paryAyavivakShA kriyate kaTakaparyAyAt sakAshAdanyo yaH ka~N.hkaNaparyAyaH suvarNasambandhI sa ev na bhavati, tadA punarasadutpAdaH . kasmAditi chet . pUrvaparyAyasya vinaShTatvAt . tathA yadA dravyArthikanayavivakShA kriyate ya ev pUrva.n gR^ihasthAvasthAyAmevameva.n gR^ihavyApAra.n kR^itavAn pashchAjjinadIkShA.n gR^ihItvA sa evedAnI.n rAmAdikevalipuruSho nishchayaratnatrayAtmakaparamAtmadhyAne- paryAyo.nkI utpAdak un -un 1vyatirekavyaktiyo.nko prApta honevAle dravyako 2sadbhAvasa.nbaddha hI utpAd hai; suvarNakI bhA.Nti . jaise : — jab suvarNa hI kahA jAtA hai — bAjUba.ndhA Adi paryAye.n nahI.n, tab suvarNa jitanI sthAyI, yugapat pravartamAn, suvarNakI utpAdak anvayashaktiyo.nke dvArA bAjUba.ndh ityAdi paryAy jitane sthAyI, kramashaH pravartamAn, bAjUba.ndh ityAdi paryAyo.nkI utpAdak un -un vyatirekavyaktiyo.nko prApta honevAle suvarNakA sadbhAvasa.nbaddha hI utpAd hai .
aur jab paryAye.n hI kahI jAtI hai.n, — dravya nahI.n, tab utpattivinAsh jinakA lakShaN hai aisI, kramashaH pravartamAn, paryAyo.nko utpanna karanevAlI un -un vyatirekavyaktiyo.nke dvArA, utpattivinAsh rahit, yugapat pravartamAn, dravyakI utpAdak anvayashaktiyo.nko prApta honevAle *1. vyatirekavyakti = bhedarUp pragaTatA . [vyatirekavyaktiyA.N utpatti vinAshako prApta hotI hai.n, kramashaH pravR^itta
2. sadbhAvasa.nbaddha = sadbhAv -astitvake sAth sa.nba.ndh rakhanevAlA, – sa.nkalit . [dravyakI vivakShAke samay
anvay shaktiyo.nko mukhya aur vyatirekavyaktiyo.nko gauN kar diyA jAtA hai, isaliye dravyake sadbhAvasa.nbaddha utpAd (sat -utpAd, vidyamAnakA utpAd) hai . ] પ્ર. ૨૮
Page 218 of 513
PDF/HTML Page 251 of 546
single page version
niShpAdikA anvayashaktIH sa.nkrAmato dravyasyAsadbhAvanibaddha ev prAdurbhAvaH, hemavadev . tathA hi — yadA.ngadAdiparyAyA evAbhidhIyante, na hem, tadA.ngadAdiparyAyasamAnajIvitAbhiH kramapravR^ittAbhira.ngadAdiparyAyaniShpAdikAbhirvyatirekavyaktibhistAbhistAbhirhemasamAnajIvitA yaugapadyapravR^ittA hemaniShpAdikA anvayashaktiH sa.nkrAmato hemno.asadbhAvanibaddha ev prAdurbhAvaH . ath paryAyAbhidheyatAyAmapyasadutpattau paryAyaniShpAdikAstAstA vyatirekavyaktayo yaugapadyapravR^itti- mAsAdyAnvayashaktitvamApannAH paryAyAn dravIkuryuH, tathA.ngadAdiparyAyaniShpAdikAbhistAbhi- stAbhirvyatirekavyaktibhiryaugapadyapravR^ittimAsAdyAnvayashaktitvamApannAbhira.ngadAdiparyAyA api hemI- kriyeran . dravyAbhidheyatAyAmapi sadutpattau dravyaniShpAdikA anvayashaktayaH kramapravR^ittimAsAdya tattadvayatirekavyaktitvamApannA dravya.n paryAyIkuryuH, tathA hemaniShpAdikAbhiranvayashaktibhiH nAnantasukhAmR^itatR^ipto jAtaH, na chAnya iti, tadA sadbhAvanibaddha evotpAdaH . kasmAditi chet . puruShatvenAvinaShTatvAt . yadA tu paryAyanayavivakShA kriyate pUrva.n sarAgAvasthAyAH sakAshAdanyo.aya.n bharatasagararAmapANDavAdikevalipuruShANA.n sa.nbandhI niruparAgaparamAtmaparyAyaH sa ev na bhavati, tadA dravyako 1asadbhAvasa.nbaddha hI utpAd hai; suvarNakI hI bhA.Nti . vah isaprakAr jab bAjUba.ndhAdi paryAye.n hI kahI jAtI hai.n — suvarNa nahI.n, tab bAjUba.ndh ityAdi paryAy jitanI TikanevAlI, kramashaH pravartamAn, bAjUba.ndh ityAdi paryAyo.nkI utpAdak un -un vyatirek -vyaktiyo.nke dvArA, suvarNa jitanI TikanevAlI, yugapat pravartamAn, suvarNakI utpAdak anvayashaktiyo.nko prApta suvarNake asadbhAvayukta hI utpAd hai .
ab, paryAyo.nkI abhidheyatA (kathanI) ke samay bhI, asat -utpAdame.n paryAyo.nko utpanna karanevAlI ve -ve vyatirekavyaktiyA.N yugapat pravR^itti prApta karake anvayashaktipaneko prApta hotI huI paryAyo.nko dravya karatA hai (-paryAyo.nkI vivakShAke samay bhI vyatirekavyaktiyA.N anvayashaktirUp banatI huI paryAyo.nko dravyarUp karatI hai.n ); jaise bAjUba.ndh Adi paryAyo.nko utpanna karanevAlI ve- ve vyatirekavyaktiyA.N yugapat pravR^itti prApta karake anvayashaktipaneko prApta karatI huI bAjuba.ndh ityAdi paryAyo.nko suvarNa karatA hai tadnusAr . dravyakI abhidheyatAke samay bhI, sat -utpAdame.n dravyakI utpAdak anvayashaktiyA.N kramapravR^ittiko prApta karake us -us vyatirekavyaktitvako prApta hotI huI, dravyako paryAye.n (-paryAyarUp) karatI hai.n; jaise suvarNakI utpAdak anvayashaktiyA.N 1. asadbhAvasa.nba.nddha = anastitvake sAth sa.nba.ndhavAlA — sa.nkalit . [paryAyo.nkI vivakShAke samay
utpAd (asat -utpAd, avidyamAnakA utpAd) hai . ]
Page 219 of 513
PDF/HTML Page 252 of 546
single page version
kramapravR^ittimAsAdya tattadvayatirekamApannAbhirhemA.ngadAdiparyAyamAtrIkriyet . tato dravyArthAdeshA- tsadutpAdaH, paryAyArthAdeshAdasat ityanavadyam ..111..
punarasadbhAvanibaddha evotpAdaH . kasmAditi chet . pUrvaparyAyAdanyatvAditi . yatheda.n jIvadravye sadutpAdA- sadutpAdavyAkhyAna.n kR^ita.n tathA sarvadravyeShu yathAsa.nbhava.n j~nAtavyamiti ..111.. ath pUrvoktamev sadutpAda.n dravyAdabhinnatven vivR^iNoti — jIvo jIvaH kartA bhava.n bhavan pariNaman san bhavissadi bhaviShyati tAvat . kramapravR^itti prApta karake us -us vyatirekavyaktitvako prApta hotI huI, suvarNako bAjUba.ndhAdi paryAyamAtra (-paryAyamAtrarUp) karatI hai.n .
isaliye dravyArthik kathanase sat -utpAd hai, paryAyArthik kathanase asat -utpAd hai — yah bAt anavadya (nirdoSh, abAdhya) hai .
bhAvArtha : — jo pahale vidyamAn ho usIkI utpattiko sat -utpAd kahate hai.n aur jo pahale vidyamAn na ho usakI utpattiko asat -utpAd kahate hai.n . jab paryAyo.nko gauN karake dravyakA mukhyatayA kathan kiyA jAtA hai, tab to jo vidyamAn thA vahI utpanna hotA hai, (kyo.nki dravya to tIno.n kAlame.n vidyamAn hai); isaliye dravyArthik nayase to dravyako sat -utpAd hai; aur jab dravyako gauN karake paryAyo.nkA mukhyatayA kathan kiyA jAtA hai tab jo vidyamAn nahI.n thA vah utpanna hotA hai (kyo.nki vartamAn paryAy bhUtakAlame.n vidyamAn nahI.n thI), isaliye paryAyArthik nayase dravyake asat -utpAd hai .
yahA.N yah lakShyame.n rakhanA chAhiye ki dravya aur paryAye.n bhinna -bhinna vastue.N nahI.n hai.n; isaliye paryAyo.nkI vivakShAke samay bhI, asat -utpAdame.n, jo paryAye.n hai.n ve dravya hI hai.n, aur dravyakI vivakShAke samay bhI sat -utpAdame.n, jo dravya hai ve hI paryAye.n hI hai.n ..111..
Page 220 of 513
PDF/HTML Page 253 of 546
single page version
dravya.n hi tAvad dravyatvabhUtAmanvayashakti.n nityamapyaparityajadbhavati sadev . yastu dravyasya paryAyabhUtAyA vyatirekavyakteH prAdurbhAvaH tasminnapi dravyatvabhUtAyA anvayashakteraprachyavanAd dravyamananyadev . tato.ananyatven nishchIyate dravyasya sadutpAdaH . tathA hi — jIvo dravya.n bhavannArakatirya~N.hmanuShyadevasiddhatvAnAmanyatamen paryAyeN dravyasya paryAyadurlalitavR^ittitvAd- vashyamev bhaviShyati . sa hi bhUtvA cha ten ki.n dravyatvabhUtAmanvayashaktimujjhati, nojjhati . ki.n ki.n bhaviShyati . nirvikArashuddhopayogavilakShaNAbhyA.n shubhAshubhopayogAbhyA.n pariNamya Naro.amaro vA paro naro devaH parastirya~N.hnArakarUpo vA nirvikArashuddhopayogen siddho vA bhaviShyati . bhavIy puNo eva.n pUrvoktaprakAreN punarbhUtvApi . athavA dvitIyavyAkhyAnam . bhavan vartamAnakAlApekShayA bhaviShyati bhAvikAlApekShayA bhUtvA bhUtakAlApekShayA cheti kAlatraye chaiva.n bhUtvApi ki.n davvatta.n pajahadi ki.n dravyatva.n parityajati . Na chayadi dravyArthikanayen dravyatva.n na tyajati, dravyAdbhinno na bhavati . aNNo kaha.n havadi
anvayArtha : — [jIvaH ] jIv [bhavan ] pariNamit hotA huA [naraH ] manuShya, [amaraH ] dev [vA ] athavA [paraH ] anya (-tirya.nch, nArakI yA siddha) [bhaviShyati ] hogA, [punaH ] parantu [bhUtvA ] manuShya devAdi hokar [ki.n ] kyA vah [dravyatva.n prajahAti ] dravyatvako Cho.D.h.h detA hai ? [na jahat ] nahI.n Cho.DtA huA vah [anyaH katha.n bhavati ] anya kaise ho sakatA hai ? (arthAt vah anya nahI.n, vahakA vahI hai .)..112..
TIkA : — pratham to dravya dravyatvabhUt anvayashaktiko kabhI bhI na Cho.DtA huA sat (vidyamAn) hI hai . aur dravyake jo paryAyabhUt vyatirekavyaktikA utpAd hotA hai usame.n bhI dravyatvabhUt anvayashaktikA achyutapanA honese dravya ananya hI hai, (arthAt us utpAdame.n bhI anvayashakti to apatit -avinaShTa -nishchal honese dravya vahakA vahI hai, anya nahI.n .) isaliye ananyapaneke dvArA dravyakA sat -utpAd nishchit hotA hai, (arthAt uparokta kathanAnusAr dravyakA dravyApekShAse ananyapanA honese, usake sat -utpAd hai, — aisA ananyapane dvArA siddha hotA hai .)
devatva aur siddhatvame.nse kisI ek paryAyame.n avashyamev (pariNamit) hogA . parantu vah jIv us paryAyarUp hokar kyA dravyatvabhUt anvayashaktiko Cho.DtA hai ? nahI.n Cho.DtA .
Page 221 of 513
PDF/HTML Page 254 of 546
single page version
yadi nojjhati kathamanyo nAm syAt, yen prakaTitatrikoTisattAkaH sa ev na syAt ..112..
yadyapi nishchayen manuShyaparyAye devaparyAye cha samAna.n tathApi manujo devo na bhavati . kasmAt .
prakArakI sattA) jisake pragaT hai aisA vah (jIv), vahI na ho ?
bhAvArtha : — jIv manuShya -devAdik paryAyarUp pariNamit hotA huA bhI anya nahI.n ho jAtA, ananya rahatA hai, vahakA vahI rahatA hai; kyo.nki ‘vahI yah devakA jIv hai, jo pUrvabhavame.n manuShya thA aur amuk bhavame.n tirya.nch thA’ aisA j~nAn ho sakatA hai . isaprakAr jIvakI bhA.Nti pratyek dravya apanI sarva paryAyo.nme.n vahakA vahI rahatA hai, anya nahI.n ho jAtA, — ✽ananya rahatA hai . isaprakAr dravyakA ananyapanA honese dravyakA sat -utpAd nishchit hotA hai ..112..
anvayArtha : — [manujaH ] manuShya [devaH na bhavati ] dev nahI.n hai, [vA ] athavA [devaH ] dev [mAnuShaH vA siddhaH vA ] manuShya yA siddha nahI.n hai; [eva.n abhavan ] aisA na hotA huA [ananya bhAva.n katha.n labhate ] ananyabhAvako kaise prApta ho sakatA hai ? ..113.. ✽(arthAt utpAd -vyay -dhrauvyAtmak jIv, manuShyAdi paryAyo.nrUp pariNamit hone par bhI, anvayashaktiko nahI.n Cho.DtA honese ananya – vahakA vahI – hai .)
Page 222 of 513
PDF/HTML Page 255 of 546
single page version
paryAyA hi paryAyabhUtAyA AtmavyatirekavyakteH kAl ev sattvAttato.anyakAleShu bhavantyasanta ev . yashcha paryAyANA.n dravyatvabhUtayAnvayashaktyAnusyUtaH kramAnupAtI svakAle prAdurbhAvaH tasminparyAyabhUtAyA AtmavyatirekavyakteH pUrvamasattvAtparyAyA anya ev . tataH paryAyANAmanyatven nishchIyate paryAyasvarUpakartR^ikaraNAdhikaraNabhUtatven paryAyebhyo.apR^ithagbhUtasya dravyasyAsadutpAdaH . tathA hi — na hi manujastridasho vA siddho vA syAt, na hi tridasho manujo vA siddho vA syAt . evamasan kathamananyo nAm syAt, yenAnya ev na syAt; yen cha niShpadyamAnamanujAdiparyAya.n jAyamAnavalayAdivikAra.n kA.nchanamiv jIvadravyamapi pratipad- manyanna syAt ..113.. devaparyAyakAle manuShyaparyAyasyAnupalambhAt . devo vA mANuso va siddho vA devo vA manuShyo na bhavati svAtmopalabdhirUpasiddhaparyAyo vA na bhavati . kasmAt . paryAyANA.n paraspara.n bhinnakAlatvAt, suvarNadravye kuNDalAdiparyAyANAmiv . eva.n ahojjamANo evamabhavansan aNaNNabhAva.n kadha.n lahadi ananyabhAv-
TIkA : — paryAye.n paryAyabhUt svavyatirekavyaktike kAlame.n hI sat (-vidyamAn) honese, usase anya kAlo.nme.n asat (-avidyamAn) hI hai.n . aur paryAyo.nkA dravyatvabhUt anvayashaktike sAth gu.nthA huA (-ekarUpatAse yukta) jo kramAnupAtI (kramAnusAr) svakAlame.n utpAd hotA hai usame.n paryAyabhUt svavyatirekavyaktikA pahale asatpanA honese, paryAye.n anya hI hai.n . isIliye paryAyo.nkI anyatAke dvArA dravyakA — jo ki paryAyo.nke svarUpakA kartA, karaN aur adhikaraN honese paryAyo.nse apR^ithak hai usakA — asat -utpAd nishchit hotA hai .
na hotA huA ananya (-vahakA vahI) kaise ho sakatA hai, ki jisase anya hI na ho aur jisase manuShyAdi paryAye.n utpanna hotI hai.n aisA jIv dravya bhI — valayAdi vikAr (ka.nkaNAdi paryAye.n) jisake utpanna hotI hai.n aise suvarNakI bhA.Nti — pad -pad par (prati paryAy par) anya na ho ? [jaise ka.nkaN, kuNDal ityAdi paryAye.n anya hai.n, (-bhinna -bhinna hai.n, ve kI ve hI nahI.n hai.n) isaliye un paryAyo.nkA kartA suvarNa bhI anya hai, isIprakAr manuShya, dev ityAdi paryAye.n anya hai.n, isaliye un paryAyo.nkA kartA jIvadravya bhI paryAyApekShAse anya hai . ]
bhAvArtha : — jIvake anAdi ananta -hone par bhI, manuShya paryAyakAlame.n devaparyAyakI yA svAtmopalabdhirUp siddhaparyAyakI aprApti hai arthAt manuShya, dev yA siddha nahI.n hai, isaliye ve paryAye.n anya anya hai.n . aisA honese, un paryAyo.nkA karttA, sAdhan aur AdhAr jIv bhI paryAyApekShAse anyapaneko prApta hotA hai . isaprakAr jIvakI bhA.Nti pratyek dravyake paryAyApekShAse
Page 223 of 513
PDF/HTML Page 256 of 546
single page version
sarvasya hi vastunaH sAmAnyavisheShAtmakatvAttatsvarUpamutpashyatA.n yathAkrama.n sAmAnya- visheShau parichChindatI dve kil chakShuShI, dravyArthika.n paryAyArthika.n cheti . tatra paryAyArthik- mekatva.n katha.n labhate, na kathamapi . tat etAvadAyAti asadbhAvanibaddhotpAdaH pUrvaparyAyAdbhinno bhavatIti ..113.. athaikadravyasya paryAyaissahAnanyatvAbhidhAnamekatvamanyatvAbhidhAnamanekatva.n cha nay- vibhAgen darshayati, athavA pUrvoktasadbhAvanibaddhAsadbhAvanibaddhamutpAdadvaya.n prakArAntareN samarthayati — havadi bhavati . ki.n kartR^i . savva.n davva.n sarva.n vivakShitAvivakShitajIvadravyam . ki.nvishiShTa.n bhavati . aNaNNa.n ananyamabhinnameka.n tanmayamiti . ken sah . ten nArakatirya~N.hmanuShyadevarUpavibhAvaparyAyasamUhen keval- j~nAnAdyanantachatuShTayashaktirUpasiddhaparyAyeN cha . ken kR^itvA . davvaTThieN shuddhAnvayadravyArthikanayen . kasmAt . kuNDalAdiparyAyeShu suvarNasyev bhedAbhAvAt . ta.n pajjayaTThieN puNo taddravya.n paryAyArthikanayen anyapanA hai . isaprakAr dravyako anyapanA honese dravyake asat -utpAd hai, – aisA nishchit hotA hai ..113..
ab, ek hI dravyake ananyapanA aur ananyapanA honeme.n jo virodh hai, use dUr karate hai.n . (arthAt usame.n virodh nahI.n AtA, yah batalAte hai.n) : —
anvayArtha : — [dravyArthiken ] dravyArthik (nay) se [sarva ] sab [dravya.n ] dravya hai; [punaH cha ] aur [paryAyArthiken ] paryAyArthik (nay) se [tat ] vah (dravya) [anyat ] anya- anya hai, [tatkAle tanmayatvAt ] kyo.nki us samay tanmay honese [ananyat ] (dravya paryAyo.nse) ananya hai ..114..
TIkA : — vAstavame.n sabhI vastu sAmAnya -visheShAtmak honese vastukA svarUp dekhanevAlo.nke kramashaH (1) sAmAnya aur (2) visheShako jAnanevAlI do A.Nkhe.n hai.n — (1) dravyArthik aur (2) paryAyArthik .
dravyArthike badhu.n dravya Che; ne te ja paryAyArthike Che anya, jethI te samay tadrUp hoI ananya Che. 114.
Page 224 of 513
PDF/HTML Page 257 of 546
single page version
mekAntanimIlita.n vidhAy kevalonmIliten dravyArthiken yadAvalokyate tadA nArakatirya~N.h- manuShyadevasiddhatvaparyAyAtmakeShu visheSheShu vyavasthita.n jIvasAmAnyamekamavalokayatAmanav- lokitavisheShANA.n tatsarva.n jIvadravyamiti pratibhAti . yadA tu dravyArthikamekAntanimIlita.n vidhAy kevalonmIliten paryAyArthikenAvalokyate tadA jIvadravye vyavasthitAnnArakatirya~N.hmanuShyadev- siddhatvaparyAyAtmakAn visheShAnanekAnavalokayatAmanavalokitasAmAnyAnAmanyadanyatpratibhAti, dravyasya tattadvisheShakAle tattadvisheShebhyastanmayatvenAnanyatvAt, gaNatR^iNaparNadArumayahavyavAhavat . yadA tu te ubhe api dravyArthikaparyAyArthike tulyakAlonmIlite vidhAy tat itashchAvalokyate tadA nArakatirya~N.hmanuShyadevasiddhatvaparyAyeShu vyavasthita.n jIvasAmAnya.n jIvasAmAnye cha vyavasthitA nArakatirya~N.hmanuShyadevasiddhatvaparyAyAtmakA visheShAshcha tulyakAlamevAvalokyante . tatraikachakShurav- punaH aNNa.n anyadbhinnamaneka.n paryAyaiH sah pR^ithagbhavati . kasmAditi chet . takkAle tammayattAdo tR^iNAgni- kAShThAgnipatrAgnivat svakIyaparyAyaiH sah tatkAle tanmayatvAditi . etAvatA kimukta.n bhavati . dravyArthik- nayen yadA vastuparIkShA kriyate tadA paryAyasantAnarUpeN sarva.n paryAyakadambaka.n dravyamev pratibhAti . yadA tu paryAyanayavivakShA kriyate tadA dravyamapi paryAyarUpeN bhinna.n bhinna.n pratibhAti . yadA cha parasparasApekSha- nayadvayen yugapatsamIkShyate, tadaikatvamanekatva.n cha yugapatpratibhAtIti . yatheda.n jIvadravye vyAkhyAna.n kR^ita.n tathA
iname.nse paryAyArthik chakShuko sarvathA banda karake jab mAtra khulI huI dravyArthik chakShuke dvArA dekhA jAtA hai tab nArakapanA, tirya.nchapanA, manuShyapanA, devapanA aur siddhapanA — vah paryAyasvarUp visheSho.nme.n rahanevAle ek jIvasAmAnyako dekhanevAle aur visheSho.nko na dekhanevAle jIvo.nko ‘vah sab jIv dravya hai’ aisA bhAsit hotA hai . aur jab dravyArthik chakShuko sarvathA banda karake mAtra khulI huI paryAyArthik chakShuke dvArA dekhA jAtA hai tab jIvadravyame.n rahanevAle nArakapanA, tirya.nchapanA, manuShyapanA, devapanA aur siddhapanA — ve paryAyasvarUp anek visheSho.nko dekhanevAle aur sAmAnyako na dekhanevAle jIvo.nko (vah jIv dravya) anya -anya bhAsit hotA hai, kyo.nki dravya un -un visheSho.nke samay tanmay honese un -un visheSho.nse ananya hai — kaNDe, ghAs, patte aur kAShThamay agnikI bhA.Nti . (jaise ghAs, laka.DI ityAdikI agni us -us samay ghAsamay, lakaDImay ityAdi honese ghAs, laka.DI ityAdise ananya hai usIprakAr dravya un- un paryAyarUp visheSho.nke samay tanmay honese unase ananya hai — pR^ithak nahI.n hai .) aur jab un dravyArthik aur paryAyArthik dono.n A.Nkho.nko ek hI sAth kholakar unake dvArA aur inake dvArA (-dravyArthik tathA paryAyArthik chakShuo.nke) dekhA jAtA hai tab nArakapanA, tirya.nchapanA, manuShyapanA, devapanA aur siddhapanA paryAyo.nme.n rahanevAlA jIvasAmAnya tathA jIvasAmAnyame.n rahanevAlA nArakapanA -tirya.nchapanA -manuShyapanA -devapanA aur siddhatvaparyAyasvarUp visheSh tulyakAlame.n hI (ek hI sAth) dikhAI dete hai.n .
Page 225 of 513
PDF/HTML Page 258 of 546
single page version
lokanamekadeshAvalokana.n, dvichakShuravalokana.n sarvAvalokanam . tataH sarvAvalokane dravyasyA- nyatvAnanyatva.n cha na vipratiShidhyate ..114..
sarvadravyeShu yathAsa.nbhava.n j~nAtavyamityarthaH ..114.. eva.n sadutpAdAsadutpAdakathanen prathamA, sadutpAd- visheShavivaraNarUpeN dvitIyA, tathaivAsadutpAdavisheShavivaraNarUpeN tR^itIyA, dravyaparyAyayorekatvAnekatva- pratipAdanen chaturthIti sadutpAdAsadutpAdavyAkhyAnamukhyatayA gAthAchatuShTayen saptamasthala.n gatam . ath samastadurnayaikAntarUpavivAdaniShedhikA.n nayasaptabha~N.hgI.n vistArayati — atthi tti ya syAdastyev . syAditi
vahA.N, ek A.Nkhase dekhA jAnA vah ekadesh avalokan hai aur dono.n A.Nkho.nse dekhanA vah sarvAvalokan (-sampUrNa avalokan) hai . isaliye sarvAvalokaname.n dravyake anyatva aur ananyatva virodhako prApta nahI.n hote .
bhAvArtha : — pratyek dravya sAmAnya – visheShAtmak hai, isaliye pratyek dravya vahakA vahI rahatA hai aur badalatA bhI hai . dravyakA svarUp hI aisA ubhayAtmak honese dravyake ananyatvame.n aur anyatvame.n virodh nahI.n hai . jaise – marIchi aur bhagavAn mahAvIrakA jIvasAmAnyakI apekShAse ananyatva aur jIv visheSho.nkI apekShAse anyatva honeme.n kisI prakArakA virodh nahI.n hai .
dravyArthikanayarUpI ek chakShuse dekhane par dravyasAmAnya hI j~nAt hotA hai, isaliye dravya ananya arthAt vahakA vahI bhAsit hotA hai aur paryAyArthikanayarUpI dUsarI ek chakShuse dekhane par dravyake paryAyarUp visheSh j~nAt hote hai.n, isaliye dravya anya -anya bhAsit hotA hai . dono.n nayarUpI dono.n chakShuo.nse dekhane par dravyasAmAnya aur dravyake visheSh dono.n j~nAt hote hai.n, isaliye dravya ananya tathA anya -anya dono.n bhAsit hotA hai ..114..
Page 226 of 513
PDF/HTML Page 259 of 546
single page version
syAdastyev 1, syAnnAstyev 2, syAdavaktavyamev 3, syAdastinAstyev 4, syAd- styavaktavyamev 5, syAnnAstyavaktavyamev 6, syAdastinAstyavaktavyameveti 7, svarUpeN 1, pararUpeN 2, svapararUpayaugapadyen 3, svapararUpakra meN 4, svarUpasvapararUpayaugapadyAbhyA.n 5, pararUpasvapararUpayaugapadyAbhyA.n 6, svarUpapararUpasvapararUpayaugapadyaiH 7, AdishyamAnasya svarUpeN ko.arthaH . katha.nchit . katha.nchitko.arthaH . vivakShitaprakAreN svadravyAdichatuShTayen . tachchatuShTaya.n shuddha- jIvaviShaye kathyate . shuddhaguNaparyAyAdhArabhUta.n shuddhAtmadravya.n dravya.n bhaNyate, lokAkAshapramitAH shuddhAsa.nkhyeyapradeshAH kShetra.n bhaNyate, vartamAnashuddhaparyAyarUpapariNato vartamAnasamayaH kAlo bhaNyate, shuddhachaitanya.n bhAvashchetyuktalakShaNadravyAdichatuShTay iti prathamabha~N.hgaH 1 . Natthi tti ya syAnnAstyev . syAditi
anvayArtha : — [dravya.n ] dravya [asti iti cha ] kisI paryAyase ‘asti’, [nAsti iti cha ] kisI paryAyase ‘nAsti’ [punaH ] aur [avaktavyam iti bhavati ] kisI paryAyase ‘avaktavya’ hai, [kenachit paryAyeN tu tadubhaya.n ] aur kisI paryAyase ‘asti- nAsti’ [vA ] athavA [anyat AdiShTam ] kisI paryAyase anya tIn bha.ngarUp kahA gayA hai ..115..
TIkA : — dravya (1) svarUpApekShAse ‘syAt asti’; (2) pararUpakI apekShAse ‘syAt nAsti’; (3) svarUp -pararUpakI yugapat apekShAse ‘syAt 2avaktavya’; (4) svarUp -pararUpake kramakI apekShAse ‘syAt asti -nAsti’; (5) svarUpakI aur svarUp -pararUpakI yugapat apekShAse ‘syAt asti -avaktavya’; (6) pararUpakI aur svarUp -pararUpakI yugapat apekShAse ‘syAt nAsti’, avaktavya; aur (7) svarUpakI, pararUpakI tathA svarUp -pararUpakI yugapat apekShAse ‘syAt asti -nAsti -avaktavya’ hai . 1. ‘syAt’ = katha.nchit; kisIprakAr; kisI apekShAse . (pratyek dravya svachatuShTayakI apekShAse — svadravya,
guN -paryAyo.nkA AdhArabhUt shuddhAtmadravya vah dravya hai; lokAkAshapramAN shuddha asa.nkhyapradesh vah kShetra hai, shuddha paryAyarUpase pariNat vartamAn samay vah kAl hai, aur shuddha chaitanya vah bhAv hai .) 2. avaktavya = jo kahA na jA sake . (ek hI sAth svarUp tathA pararUpakI apekShAse dravya kathaname.n nahI.n
Page 227 of 513
PDF/HTML Page 260 of 546
single page version
sataH, pararUpeNAsataH, svapararUpAbhyA.n yugapadvaktumashakyasya, svapararUpAbhyA.n krameN sato.asatashcha, svarUpasvapararUpayaugapadyAbhyA.n sato vaktumashakyasya cha, pararUpasvapararUpayaugapadyAbhyAmasato vaktum- shakyasya cha, svarUpapararUpasvapararUpayaugapadyaiH sato.asato vaktumashakyasya chAnantadharmaNo dravyasyai- kaika.n dharmamAshritya vivakShitAvivakShitavidhipratiShedhAbhyAmavatarantI saptabha.ngikaivakAravishrAntam- ko.arthaH . katha.nchidvivakShitaprakAreN paradravyAdichatuShTayen 2 . havadi bhavati . katha.nbhUtam . avattavvamidi syAdavaktavyamev . syAditi ko.arthaH . katha.nchidvivakShitaprakAreN yugapatsvaparadravyAdichatuShTayen 3 . syAdasti, syAnnAsti, syAdavaktavya.n, syAdastinAsti, syAdastyevAvaktavya.n, syAnnAstyevAvaktavya.n, syAdastinAstyevAvaktavyam . puNo punaH ittha.nbhUtam ki.n bhavati . davva.n paramAtmadravya.n kartR^i . punarapi katha.nbhUta.n bhavati . tadubhaya.n syAdastinAstyev . syAditi ko.arthaH . katha.nchidvivakShitaprakAreN krameN svapar- dravyAdichatuShTayen 4 . katha.nbhUta.n saditthamittha.n bhavati . AdiTTha.n AdiShTa.n vivakShita.n sat . ken kR^itvA . pajjAeN du paryAyeN tu prashnottararUpanayavibhAgen tu . katha.nbhUten . keN vi kenApi vivakShiten naigamAdinayarUpeN . aNNa.n vA anyadvA sa.nyogabha~N.hgatrayarUpeN . tatkathyate — syAdastyevAvaktavya.n . syAditi ko.arthaH . katha.nchit vivakShitaprakAreN svadravyAdichatuShTayen yugapatsvaparadravyAdichatuShTayen cha 5 . syAnnAstyevAvakta vya.n . syAditi ko.arthaH . ka tha.nchit vivakShitaprakAreN paradravyAdichatuShTayen yugapatsvaparadravyAdichatuShTayen cha 6 . syAdastinAstyevAvaktavya.n . syAditi ko.arthaH . katha.nchit vivakShitaprakAreN krameN svaparadravyAdichatuShTayen yugapatsvaparadravyAdichatuShTayen cha 7 . pUrva.n pa~nchAstikAye syAdastItyAdipramANavAkyen pramANasaptabha~N.hgI vyAkhyAtA, atra tu syAdastyev, yadevakAragrahaNa.n tannayasaptabha~N.hgIj~nApanArthamiti bhAvArthaH . yatheda.n nayasaptabha~N.hgIvyAkhyAna.n shuddhAtmadravye darshita.n tathA yathAsa.nbhava.n
dravyakA kathan karaneme.n, (1) jo svarUpase ‘sat’ hai; (2) jo pararUpase ‘asat’ hai; (3) jisakA svarUp aur pararUpase yugapat ‘kathan ashakya’ hai; (4) jo svarUpase aur pararUpase kramashaH ‘sat aur asat’ hai; (5) jo svarUpase, aur svarUp -pararUpase yugapat ‘sat aur avaktavya’ hai; (6) jo pararUpase, aur svarUp -pararUpase yugapat ‘asat aur avaktavya’ hai; tathA (7) jo svarUpase par -rUp aur svarUp -pararUpase yugapat ‘sat’, ‘asat’ aur ‘avaktavya’ hai — aise ananta dharmo.nvAle dravyake ek ek dharmakA Ashray lekar 1vivakShit -avivakShitatAke vidhi -niShedhake dvArA pragaT honevAlI 1. vivakShit (kathanIy) dharmako mukhya karake usakA pratipAdan karanese aur avivakShit (na kahane yogya)