Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 108-115.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 28

 

Page 208 of 513
PDF/HTML Page 241 of 546
single page version

saddravya.n sa.nshcha guNaH sa.nshchaiv cha paryAy iti vistAraH .
yaH khalu tasyAbhAvaH sa tadabhAvo.atadbhAvaH ..107..
yathA khalveka.n muktAphalasragdAm hAr iti sUtramiti muktAphalamiti tredhA vistAryate,
tathaika.n dravya.n dravyamiti guN iti paryAy iti tredhA vistAryate . yathA chaikasya
muktAphalasragdAmnaH shuklo guNaH shuklo hAraH shukla.n sUtra.n shukla.n muktAphalamiti tredhA
vistAryate, tathaikasya dravyasya sattAguNaH saddravya.n sadguNaH satparyAy iti tredhA vistAryate
.
yathA chaikasmin muktAphalasragdAmni yaH shuklo guNaH sa na hAro na sUtra.n na muktAphala.n
yashcha hAraH sUtra.n muktAphala.n vA sa na shuklo guN itItaretarasya yastasyAbhAvaH sa tadabhAv-
lakShaNo.atadbhAvo.anyatvanibandhanabhUtaH, tathaikasmin dravye yaH sattAguNastanna dravya.n nAnyo guNo
sthAnIyo yo.asau shuklaguNaH sa pradeshAbheden ki.n ki.n bhaNyate . shuklo hAr iti shukla.n sUtramiti
shukla.n muktAphalamiti bhaNyate, yashcha hAraH sUtra.n muktAphala.n vA taistribhiH pradeshAbheden shuklo guNo
bhaNyat iti tadbhAvasya lakShaNamidam
. tadbhAvasyeti ko.arthaH . hArasUtramuktAphalAnA.n shuklaguNen sah
tanmayatva.n pradeshAbhinnatvamiti . tathA muktAtmapadArthe yo.asau shuddhasattAguNaH sa pradeshAbheden ki.n ki.n
bhaNyate . sattAlakShaNaH paramAtmapadArtha iti sattAlakShaNaH kevalaj~nAnAdiguN iti sattAlakShaNaH siddhaparyAy
anvayArtha :[sat dravya.n ] ‘sat dravya’ [sat cha guNaH ] ‘sat guN’ [cha ] aur
[sat cha ev paryAyaH ] ‘sat paryAy’[iti ] is prakAr [vistAraH ] (sattAguNakA)
vistAr hai . [yaH khalu ] (uname.n paraspar) jo [tasya abhAvaH ] ‘usakA abhAv’ arthAt
‘usarUp honekA abhAv’ hai [saH ] vah [tadbhAvaH ] ‘tad -abhAv’ [atadbhAvaH ] arthAt
atadbhAv hai
..107..
TIkA :jaise ek 1motiyo.nkI mAlA ‘hAr’ke rUpame.n, ‘sUtra’ (dhAgA) ke rUpame.n
aur ‘motI’ ke rUpame.n(tridhA) tIn prakArase vistArit kI jAtI hai, usIprakAr ek ‘dravya,’
dravyake rUpame.n, ‘guN’ke rUpame.n aur ‘paryAy’ke rUpame.ntIn prakArase vistArit kiyA
jAtA hai .
aur jaise ek motiyo.nkI mAlAkA shuklatva guN, ‘shukla hAr,’ ‘shukla dhAgA’, aur
‘shukla motI’,aise tIn prakArase vistArit kiyA jAtA hai, usIprakAr ek dravyakA sattAguN
‘satdravya’, ‘satguN’, aur ‘satparyAy’,aise tIn prakArase vistArit kiyA jAtA hai .
aur jis prakAr ek motiyo.nkI mAlAme.n jo shuklatvaguN hai vah hAr nahI.n hai, dhAgA
nahI.n hai yA motI nahI.n hai, aur jo hAr, dhAgA yA motI hai vah shuklatvaguN nahI.n hai;isaprakAr
1 motiyo.nkI mAlA = motI kA hAr, mauktikamAlA .

Page 209 of 513
PDF/HTML Page 242 of 546
single page version

na paryAyo yachcha dravyamanyo guNaH paryAyo vA sa na sattAguN itItaretarasya yastasyAbhAvaH
sa tadabhAvalakShaNo.atadbhAvo.anyatvanibandhanabhUtaH
..107..
iti bhaNyate . yashcha paramAtmapadArthaH kevalaj~nAnAdiguNaH siddhatvaparyAy iti taishcha tribhiH (pradeshAbheden ?)
shuddhasattAguNo bhaNyat iti tadbhAvasya lakShaNamidam . tadbhAvasyeti ko.arthaH . paramAtmapadArtha-
kevalaj~nAnAdiguNasiddhatvaparyAyANA.n shuddhasattAguNen sah sa.nj~nAdibhede.api pradeshaistanmayatvamiti . jo khalu
tassa abhAvo yastasya pUrvoktalakShaNatadbhAvasya khalu sphu Ta.n sa.nj~nAdibhedavivakShAyAmabhAvaH so tadabhAvo sa
pUrvoktalakShaNastadabhAvo bhaNyate . sa cha tadabhAvaH ki.n bhaNyate . atabbhAvo na tadbhAvastanmayatvam ki.nch
atadbhAvaH sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhedaH ityarthaH . tadyathAyathA muktAphalahAre yo.asau shuklaguNastadvAchake na
shuklamityakSharadvayen hAro vAchyo na bhavati sUtra.n vA muktAphala.n vA, hArasUtramuktAphalashabdaishcha shuklaguNo
vAchyo na bhavati
. eva.n paraspara.n pradeshAbhede.api yo.asau sa.nj~nAdibhedaH sa tasya pUrvokta lakShaN-
tadbhAvasyAbhAvastadabhAvo bhaNyate . sa cha tadabhAvaH punarapi ki.n bhaNyate . atadbhAvaH sa.nj~nA-
lakShaNaprayojanAdibhed iti . tathA muktajIve yo.asau shuddhasattAguNastadvAchaken sattAshabden muktajIvo
pra. 27
ek -dUsareme.n jo ‘usakA abhAv’ arthAt ‘tadrUp honekA abhAv’ hai vah ‘tad -abhAv’ lakShaN
‘atadbhAv’ hai, jo ki anyatvakA kAraN hai
. isIprakAr ek dravyame.n jo sattAguN hai vah dravya
nahI.n hai, 1anyaguN nahI.n hai, yA paryAy nahI.n hai; aur jo dravya anya guN yA paryAy hai vah sattAguN
isaprakAr ek -dUsareme.n jo ‘usakA abhAv’ arthAt ‘tadrUp honekA abhAv’ hai vah
2‘tad -abhAv’ lakShaN ‘atadbhAv’ hai jo ki anyatvakA kAraN hai .
bhAvArtha :ek AtmAkA vistArakathaname.n ‘Atmadravya’ke rUpame.n ‘j~nAnAdiguN’ ke
rUpame.n aur ‘siddhatvAdi paryAy’ ke rUpame.ntIn prakArase varNan kiyA jAtA hai . isIprakAr
sarva dravyo.nke sambandhame.n samajhanA chAhiye .
aur ek AtmAke astitva guNako ‘sat Atmadravya’, sat j~nAnAdiguN’ aur ‘sat
siddhatvAdi paryAy’aise tIn prakArase vistArit kiyA jAtA hai; isIprakAr sabhI dravyo.nke
sambandhame.n samajhanA chAhiye .
aur ek AtmAkA jo astitva guN hai vah Atmadravya nahI.n hai, (sattA guNake binA)
j~nAnAdiguN nahI.n hai, yA siddhatvAdi paryAy nahI.n hai; aur jo Atmadravya hai, (astitvake sivAy)
j~nAnAdiguN hai yA siddhatvAdi paryAy hai vah astitva guN nahI.n hai
isaprakAr uname.n paraspar atadbhAv
hai, jisake kAraN uname.n anyatva hai . isIprakAr sabhI dravyo.nke sambandhame.n samajhanA chAhiye .
1. anyaguN = sattA ke atirikta dUsarA koI bhI guN .
2. tad -abhAv = usakA abhAv; (tad -abhAv = tasya abhAvaH) tadbhAv atadbhAvakA lakShaN (svarUp) hai;
atadbhAv anyatvakA kAraN hai .

Page 210 of 513
PDF/HTML Page 243 of 546
single page version

ath sarvathA.abhAvalakShaNatvamatadbhAvasya niShedhayati
ja.n davva.n ta.n Na guNo jo vi guNo so Na tachchamatthAdo .
eso hi atabbhAvo Nev abhAvo tti NiddiTTho ..108..
yaddravya.n tanna guNo yo.api guNaH sa na tattvamarthAt.h .
eSh hyatadbhAvo naiv abhAv iti nirdiShTaH ..108..
vAchyo na bhavati kevalaj~nAnAdiguNo vA siddhaparyAyo vA, muktajIvakevalaj~nAnAdiguNasiddhaparyAyashabdaishcha
shuddhasattAguNo vAchyo na bhavati
. ityeva.n paraspara.n pradeshAbhede.api yo.asau sa.nj~nAdibhedaH sa tasya
pUrvoktalakShaNatadbhAvasyAbhAvastadabhAvo bhaNyate . sa cha tadabhAvaH punarapi ki.n bhaNyate . atadbhAvaH sa.nj~nA-
lakShaNaprayojanAdibhed ityarthaH . yathAtra shuddhAtmani shuddhasattAguNen sahAbhedaH sthApitastathA yathAsa.nbhava.n
sarvadravyeShu j~nAtavya ityabhiprAyaH ..107.. ath guNaguNinoH pradeshabhedaniShedhen tamev sa.nj~nAdi-
bhedarUpamatadbhAva.n dR^iDhayatija.n davva.n ta.n Na guNo yaddravya.n sa na guNaH, yanmuktajIvadravya.n sa shuddhaH san guNo
na bhavati . muktajIvadravyashabden shuddhasattAguNo vAchyo na bhavatItyarthaH . jo vi guNo so Na tachchamatthAdo
isaprakAr is gAthAme.n sattAkA udAharaN dekar atadbhAvako spaShTatayA samajhAyA hai .
(yahA.N itanA visheSh hai ki jo sattA guNake sambandhame.n kahA hai, vah anya guNo.nke viShayame.n
bhI bhalIbhA.Nti samajh lenA chAhiye . jaise ki :sattA guNakI bhA.Nti ek AtmAke puruShArtha
guNako ‘puruShArthI Atmadravya’ ‘puruShArthI j~nAnAdiguN’ aur ‘puruShArthI siddhatvAdi paryAy’
isaprakAr vistarit kar sakate hai.n . abhinnapradesh honese isaprakAr vistAr kiyA jAtA hai, phi ra
bhI sa.nj~nA -lakShaN -prayojanAdi bhed honese puruShArthaguNako tathA Atmadravyako, j~nAnAdi anya guN
aur siddhatvAdi paryAyako atadbhAv hai, jo ki uname.n anyatvakA kAraN hai
..107..
ab, sarvathA abhAv vah atadbhAvakA lakShaN hai, isakA niShedh karate hai.n :
anvayArtha :[arthAt ] svarUp apekShAse [yad dravya.n ] jo dravya hai [tat na guNaH ]
vah guN nahI.n hai, [yaH api guNaH ] aur jo guN hai [saH na tattva.n ] yah dravya nahI.n hai . [eShaH
hi atadbhAvaH ] yah atadbhAv hai; [na ev abhAvaH ] sarvathA abhAv vah atadbhAv nahI.n hai;
[iti nirdiShTaH ] aisA (jinendradev dvArA) darashAyA gayA hai
..108..
svarUpe nathI je dravya te guN, guN te nahi dravya Che ,
Ane atatpaNu.n jANavu.n, na abhAvane; bhAkhyu.n jine. 108.

Page 211 of 513
PDF/HTML Page 244 of 546
single page version

ekasmindravye yad dravya.n guNo na tadbhavati, yo guNaH sa dravya.n na bhavatItyeva.n yad dravyasya
guNarUpeN guNasya vA dravyarUpeN tenAbhavana.n so.atadbhAvaH, etAvataivAnyatvavyavahArasiddheH . na
punardravyasyAbhAvo guNo guNasyAbhAvo dravyamityeva.nlakShaNo.abhAvo.atadbhAvaH . eva.n satyekadravya-
syAnekatvamubhayashUnyatvamapoharUpatva.n vA syAt.h . tathA hiyathA khalu chetanadravyasyAbhAvo-
.achetanadravyamachetanadravyasyAbhAvashchetanadravyamiti tayoranekatva.n, tathA dravyasyAbhAvo guNo
guNasyAbhAvo dravyamityekasyApi dravyasyAnekatva.n syAt
.h . yathA suvarNasyAbhAve suvarNatvasyA-
bhAvaH suvarNatvasyAbhAve suvarNasyAbhAv ityubhayashUnyatva.n, tathA dravyasyAbhAve guNasyAbhAvo
yo.api guNaH sa na tattva.n dravyamarthataH paramArthataH, yaH shuddhasattAguNaH sa muktAtmadravya.n na bhavati .
shuddhasattAshabden muktAtmadravya.n vAchya.n na bhavatItyarthaH . eso hi atabbhAvo eSh uktalakShaNo hi
sphu TamatadbhAvaH . uktalakShaN iti ko.arthaH . guNaguNinoH sa.nj~nAdibhede.api pradeshabhedAbhAvaH . Nev abhAvo
tti NiddiTTho naivAbhAv iti nirdiShTaH . naiv abhAv iti ko.arthaH . yathA sattAvAchakashabden muktAtma-
dravya.n vAchya.n na bhavati tathA yadi sattApradeshairapi sattAguNAtsakAshAdbhinna.n bhavati tadA yathA
TIkA :ek dravyame.n, jo dravya hai vah guN nahI.n hai, jo guN hai vah dravya nahI.n hai;
isaprakAr jo dravyakA guNarUpase abhavan (-na honA) athavA guNakA dravyarUpase abhavan vah
atadbhAv hai; kyo.nki itanese hI anyatvavyavahAr (-anyatvarUp vyavahAr) siddha hotA hai
. parantu
dravyakA abhAv guN hai, guNakA abhAv dravya hai;aise lakShaNavAlA abhAv vah atadbhAv nahI.n
hai . yadi aisA ho to (1) ek dravyako anekatva A jAyagA, (2) ubhayashUnyatA (dono.nkA
abhAv) ho jAyagI, athavA (3) apoharUpatA A jAyagI . isI ko samajhAte hai.n :
(dravyakA abhAv vah guN hai aur guNakA abhAv vah dravya; vah aisA mAnane par pratham
doSh is prakAr AyagA :)
(1) jaise chetanadravyakA abhAv vah achetan dravya hai, achetanadravyakA abhAv vah
chetanadravya hai,isaprakAr unake anekatva (dvitva) hai, usIprakAr dravyakA abhAv vah guN,
guNakA abhAv vah dravyaisaprakAr ek dravyake bhI anekatva A jAyagA . (arthAt dravyake
ek honepar bhI usake anekatvakA prasa.ng A jAyagA .)
(athavA ubhayashUnyatvarUp dUsarA doSh is prakAr AtA hai :)
(2) jaise suvarNake abhAv hone par suvarNatvakA abhAv ho jAtA hai aur
suvarNatvakA abhAv hone par suvarNakA abhAv ho jAtA hai,isaprakAr ubhayashUnyatva
dono.nkA abhAv ho jAtA hai; usIprakAr dravyakA abhAv hone par guNakA abhAv aur guNakA
abhAv hone par dravyakA abhAv ho jAyagA;
isaprakAr ubhayashUnyatA ho jAyagI . (arthAt

Page 212 of 513
PDF/HTML Page 245 of 546
single page version

guNasyAbhAve dravyasyAbhAv ityubhayashUnyatva.n syAt.h . yathA paTAbhAvamAtra ev ghaTo ghaTAbhAvamAtra
ev paT ityubhayorapoharUpatva.n, tathA dravyAbhAvamAtra ev guNo guNAbhAvamAtra ev dravya-
mityatrApyapoharUpatva.n syAt
.h . tato dravyaguNayorekatvamashUnyatvamanapohatva.n chechChatA yathodit
evAtadbhAvo.abhyupagantavyaH ..108..
ath sattAdravyayorguNaguNibhAva.n sAdhayati
jo khalu davvasahAvo pariNAmo so guNo sadavisiTTho .
sadavaTThida.n sahAve davva.n ti jiNovadesoya.n ..109..
jIvapradeshebhyaH pudgaladravya.n bhinna.n saddravyAntara.n bhavati tathA sattAguNapradeshebhyo muktajIvadravya.n
sattAguNAdbhinna.n satpR^ithagdravyAntara.n prApnoti
. eva.n ki.n siddham . sattAguNarUpa.n pR^ithagdravya.n muktAtmadravya.n
cha pR^ithagiti dravyadvaya.n jAta.n, na cha tathA . dvitIya.n cha dUShaNa.n prApnotiyathA suvarNatvaguNapradeshebhyo
dravya tathA guN dono.nke abhAvakA prasa.ng A jAyagA .)
(athavA 1apoharUpatA nAmak tIsarA doSh isaprakAr AtA hai :)
(3) jaise paTAbhAvamAtra hI ghaT hai, ghaTAbhAvamAtra hI paT hai, (arthAt vastrake keval
abhAv jitanA hI ghaT hai, aur ghaTake keval abhAv jitanA hI vastra hai)isaprakAr dono.nke
apoharUpatA hai, usIprakAr dravyAbhAvamAtra hI guN aur guNAbhAvamAtra hI dravya hogA;isaprakAr
isame.n bhI (dravya -guName.n bhI) 1apoharUpatA A jAyagI, (arthAt keval nakArarUpatAkA prasa~N.hga
A jAyagA .)
isaliye dravya aur guNakA ekatva, ashUnyatva aur 2anapohatva chAhanevAleko yathokta
hI (jaisA kahA vaisA hI) atadbhAv mAnanA chAhiye ..108..
ab, sattA aur dravyakA guNguNIpanA siddha karate hai.n :
1. apoharUpatA = sarvathA nakArAtmakatA; sarvathA bhinnatA . (dravya aur guName.n ek -dUsarekA keval nakAr hI
ho to ‘dravya guNavAlA hai’ ‘yah guN is dravyakA hai’ityAdi kathanase sUchit kisI prakArakA sambandha
hI dravya aur guNake nahI.n banegA .)
2. anapohatva = apoharUpatAkA na honA; keval nakArAtmakatAkA na honA .
pariNAm dravyasvabhAv je, te guN ‘sat’-avishiShTa Che;
‘dravyo svabhAve sthit sat Che’
e ja A upadesh Che. 109.

Page 213 of 513
PDF/HTML Page 246 of 546
single page version

yaH khalu dravyasvabhAvaH pariNAmaH sa guNaH sadavishiShTaH .
sadavasthita.n svabhAve dravyamiti jinopadesho.ayam ..109..
dravya.n hi svabhAve nityamavatiShThamAnatvAtsaditi prAk pratipAditam . svabhAvastu
dravyasya pariNAmo.abhihitaH . ya ev dravyasya svabhAvabhUtaH pariNAmaH, sa ev sadavishiShTo
guN itIh sAdhyate . yadev hi dravyasvarUpavR^ittibhUtamastitva.n dravyapradhAnanirdeshAtsaditi
sa.nshabdyate tadavishiShTaguNabhUt ev dravyasya svabhAvabhUtaH pariNAmaH, dravyavR^itterhi trikoTisamay-
bhinnasya suvarNasyAbhAvastathaiv suvarNapradeshebhyo bhinnasya suvarNatvaguNasyApyabhAvaH, tathA sattAguN-
pradeshebhyo bhinnasya muktajIvadravyasyAbhAvastathaiv muktajIvadravyapradeshebhyo bhinnasya sattAguNasyApyabhAvaH

ityubhayashUnyatva.n prApnoti
. yatheda.n muktajIvadravye sa.nj~nAdibhedabhinnasyAtadbhAvastasya sattAguNen sah
pradeshAbhedavyAkhyAna.n kR^ita.n tathA sarvadravyeShu yathAsa.nbhava.n j~nAtavyamityarthaH ..108.. eva.n dravyasyAstitva-
kathanarUpeN prathamagAthA, pR^ithaktvalakShaNAtadbhAvAbhidhAnAnyatvalakShaNayoH kathanen dvitIyA, sa.nj~nAlakShaN-
prayojanAdibhedarUpasyAtadbhAvasya vivaraNarUpeN tR^itIyA, tasyaiv dR^iDhIkaraNArtha.n cha chaturthIti dravyaguN-

yorabhedaviShaye yuktikathanamukhyatayA gAthAchatuShTayen pa~nchamasthala.n gatam
. ath sattA guNo bhavati, dravya.n
1. vR^itti = vartanA; astitva rahanA vah; TikanA vah .
anvayArtha :[yaH khalu ] jo, [dravyasvabhAvaH pariNAmaH ] dravyakA svabhAvabhUt
(utpAdavyayadhrauvyAtmak) pariNAm hai [saH ] vah (pariNAm) [sadavishiShTaH guNaH ] ‘sat’
se avishiShTa (-sattAse abhinna hai aisA) guN hai
. [svabhAve avasthita.n ] ‘svabhAvame.n
avasthit (honese) [dravya.n ] dravya [sat ] sat hai’[iti jinopadeshaH ] aisA jo (99
vI.n gAthAme.n kathit) jinopadesh hai [ayam ] vahI yah hai . (arthAt 99vI.n gAthAke
kathaname.nse is gAthAme.n kathit bhAv sahaj hI nikalatA hai .) ..109..
TIkA :dravya svabhAvame.n nitya avasthit honese sat hai, aisA pahale (99vI.n
gAthAme.n) pratipAdit kiyA gayA hai; aur (vahA.N) dravyakA svabhAv pariNAm kahA gayA hai .
yahA.N yah siddha kiyA jA rahA hai kijo dravyakA svabhAvabhUt pariNAm hai vahI ‘sat’
se avishiShTa (-astitvase abhinna aisAastitvase koI anya nahI.n aisA) guN hai .
dravyake svarUpakA vR^ittibhUt aisA jo astitva dravyapradhAn kathanake dvArA ‘sat’ shabdase
kahA jAtA hai usase avishiShTa (-us astitvase ananya) guNabhUt hI dravyasvabhAvabhUt
pariNAm hai; kyo.nki dravyakI
1vR^itti (astitva) tIn prakArake samayako sparshit karatI honese

Page 214 of 513
PDF/HTML Page 247 of 546
single page version

sparshinyAH pratikShaNa.n ten ten svabhAven pariNamanAt.h . dravyasvabhAvabhUt ev tAvatpariNAmaH .
sa tvastitvabhUtadravyavR^ittyAtmakatvAtsadavishiShTo dravyavidhAyako guN eveti sattAdravyayo-
rguNaguNibhAvaH siddhayati
..109..
ath guNaguNinornAnAtvamupahanti
Natthi guNo tti va koI pajjAo ttIh vA viNA davva.n .
davvatta.n puN bhAvo tamhA davva.n saya.n sattA ..110..
cha guNI bhavatIti pratipAdayatijo khalu davvasahAvo pariNAmo yaH khalu sphu Ta.n dravyasya svabhAvabhUtaH
pariNAmaH pa~nchendriyaviShayAnubhavarUpamanovyApArotpannasamastamanoratharUpavikalpajAlAbhAve sati yashchidA-
nandaikAnubhUtirUpaH svasthabhAvastasyotpAdaH, pUrvoktavikalpajAlavinAsho vyayaH, tadubhayAdhArabhUtajIvatva.n

dhrauvyamityuktalakShaNotpAdavyayadhrauvyAtmakajIvadravyasya svabhAvabhUto yo.asau pariNAmaH
so guNo sa guNo
bhavati . sa pariNAmaH katha.nbhUtaH sanguNo bhavati . sadavisiTTho sato.astitvAdavishiShTo.abhinnastadutpAdAditraya.n
tiShThatyastitva.n chaika.n tiShThatyastitven sah kathamabhinno bhavatIti chet . ‘‘utpAdavyayadhrauvyayukta.n sat’’
iti vachanAt . eva.n sati sattaiv guNo bhavatItyarthaH . iti guNavyAkhyAna.n gatam . sadavaTThida.n sahAve davva.n ti
sadavasthita.n svabhAve dravyamiti . dravya.n paramAtmadravya.n bhavati . ki.n kartR^i . saditi . ken . abhed-
nayen . katha.nbhUtam . sat avasthitam . kva . utpAdavyayadhrauvyAtmakasvabhAve . jiNovadesoya.n aya.n
jinopadesh iti ‘sadavaTThida.n sahAve davva.n davvassa jo hu pariNAmo’ ityAdipUrvasUtre yadukta.n
tadeveda.n vyAkhyAnam, guNakathana.n punaradhikamiti tAtparyam
. yatheda.n jIvadravye guNaguNinorvyAkhyAna.n
(vah vR^ittiastitva) pratikShaN us -us svabhAvarUp pariNamit hotI hai .
(isaprakAr) pratham to dravyakA svabhAvabhUt pariNAm hai; aur vah (utpAd -vyay-
dhrauvyAtmak pariNAm) astitvabhUt aisI dravyakI vR^ittisvarUp honese, ‘sat’ se avishiShTa,
dravyavidhAyak (-dravyakA rachayitA) guN hI hai
. isaprakAr sattA aur dravyakA guNaguNIpanA
siddha hotA hai ..109..
ab guN aur guNIke anekatvakA khaNDan karate hai.n :
paryAy ke guN evu.n koI na dravya viN vishve dIse;
dravyatva Che vaLI bhAv; tethI dravya pote sattva Che . 110.

Page 215 of 513
PDF/HTML Page 248 of 546
single page version

nAsti guN iti vA kashchit.h paryAy itIh vA vinA dravyam .
dravyatva.n punarbhAvastasmAddravya.n svaya.n sattA ..110..
na khalu dravyAtpR^ithagbhUto guN iti vA paryAy iti vA kashchidapi syAt.h; yathA
suvarNAtpR^ithagbhUta.n tatpItatvAdikamiti vA tatkuNDalatvAdikamiti vA . ath tasya tu dravyasya
svarUpavR^ittibhUtamastitvAkhya.n yaddravyatva.n sa khalu tadbhAvAkhyo guN ev bhavan ki.n hi
dravyAtpR^ithagbhUtatven vartate
. na vartat ev . tarhi dravya.n sattA.astu svayamev ..110..
ath dravyasya sadutpAdAsadutpAdayoravirodha.n sAdhayati
eva.nviha.n sahAve davva.n davvatthapajjayatthehi.n .
sadasabbhAvaNibaddha.n pAdubbhAva.n sadA labhadi ..111..
kR^ita.n tathA sarvadravyeShu j~nAtavyamiti ..109.. ath guNaparyAyAbhyA.n sah dravyasyAbheda.n darshayatiNatthi
nAsti na vidyate . sa kaH . guNo tti va koI guN iti kashchit . na kevala.n guNaH pajjAo ttIh vA paryAyo
vetIh . katham . viNA vinA . ki.n vinA . davva.n dravyam . idAnI.n dravya.n kathyate . davvatta.n puN bhAvo
dravyatvamastitvam . tatpunaH ki.n bhaNyate . bhAvaH . bhAvaH ko.arthaH . utpAdavyayadhrauvyAtmakasadbhAvaH . tamhA
davva.n saya.n sattA tasmAdabhedanayen sattA svayamev dravya.n bhavatIti . tadyathAmuktAtmadravye paramAvAptirUpo
anvayArtha :[ih ] is vishvame.n [guNaH iti vA kashchit ] guN aisA kuCh [paryAyaH
iti vA ] yA paryAy aisA kuCh [dravya.n vinA nAsti ] dravyake binA (-dravyase pR^ithak) nahI.n hotA;
[dravyatva.n punaH bhAvaH ] aur dravyatva vah bhAv hai (arthAt astitva guN hai); [tasmAt ] isaliye
[dravya.n svaya.n sattA ] dravya svaya.n sattA (astitva) hai
..110..
TIkA :vAstavame.n dravyase pR^ithagbhUt (bhinna) aisA koI guN yA aisI koI paryAy
kuCh nahI.n hotA; jaisesuvarNase pR^ithagbhUt usakA pIlApan Adi yA usakA kuNDalatvAdi nahI.n
hotA tadanusAr . ab, us dravyake svarUpakI vR^ittibhUt jo ‘astitva’ nAmase kahA jAnevAlA
dravyatva vah usakA ‘bhAv’ nAmase ka hA jAnevAlA guN hI honese, kyA vah dravyase pR^ithakrUp
vartatA hai ? nahI.n hI vartatA
. tab phi ra dravya svayamev sattA ho ..110..
ab, dravyake sat -utpAd aur asat -utpAd honeme.n avirodh siddha karate hai.n :
Avu.n darav dravyArthaparyAyArthathI nijabhAvamA.n
sadbhAv -aNasadbhAvayut utpAdane pAme sadA. 111.

Page 216 of 513
PDF/HTML Page 249 of 546
single page version

eva.nvidha.n svabhAve dravya.n dravyArthaparyAyArthAbhyAm .
sadasadbhAvanibaddha.n prAdurbhAva.n sadA labhate ..111..
evametadyathoditaprakArasAkalyAkala.nk lA.nChanamanAdinidhana.n satsvabhAve prAdurbhAvamAskandati
dravyam . sa tu prAdurbhAvo dravyasya dravyAbhidheyatAyA.n sadbhAvanibaddha ev syAt.h; paryAyAbhidheyatAyA.n
tvasadbhAvanibaddha ev . tathA hiyadA dravyamevAbhidhIyate na paryAyAstadA prabhavAvasAn-
varjitAbhiryaugapadyapravR^ittAbhirdravyaniShpAdikAbhiranvayashaktibhiH prabhavAvasAnalA.nChanAH kramapravR^ittAH
mokShaparyAyaH kevalaj~nAnAdirUpo guNasamUhashcha yen kAraNen taddvayamapi paramAtmadravya.n vinA nAsti,
na vidyate
. kasmAt . pradeshAbhedAditi . utpAdavyayadhrauvyAtmakashuddhasattArUpa.n muktAtmadravya.n bhavati .
tasmAdabheden sattaiv dravyamityarthaH . yathA muktAtmadravye guNaparyAyAbhyA.n sahAbhedavyAkhyAna.n kR^ita.n tathA
yathAsa.nbhava.n sarvadravyeShu j~nAtavyamiti ..110.. eva.n guNaguNivyAkhyAnarUpeN prathamagAthA, dravyasya
guNaparyAyAbhyA.n sah bhedo nAstIti kathanarUpeN dvitIyA cheti svatantragAthAdvayen ShaShThasthala.n gatam .. ath
dravyasya dravyArthikaparyAyArthikanayAbhyA.n sadutpAdAsadutpAdau darshayatieva.nvihasabbhAve eva.nvidhasadbhAve
sattAlakShaNamutpAdavyayadhrauvyalakShaNa.n guNaparyAyalakShaNa.n dravya.n chetyeva.nvidhapUrvoktasadbhAve sthita.n, athavA eva.nviha.n
sahAve
iti pAThAntaram
. tatraiva.nvidha.n pUrvoktalakShaNa.n svakIyasadbhAve sthitam . kim . davva.n dravya.n kartR^i . ki.n
1. akala.nk = nirdoSh (yah dravya pUrvakathit sarvaprakAr nirdoSh lakShaNavAlA hai .)
2. abhidheyatA = kahane yogyapanA; vivakShA; kathanI .
3. anvayashakti = anvayarUpashakti . (anvayashaktiyA.N utpatti aur nAshase rahit hai.n, ek hI sAth pravR^itta
hotI hai.n aur dravyako utpanna karatI hai.n . j~nAn, darshan, chAritra ityAdi AtmadravyakI anvayashaktiyA.N hai.n .)
anvayArtha :[eva.nvidha.n dravya.n ] aisA (pUrvokta) dravya [svabhAve ] svabhAvame.n
[dravyArthaparyAyArthAbhyA.n ] dravyArthik aur paryAyArthik nayo.nke dvArA [sadasadbhAvanibaddha.n prAdurbhAva.n ]
sadbhAvasa.nbaddha aur asadbhAvasa.nbaddha utpAdako [sadA labhate ] sadA prApta karatA hai
..111..
TIkA :isaprakAr yathodit (pUrvakathit) sarva prakArase 1akala.nk lakShaNavAlA,
anAdinidhan vah dravya sat -svabhAvame.n (astitvasvabhAvame.n) utpAdako prApta hotA hai . dravyakA
vah utpAd, dravyakI 2abhidheyatAke samay sadbhAvasa.nbaddha hI hai aur paryAyo.nkI abhidheyatAke
samay asadbhAvasa.nbaddha hI hai . ise spaShTa samajhAte hai.n :
jab dravya hI kahA jAtA haiparyAye.n nahI.n, tab utpattivinAsh rahit, yugapat pravartamAn,
dravyako utpanna karanevAlI 3anvayashaktiyo.nke dvArA, utpattivinAshalakShaNavAlI, kramashaH pravartamAn,

Page 217 of 513
PDF/HTML Page 250 of 546
single page version

paryAyaniShpAdikA vyatirekavyaktIstAstAH sa.nkrAmato dravyasya sadbhAvanibaddha ev prAdurbhAvaH,
hemavat
.h . tathA hiyadA hemaivAbhidhIyate nA.ngadAdayaH paryAyAstadA hemasamAnajIvitAbhiryaug-
padyapravR^ittAbhirhemaniShpAdikAbhiranvayashakti bhira.ngadAdiparyAyasamAnajIvitAH kramapravR^ittA a.ngadAdi-
paryAyaniShpAdikA vyatirekavyaktIstAstAH sa.nkrAmato hemnaH sadbhAvanibaddha ev prAdurbhAvaH
. yadA
tu paryAyA evAbhidhIyante na dravya.n, tadA prabhavAvasAnalA.nChanAbhiH kramapravR^ittAbhiH
paryAyaniShpAdikAbhirvyatirekavyaktibhistAbhistAbhiH prabhavAvasAnavarjitA yaugapadyapravR^ittA dravya-
karoti . sadA labhadi sadA sarvakAla.n labhate . ki.n karmatApannam . pAdubbhAva.n prAdurbhAvamutpAdam .
katha.nbhUtam . sadasabbhAvaNibaddha.n sadbhAvanibaddhamasadbhAvanibaddha.n cha . kAbhyA.n kR^itvA . davvatthapajjayatthehi.n
dravyArthikaparyAyArthikanayAbhyAmiti . tathAhiyathA yadA kAle dravyArthikanayen vivakShA kriyate yadev
kaTakaparyAye suvarNa.n tadev ka~N.hkaNaparyAye nAnyaditi, tadA kAle sadbhAvanibaddha evotpAdaH . kasmAditi
chet . dravyasya dravyarUpeNAvinaShTatvAt . yadA punaH paryAyavivakShA kriyate kaTakaparyAyAt sakAshAdanyo yaH
ka~N.hkaNaparyAyaH suvarNasambandhI sa ev na bhavati, tadA punarasadutpAdaH . kasmAditi chet . pUrvaparyAyasya
vinaShTatvAt . tathA yadA dravyArthikanayavivakShA kriyate ya ev pUrva.n gR^ihasthAvasthAyAmevameva.n gR^ihavyApAra.n
kR^itavAn pashchAjjinadIkShA.n gR^ihItvA sa evedAnI.n rAmAdikevalipuruSho nishchayaratnatrayAtmakaparamAtmadhyAne-
*1. vyatirekavyakti = bhedarUp pragaTatA . [vyatirekavyaktiyA.N utpatti vinAshako prApta hotI hai.n, kramashaH pravR^itta
hotI hai.n aur paryAyo.nko utpanna karatI hai.n . shrutaj~nAn, kevalaj~nAn ityAdi tathA svarUpAcharaN chAritra,
yathAkhyAtachAritra ityAdi AtmadravyakI vyatirekavyaktiyA.N hai.n . vyatirek aur anvayake artho.nke liye
199ve.n pR^iShThakA phu TanoT (TippaNI) dekhe.n . ]
2. sadbhAvasa.nbaddha = sadbhAv -astitvake sAth sa.nba.ndh rakhanevAlA,sa.nkalit . [dravyakI vivakShAke samay
anvay shaktiyo.nko mukhya aur vyatirekavyaktiyo.nko gauN kar diyA jAtA hai, isaliye dravyake
sadbhAvasa.nbaddha utpAd (sat -utpAd, vidyamAnakA utpAd) hai
. ]
પ્ર. ૨૮
paryAyo.nkI utpAdak un -un 1vyatirekavyaktiyo.nko prApta honevAle dravyako 2sadbhAvasa.nbaddha hI
utpAd hai; suvarNakI bhA.Nti . jaise :jab suvarNa hI kahA jAtA haibAjUba.ndhA Adi paryAye.n
nahI.n, tab suvarNa jitanI sthAyI, yugapat pravartamAn, suvarNakI utpAdak anvayashaktiyo.nke dvArA
bAjUba.ndh ityAdi paryAy jitane sthAyI, kramashaH pravartamAn, bAjUba.ndh ityAdi paryAyo.nkI utpAdak
un -un vyatirekavyaktiyo.nko prApta honevAle suvarNakA sadbhAvasa.nbaddha hI utpAd hai
.
aur jab paryAye.n hI kahI jAtI hai.n,dravya nahI.n, tab utpattivinAsh jinakA lakShaN hai
aisI, kramashaH pravartamAn, paryAyo.nko utpanna karanevAlI un -un vyatirekavyaktiyo.nke dvArA,
utpattivinAsh rahit, yugapat pravartamAn, dravyakI utpAdak anvayashaktiyo.nko prApta honevAle

Page 218 of 513
PDF/HTML Page 251 of 546
single page version

niShpAdikA anvayashaktIH sa.nkrAmato dravyasyAsadbhAvanibaddha ev prAdurbhAvaH, hemavadev . tathA
hiyadA.ngadAdiparyAyA evAbhidhIyante, na hem, tadA.ngadAdiparyAyasamAnajIvitAbhiH
kramapravR^ittAbhira.ngadAdiparyAyaniShpAdikAbhirvyatirekavyaktibhistAbhistAbhirhemasamAnajIvitA
yaugapadyapravR^ittA hemaniShpAdikA anvayashaktiH sa.nkrAmato hemno.asadbhAvanibaddha ev prAdurbhAvaH
.
ath paryAyAbhidheyatAyAmapyasadutpattau paryAyaniShpAdikAstAstA vyatirekavyaktayo yaugapadyapravR^itti-
mAsAdyAnvayashaktitvamApannAH paryAyAn dravIkuryuH, tathA.ngadAdiparyAyaniShpAdikAbhistAbhi-
stAbhirvyatirekavyaktibhiryaugapadyapravR^ittimAsAdyAnvayashaktitvamApannAbhira.ngadAdiparyAyA api hemI-
kriyeran
. dravyAbhidheyatAyAmapi sadutpattau dravyaniShpAdikA anvayashaktayaH kramapravR^ittimAsAdya
tattadvayatirekavyaktitvamApannA dravya.n paryAyIkuryuH, tathA hemaniShpAdikAbhiranvayashaktibhiH
nAnantasukhAmR^itatR^ipto jAtaH, na chAnya iti, tadA sadbhAvanibaddha evotpAdaH . kasmAditi chet .
puruShatvenAvinaShTatvAt . yadA tu paryAyanayavivakShA kriyate pUrva.n sarAgAvasthAyAH sakAshAdanyo.aya.n
bharatasagararAmapANDavAdikevalipuruShANA.n sa.nbandhI niruparAgaparamAtmaparyAyaH sa ev na bhavati, tadA
dravyako 1asadbhAvasa.nbaddha hI utpAd hai; suvarNakI hI bhA.Nti . vah isaprakAr jab bAjUba.ndhAdi
paryAye.n hI kahI jAtI hai.nsuvarNa nahI.n, tab bAjUba.ndh ityAdi paryAy jitanI TikanevAlI, kramashaH
pravartamAn, bAjUba.ndh ityAdi paryAyo.nkI utpAdak un -un vyatirek -vyaktiyo.nke dvArA, suvarNa
jitanI TikanevAlI, yugapat pravartamAn, suvarNakI utpAdak anvayashaktiyo.nko prApta suvarNake
asadbhAvayukta hI utpAd hai
.
ab, paryAyo.nkI abhidheyatA (kathanI) ke samay bhI, asat -utpAdame.n paryAyo.nko utpanna
karanevAlI ve -ve vyatirekavyaktiyA.N yugapat pravR^itti prApta karake anvayashaktipaneko prApta hotI huI
paryAyo.nko dravya karatA hai (-paryAyo.nkI vivakShAke samay bhI vyatirekavyaktiyA.N anvayashaktirUp
banatI huI paryAyo.nko dravyarUp karatI hai.n ); jaise bAjUba.ndh Adi paryAyo.nko utpanna karanevAlI ve-
ve vyatirekavyaktiyA.N yugapat pravR^itti prApta karake anvayashaktipaneko prApta karatI huI bAjuba.ndh
ityAdi paryAyo.nko suvarNa karatA hai tadnusAr
. dravyakI abhidheyatAke samay bhI, sat -utpAdame.n
dravyakI utpAdak anvayashaktiyA.N kramapravR^ittiko prApta karake us -us vyatirekavyaktitvako prApta
hotI huI, dravyako paryAye.n (-paryAyarUp) karatI hai.n; jaise suvarNakI utpAdak anvayashaktiyA.N
1. asadbhAvasa.nba.nddha = anastitvake sAth sa.nba.ndhavAlAsa.nkalit . [paryAyo.nkI vivakShAke samay
vyatirekavyaktiyo.nko mukhya aur anvayashaktiyo.nko gauN kiyA jAtA hai, isaliye dravyake asadbhAvasa.nbaddha
utpAd (asat -utpAd, avidyamAnakA utpAd) hai
. ]

Page 219 of 513
PDF/HTML Page 252 of 546
single page version

kramapravR^ittimAsAdya tattadvayatirekamApannAbhirhemA.ngadAdiparyAyamAtrIkriyet . tato dravyArthAdeshA-
tsadutpAdaH, paryAyArthAdeshAdasat.h ityanavadyam ..111..
ath sadutpAdamananyatven nishchinoti
jIvo bhava.n bhavissadi Naro.amaro vA paro bhavIy puNo .
ki.n davvatta.n pajahadi Na jaha.n aNNo kaha.n hodi ..112..
punarasadbhAvanibaddha evotpAdaH . kasmAditi chet . pUrvaparyAyAdanyatvAditi . yatheda.n jIvadravye sadutpAdA-
sadutpAdavyAkhyAna.n kR^ita.n tathA sarvadravyeShu yathAsa.nbhava.n j~nAtavyamiti ..111.. ath pUrvoktamev sadutpAda.n
dravyAdabhinnatven vivR^iNotijIvo jIvaH kartA bhava.n bhavan pariNaman san bhavissadi bhaviShyati tAvat .
kramapravR^itti prApta karake us -us vyatirekavyaktitvako prApta hotI huI, suvarNako bAjUba.ndhAdi
paryAyamAtra (-paryAyamAtrarUp) karatI hai.n
.
isaliye dravyArthik kathanase sat -utpAd hai, paryAyArthik kathanase asat -utpAd hai
yah bAt anavadya (nirdoSh, abAdhya) hai .
bhAvArtha :jo pahale vidyamAn ho usIkI utpattiko sat -utpAd kahate hai.n aur jo
pahale vidyamAn na ho usakI utpattiko asat -utpAd kahate hai.n . jab paryAyo.nko gauN karake
dravyakA mukhyatayA kathan kiyA jAtA hai, tab to jo vidyamAn thA vahI utpanna hotA hai, (kyo.nki
dravya to tIno.n kAlame.n vidyamAn hai); isaliye dravyArthik nayase to dravyako sat -utpAd hai; aur
jab dravyako gauN karake paryAyo.nkA mukhyatayA kathan kiyA jAtA hai tab jo vidyamAn nahI.n thA
vah utpanna hotA hai (kyo.nki vartamAn paryAy bhUtakAlame.n vidyamAn nahI.n thI), isaliye paryAyArthik
nayase dravyake asat -utpAd hai
.
yahA.N yah lakShyame.n rakhanA chAhiye ki dravya aur paryAye.n bhinna -bhinna vastue.N nahI.n hai.n; isaliye
paryAyo.nkI vivakShAke samay bhI, asat -utpAdame.n, jo paryAye.n hai.n ve dravya hI hai.n, aur dravyakI
vivakShAke samay bhI sat -utpAdame.n, jo dravya hai ve hI paryAye.n hI hai.n
..111..
ab (sarva paryAyo.nme.n dravya ananya hai arthAt vah kA vahI hai, isaliye usake sat -utpAd
isaprakAr) sat -utpAdako ananyatva ke dvArA nishchit karate hai.n :
jIv pariName tethI narAdik e thashe; paN terUpe
shu.n ChoDato dravyatvane ? nahi ChoDato kyam anya e ? 112.

Page 220 of 513
PDF/HTML Page 253 of 546
single page version

jIvo bhavan bhaviShyati naro.amaro vA paro bhUtvA punaH .
ki.n dravyatva.n prajahAti na jahadanyaH katha.n bhavati ..112..
dravya.n hi tAvad dravyatvabhUtAmanvayashakti.n nityamapyaparityajadbhavati sadev . yastu dravyasya
paryAyabhUtAyA vyatirekavyakteH prAdurbhAvaH tasminnapi dravyatvabhUtAyA anvayashakteraprachyavanAd.h
dravyamananyadev . tato.ananyatven nishchIyate dravyasya sadutpAdaH . tathA hijIvo dravya.n
bhavannArakatirya~N.hmanuShyadevasiddhatvAnAmanyatamen paryAyeN dravyasya paryAyadurlalitavR^ittitvAd-
vashyamev bhaviShyati
. sa hi bhUtvA cha ten ki.n dravyatvabhUtAmanvayashaktimujjhati, nojjhati .
ki.n ki.n bhaviShyati . nirvikArashuddhopayogavilakShaNAbhyA.n shubhAshubhopayogAbhyA.n pariNamya Naro.amaro vA paro
naro devaH parastirya~N.hnArakarUpo vA nirvikArashuddhopayogen siddho vA bhaviShyati . bhavIy puNo eva.n
pUrvoktaprakAreN punarbhUtvApi . athavA dvitIyavyAkhyAnam . bhavan vartamAnakAlApekShayA bhaviShyati
bhAvikAlApekShayA bhUtvA bhUtakAlApekShayA cheti kAlatraye chaiva.n bhUtvApi ki.n davvatta.n pajahadi ki.n dravyatva.n
parityajati . Na chayadi dravyArthikanayen dravyatva.n na tyajati, dravyAdbhinno na bhavati . aNNo kaha.n havadi
anvayArtha :[jIvaH ] jIv [bhavan ] pariNamit hotA huA [naraH ] manuShya,
[amaraH ] dev [vA ] athavA [paraH ] anya (-tirya.nch, nArakI yA siddha) [bhaviShyati ] hogA,
[punaH ] parantu [bhUtvA ] manuShya devAdi hokar [ki.n ] kyA vah [dravyatva.n prajahAti ] dravyatvako
Cho.D.h.h detA hai ? [na jahat ] nahI.n Cho.DtA huA vah [anyaH katha.n bhavati ] anya kaise ho sakatA
hai ? (arthAt vah anya nahI.n, vahakA vahI hai
.)..112..
TIkA :pratham to dravya dravyatvabhUt anvayashaktiko kabhI bhI na Cho.DtA huA sat
(vidyamAn) hI hai . aur dravyake jo paryAyabhUt vyatirekavyaktikA utpAd hotA hai usame.n bhI
dravyatvabhUt anvayashaktikA achyutapanA honese dravya ananya hI hai, (arthAt us utpAdame.n bhI
anvayashakti to apatit -avinaShTa -nishchal honese dravya vahakA vahI hai, anya nahI.n
.) isaliye
ananyapaneke dvArA dravyakA sat -utpAd nishchit hotA hai, (arthAt uparokta kathanAnusAr dravyakA
dravyApekShAse ananyapanA honese, usake sat -utpAd hai,
aisA ananyapane dvArA siddha hotA hai .)
isI bAtako (udAharaN se) spaShTa kiyA jAtA hai :
jIv dravya honese aur dravya paryAyo.nme.n vartanese jIv nArakatva, tirya.nchatva, manuShyatva,
devatva aur siddhatvame.nse kisI ek paryAyame.n avashyamev (pariNamit) hogA . parantu vah
jIv us paryAyarUp hokar kyA dravyatvabhUt anvayashaktiko Cho.DtA hai ? nahI.n Cho.DtA .

Page 221 of 513
PDF/HTML Page 254 of 546
single page version

yadi nojjhati kathamanyo nAm syAt.h, yen prakaTitatrikoTisattAkaH sa ev na
syAt.h ..112..
athAsadutpAdamanyatven nishchinoti
maNuvo Na hodi devo devo vA mANuso va siddho vA .
eva.n ahojjamANo aNaNNabhAva.n kadha.n lahadi ..113..
manujo na bhavati devo devo vA manuSho vA siddho vA .
evamabhavannananyabhAva.n katha.n labhate ..113..
anyo bhinnaH katha.n bhavati . ki.ntu dravyAnvayashaktirUpeN sadbhAvanibaddhotpAdaH sa eveti dravyAdabhinna iti
bhAvArthaH ..112.. ath dravyasyAsadutpAda.n pUrvaparyAyAdanyatven nishchinotimaNuvo Na havadi devo
AkulatvotpAdakamanujadevAdivibhAvaparyAyavilakShaNamanAkulatvarUpasvabhAvapariNatilakShaNa.n paramAtmadravya.n
yadyapi nishchayen manuShyaparyAye devaparyAye cha samAna.n tathApi manujo devo na bhavati
. kasmAt .
yadi nahI.n Cho.DtA to vah anya kaise ho sakatA hai ki jisane trikoTi sattA (-tIn
prakArakI sattA) jisake pragaT hai aisA vah (jIv), vahI na ho ?
bhAvArtha :jIv manuShya -devAdik paryAyarUp pariNamit hotA huA bhI anya nahI.n
ho jAtA, ananya rahatA hai, vahakA vahI rahatA hai; kyo.nki ‘vahI yah devakA jIv hai, jo
pUrvabhavame.n manuShya thA aur amuk bhavame.n tirya.nch thA’ aisA j~nAn ho sakatA hai
. isaprakAr
jIvakI bhA.Nti pratyek dravya apanI sarva paryAyo.nme.n vahakA vahI rahatA hai, anya nahI.n ho
jAtA,
ananya rahatA hai . isaprakAr dravyakA ananyapanA honese dravyakA sat -utpAd nishchit
hotA hai ..112..
ab, asat -utpAdako anyatvake dvArA nishchit karate hai.n :
anvayArtha :[manujaH ] manuShya [devaH na bhavati ] dev nahI.n hai, [vA ] athavA
[devaH ] dev [mAnuShaH vA siddhaH vA ] manuShya yA siddha nahI.n hai; [eva.n abhavan ] aisA na
hotA huA [ananya bhAva.n katha.n labhate ] ananyabhAvako kaise prApta ho sakatA hai ?
..113..
(arthAt utpAd -vyay -dhrauvyAtmak jIv, manuShyAdi paryAyo.nrUp pariNamit hone par bhI, anvayashaktiko nahI.n
Cho.DtA honese ananya
vahakA vahIhai .)
mAnav nathI sur, sur paN nahi manuj ke nahi siddha Che;
e rIt nahi hoto thako kyam te ananyapaNu.n dhare ? 113.

Page 222 of 513
PDF/HTML Page 255 of 546
single page version

paryAyA hi paryAyabhUtAyA AtmavyatirekavyakteH kAl ev sattvAttato.anyakAleShu
bhavantyasanta ev . yashcha paryAyANA.n dravyatvabhUtayAnvayashaktyAnusyUtaH kramAnupAtI svakAle
prAdurbhAvaH tasminparyAyabhUtAyA AtmavyatirekavyakteH pUrvamasattvAtparyAyA anya ev . tataH
paryAyANAmanyatven nishchIyate paryAyasvarUpakartR^ikaraNAdhikaraNabhUtatven paryAyebhyo.apR^ithagbhUtasya
dravyasyAsadutpAdaH
. tathA hina hi manujastridasho vA siddho vA syAt.h, na hi tridasho
manujo vA siddho vA syAt.h . evamasan kathamananyo nAm syAt.h, yenAnya ev na syAt.h;
yen cha niShpadyamAnamanujAdiparyAya.n jAyamAnavalayAdivikAra.n kA.nchanamiv jIvadravyamapi pratipad-
manyanna syAt
.h ..113..
devaparyAyakAle manuShyaparyAyasyAnupalambhAt . devo vA mANuso va siddho vA devo vA manuShyo na bhavati
svAtmopalabdhirUpasiddhaparyAyo vA na bhavati . kasmAt . paryAyANA.n paraspara.n bhinnakAlatvAt,
suvarNadravye kuNDalAdiparyAyANAmiv . eva.n ahojjamANo evamabhavansan aNaNNabhAva.n kadha.n lahadi ananyabhAv-
TIkA :paryAye.n paryAyabhUt svavyatirekavyaktike kAlame.n hI sat (-vidyamAn)
honese, usase anya kAlo.nme.n asat (-avidyamAn) hI hai.n . aur paryAyo.nkA dravyatvabhUt
anvayashaktike sAth gu.nthA huA (-ekarUpatAse yukta) jo kramAnupAtI (kramAnusAr) svakAlame.n
utpAd hotA hai usame.n paryAyabhUt svavyatirekavyaktikA pahale asatpanA honese, paryAye.n anya hI
hai.n
. isIliye paryAyo.nkI anyatAke dvArA dravyakAjo ki paryAyo.nke svarUpakA kartA, karaN
aur adhikaraN honese paryAyo.nse apR^ithak hai usakAasat -utpAd nishchit hotA hai .
is bAtako (udAharaN dekar) spaShTa karate hai.n :
manuShya vah dev yA siddha nahI.n hai, aur dev, vah manuShya yA siddha nahI.n hai; isaprakAr
na hotA huA ananya (-vahakA vahI) kaise ho sakatA hai, ki jisase anya hI na ho aur jisase
manuShyAdi paryAye.n utpanna hotI hai.n aisA jIv dravya bhI
valayAdi vikAr (ka.nkaNAdi paryAye.n)
jisake utpanna hotI hai.n aise suvarNakI bhA.Ntipad -pad par (prati paryAy par) anya na ho ?
[jaise ka.nkaN, kuNDal ityAdi paryAye.n anya hai.n, (-bhinna -bhinna hai.n, ve kI ve hI nahI.n hai.n) isaliye
un paryAyo.nkA kartA suvarNa bhI anya hai, isIprakAr manuShya, dev ityAdi paryAye.n anya hai.n, isaliye
un paryAyo.nkA kartA jIvadravya bhI paryAyApekShAse anya hai
. ]
bhAvArtha :jIvake anAdi ananta -hone par bhI, manuShya paryAyakAlame.n devaparyAyakI
yA svAtmopalabdhirUp siddhaparyAyakI aprApti hai arthAt manuShya, dev yA siddha nahI.n hai, isaliye
ve paryAye.n anya anya hai.n
. aisA honese, un paryAyo.nkA karttA, sAdhan aur AdhAr jIv bhI
paryAyApekShAse anyapaneko prApta hotA hai . isaprakAr jIvakI bhA.Nti pratyek dravyake paryAyApekShAse

Page 223 of 513
PDF/HTML Page 256 of 546
single page version

athaikadravyasyAnyatvAnanyatvavipratiShedhamuddhunoti
davvaTThieN savva.n davva.n ta.n pajjayaTThieN puNo .
havadi ya aNNamaNaNNa.n takkAle tammayattAdo ..114..
dravyArthiken sarva.n dravya.n tatparyAyArthiken punaH .
bhavati chAnyadananyattatkAle tanmayatvAt.h ..114..
sarvasya hi vastunaH sAmAnyavisheShAtmakatvAttatsvarUpamutpashyatA.n yathAkrama.n sAmAnya-
visheShau parichChindatI dve kil chakShuShI, dravyArthika.n paryAyArthika.n cheti . tatra paryAyArthik-
mekatva.n katha.n labhate, na kathamapi . tat etAvadAyAti asadbhAvanibaddhotpAdaH pUrvaparyAyAdbhinno
bhavatIti ..113.. athaikadravyasya paryAyaissahAnanyatvAbhidhAnamekatvamanyatvAbhidhAnamanekatva.n cha nay-
vibhAgen darshayati, athavA pUrvoktasadbhAvanibaddhAsadbhAvanibaddhamutpAdadvaya.n prakArAntareN samarthayatihavadi
bhavati . ki.n kartR^i . savva.n davva.n sarva.n vivakShitAvivakShitajIvadravyam . ki.nvishiShTa.n bhavati . aNaNNa.n
ananyamabhinnameka.n tanmayamiti . ken sah . ten nArakatirya~N.hmanuShyadevarUpavibhAvaparyAyasamUhen keval-
j~nAnAdyanantachatuShTayashaktirUpasiddhaparyAyeN cha . ken kR^itvA . davvaTThieN shuddhAnvayadravyArthikanayen .
kasmAt . kuNDalAdiparyAyeShu suvarNasyev bhedAbhAvAt . ta.n pajjayaTThieN puNo taddravya.n paryAyArthikanayen
anyapanA hai . isaprakAr dravyako anyapanA honese dravyake asat -utpAd hai,aisA nishchit hotA
hai ..113..
ab, ek hI dravyake ananyapanA aur ananyapanA honeme.n jo virodh hai, use dUr karate
hai.n . (arthAt usame.n virodh nahI.n AtA, yah batalAte hai.n) :
anvayArtha :[dravyArthiken ] dravyArthik (nay) se [sarva ] sab [dravya.n ] dravya hai;
[punaH cha ] aur [paryAyArthiken ] paryAyArthik (nay) se [tat ] vah (dravya) [anyat ] anya-
anya hai, [tatkAle tanmayatvAt ] kyo.nki us samay tanmay honese [ananyat ] (dravya paryAyo.nse)
ananya hai
..114..
TIkA :vAstavame.n sabhI vastu sAmAnya -visheShAtmak honese vastukA svarUp
dekhanevAlo.nke kramashaH (1) sAmAnya aur (2) visheShako jAnanevAlI do A.Nkhe.n hai.n
(1) dravyArthik aur (2) paryAyArthik .
dravyArthike badhu.n dravya Che; ne te ja paryAyArthike
Che anya, jethI te samay tadrUp hoI ananya Che. 114
.

Page 224 of 513
PDF/HTML Page 257 of 546
single page version

mekAntanimIlita.n vidhAy kevalonmIliten dravyArthiken yadAvalokyate tadA nArakatirya~N.h-
manuShyadevasiddhatvaparyAyAtmakeShu visheSheShu vyavasthita.n jIvasAmAnyamekamavalokayatAmanav-
lokitavisheShANA.n tatsarva.n jIvadravyamiti pratibhAti
. yadA tu dravyArthikamekAntanimIlita.n vidhAy
kevalonmIliten paryAyArthikenAvalokyate tadA jIvadravye vyavasthitAnnArakatirya~N.hmanuShyadev-
siddhatvaparyAyAtmakAn visheShAnanekAnavalokayatAmanavalokitasAmAnyAnAmanyadanyatpratibhAti,
dravyasya tattadvisheShakAle tattadvisheShebhyastanmayatvenAnanyatvAt
.h, gaNatR^iNaparNadArumayahavyavAhavat.h .
yadA tu te ubhe api dravyArthikaparyAyArthike tulyakAlonmIlite vidhAy tat itashchAvalokyate
tadA nArakatirya~N.hmanuShyadevasiddhatvaparyAyeShu vyavasthita.n jIvasAmAnya.n jIvasAmAnye cha vyavasthitA
nArakatirya~N.hmanuShyadevasiddhatvaparyAyAtmakA visheShAshcha tulyakAlamevAvalokyante
. tatraikachakShurav-
punaH aNNa.n anyadbhinnamaneka.n paryAyaiH sah pR^ithagbhavati . kasmAditi chet . takkAle tammayattAdo tR^iNAgni-
kAShThAgnipatrAgnivat svakIyaparyAyaiH sah tatkAle tanmayatvAditi . etAvatA kimukta.n bhavati . dravyArthik-
nayen yadA vastuparIkShA kriyate tadA paryAyasantAnarUpeN sarva.n paryAyakadambaka.n dravyamev pratibhAti . yadA
tu paryAyanayavivakShA kriyate tadA dravyamapi paryAyarUpeN bhinna.n bhinna.n pratibhAti . yadA cha parasparasApekSha-
nayadvayen yugapatsamIkShyate, tadaikatvamanekatva.n cha yugapatpratibhAtIti . yatheda.n jIvadravye vyAkhyAna.n kR^ita.n tathA
iname.nse paryAyArthik chakShuko sarvathA banda karake jab mAtra khulI huI dravyArthik chakShuke
dvArA dekhA jAtA hai tab nArakapanA, tirya.nchapanA, manuShyapanA, devapanA aur siddhapanAvah
paryAyasvarUp visheSho.nme.n rahanevAle ek jIvasAmAnyako dekhanevAle aur visheSho.nko na dekhanevAle
jIvo.nko ‘vah sab jIv dravya hai’ aisA bhAsit hotA hai
. aur jab dravyArthik chakShuko sarvathA
banda karake mAtra khulI huI paryAyArthik chakShuke dvArA dekhA jAtA hai tab jIvadravyame.n rahanevAle
nArakapanA, tirya.nchapanA, manuShyapanA, devapanA aur siddhapanA
ve paryAyasvarUp anek visheSho.nko
dekhanevAle aur sAmAnyako na dekhanevAle jIvo.nko (vah jIv dravya) anya -anya bhAsit hotA
hai, kyo.nki dravya un -un visheSho.nke samay tanmay honese un -un visheSho.nse ananya hai
kaNDe,
ghAs, patte aur kAShThamay agnikI bhA.Nti . (jaise ghAs, laka.DI ityAdikI agni us -us samay
ghAsamay, lakaDImay ityAdi honese ghAs, laka.DI ityAdise ananya hai usIprakAr dravya un-
un paryAyarUp visheSho.nke samay tanmay honese unase ananya hai
pR^ithak nahI.n hai .) aur jab un
dravyArthik aur paryAyArthik dono.n A.Nkho.nko ek hI sAth kholakar unake dvArA aur inake dvArA
(-dravyArthik tathA paryAyArthik chakShuo.nke) dekhA jAtA hai tab nArakapanA, tirya.nchapanA, manuShyapanA,
devapanA aur siddhapanA paryAyo.nme.n rahanevAlA jIvasAmAnya tathA jIvasAmAnyame.n rahanevAlA
nArakapanA -tirya.nchapanA -manuShyapanA -devapanA aur siddhatvaparyAyasvarUp visheSh tulyakAlame.n hI
(ek hI sAth) dikhAI dete hai.n
.

Page 225 of 513
PDF/HTML Page 258 of 546
single page version

lokanamekadeshAvalokana.n, dvichakShuravalokana.n sarvAvalokanam . tataH sarvAvalokane dravyasyA-
nyatvAnanyatva.n cha na vipratiShidhyate ..114..
ath sarvavipratiShedhaniShedhikA.n saptabha.ngImavatArayati
atthi tti ya Natthi tti ya havadi avattavvamidi puNo davva.n .
pajjAeN du keN vi tadubhayamAdiTThamaNNa.n vA ..115..
sarvadravyeShu yathAsa.nbhava.n j~nAtavyamityarthaH ..114.. eva.n sadutpAdAsadutpAdakathanen prathamA, sadutpAd-
visheShavivaraNarUpeN dvitIyA, tathaivAsadutpAdavisheShavivaraNarUpeN tR^itIyA, dravyaparyAyayorekatvAnekatva-
pratipAdanen chaturthIti sadutpAdAsadutpAdavyAkhyAnamukhyatayA gAthAchatuShTayen saptamasthala.n gatam
. ath
samastadurnayaikAntarUpavivAdaniShedhikA.n nayasaptabha~N.hgI.n vistArayatiatthi tti ya syAdastyev . syAditi
pra. 29
vahA.N, ek A.Nkhase dekhA jAnA vah ekadesh avalokan hai aur dono.n A.Nkho.nse
dekhanA vah sarvAvalokan (-sampUrNa avalokan) hai . isaliye sarvAvalokaname.n dravyake
anyatva aur ananyatva virodhako prApta nahI.n hote .
bhAvArtha :pratyek dravya sAmAnyavisheShAtmak hai, isaliye pratyek dravya vahakA
vahI rahatA hai aur badalatA bhI hai . dravyakA svarUp hI aisA ubhayAtmak honese dravyake
ananyatvame.n aur anyatvame.n virodh nahI.n hai . jaisemarIchi aur bhagavAn mahAvIrakA
jIvasAmAnyakI apekShAse ananyatva aur jIv visheSho.nkI apekShAse anyatva honeme.n kisI
prakArakA virodh nahI.n hai
.
dravyArthikanayarUpI ek chakShuse dekhane par dravyasAmAnya hI j~nAt hotA hai, isaliye
dravya ananya arthAt vahakA vahI bhAsit hotA hai aur paryAyArthikanayarUpI dUsarI ek
chakShuse dekhane par dravyake paryAyarUp visheSh j~nAt hote hai.n, isaliye dravya anya -anya bhAsit
hotA hai
. dono.n nayarUpI dono.n chakShuo.nse dekhane par dravyasAmAnya aur dravyake visheSh dono.n
j~nAt hote hai.n, isaliye dravya ananya tathA anya -anya dono.n bhAsit hotA hai ..114..
ab, samasta virodho.nko dUr karanevAlI saptabha.ngI pragaT karate hai.n :
asti, tathA Che nAsti, tem ja dravya aNavaktavya Che,
vaLI ubhay ko paryAyathI, vA anyarUp kathAy Che. 115.

Page 226 of 513
PDF/HTML Page 259 of 546
single page version

astIti cha nAstIti cha bhavatyavaktavyamiti punardravyam .
paryAyeN tu kenachit.h tadubhayamAdiShTamanyadvA ..115..
syAdastyev 1, syAnnAstyev 2, syAdavaktavyamev 3, syAdastinAstyev 4, syAd-
styavaktavyamev 5, syAnnAstyavaktavyamev 6, syAdastinAstyavaktavyameveti 7, svarUpeN 1,
pararUpeN 2, svapararUpayaugapadyen 3, svapararUpakra meN 4, svarUpasvapararUpayaugapadyAbhyA.n 5,
pararUpasvapararUpayaugapadyAbhyA.n 6, svarUpapararUpasvapararUpayaugapadyaiH 7, AdishyamAnasya svarUpeN
ko.arthaH . katha.nchit . katha.nchitko.arthaH . vivakShitaprakAreN svadravyAdichatuShTayen . tachchatuShTaya.n shuddha-
jIvaviShaye kathyate . shuddhaguNaparyAyAdhArabhUta.n shuddhAtmadravya.n dravya.n bhaNyate, lokAkAshapramitAH
shuddhAsa.nkhyeyapradeshAH kShetra.n bhaNyate, vartamAnashuddhaparyAyarUpapariNato vartamAnasamayaH kAlo bhaNyate,
shuddhachaitanya.n bhAvashchetyuktalakShaNadravyAdichatuShTay iti prathamabha~N.hgaH 1
. Natthi tti ya syAnnAstyev . syAditi
anvayArtha :[dravya.n ] dravya [asti iti cha ] kisI paryAyase ‘asti’, [nAsti
iti cha ] kisI paryAyase ‘nAsti’ [punaH ] aur [avaktavyam iti bhavati ] kisI
paryAyase ‘avaktavya’ hai, [kenachit paryAyeN tu tadubhaya.n ] aur kisI paryAyase ‘asti-
nAsti’ [vA ] athavA [anyat AdiShTam ] kisI paryAyase anya tIn bha.ngarUp kahA
gayA hai
..115..
TIkA :dravya (1) svarUpApekShAse ‘syAt asti’; (2) pararUpakI apekShAse
‘syAt nAsti’; (3) svarUp -pararUpakI yugapat apekShAse ‘syAt 2avaktavya’;
(4) svarUp -pararUpake kramakI apekShAse ‘syAt asti -nAsti’; (5) svarUpakI aur
svarUp -pararUpakI yugapat apekShAse ‘syAt asti -avaktavya’; (6) pararUpakI aur
svarUp -pararUpakI yugapat apekShAse ‘syAt nAsti’, avaktavya; aur (7) svarUpakI,
pararUpakI tathA svarUp -pararUpakI yugapat apekShAse ‘syAt asti -nAsti -avaktavya’ hai
.
1. ‘syAt’ = katha.nchit; kisIprakAr; kisI apekShAse . (pratyek dravya svachatuShTayakI apekShAsesvadravya,
svakShetra, svakAl aur svabhAvakI apekShAse‘asti’ hai . shuddha jIvakA svachatuShTay isaprakAr hai :shuddha
guN -paryAyo.nkA AdhArabhUt shuddhAtmadravya vah dravya hai; lokAkAshapramAN shuddha asa.nkhyapradesh vah kShetra hai, shuddha
paryAyarUpase pariNat vartamAn samay vah kAl hai, aur shuddha chaitanya vah bhAv hai
.)
2. avaktavya = jo kahA na jA sake . (ek hI sAth svarUp tathA pararUpakI apekShAse dravya kathaname.n nahI.n
A sakatA, isaliye ‘avaktavya hai .)

Page 227 of 513
PDF/HTML Page 260 of 546
single page version

sataH, pararUpeNAsataH, svapararUpAbhyA.n yugapadvaktumashakyasya, svapararUpAbhyA.n krameN sato.asatashcha,
svarUpasvapararUpayaugapadyAbhyA.n sato vaktumashakyasya cha, pararUpasvapararUpayaugapadyAbhyAmasato vaktum-
shakyasya cha, svarUpapararUpasvapararUpayaugapadyaiH sato.asato vaktumashakyasya chAnantadharmaNo dravyasyai-
kaika.n dharmamAshritya vivakShitAvivakShitavidhipratiShedhAbhyAmavatarantI saptabha.ngikaivakAravishrAntam-
ko.arthaH . katha.nchidvivakShitaprakAreN paradravyAdichatuShTayen 2 . havadi bhavati . katha.nbhUtam . avattavvamidi
syAdavaktavyamev . syAditi ko.arthaH . katha.nchidvivakShitaprakAreN yugapatsvaparadravyAdichatuShTayen 3 .
syAdasti, syAnnAsti, syAdavaktavya.n, syAdastinAsti, syAdastyevAvaktavya.n, syAnnAstyevAvaktavya.n,
syAdastinAstyevAvaktavyam
. puNo punaH ittha.nbhUtam ki.n bhavati . davva.n paramAtmadravya.n kartR^i . punarapi katha.nbhUta.n
bhavati . tadubhaya.n syAdastinAstyev . syAditi ko.arthaH . katha.nchidvivakShitaprakAreN krameN svapar-
dravyAdichatuShTayen 4 . katha.nbhUta.n saditthamittha.n bhavati . AdiTTha.n AdiShTa.n vivakShita.n sat . ken kR^itvA .
pajjAeN du paryAyeN tu prashnottararUpanayavibhAgen tu . katha.nbhUten . keN vi kenApi vivakShiten
naigamAdinayarUpeN . aNNa.n vA anyadvA sa.nyogabha~N.hgatrayarUpeN . tatkathyatesyAdastyevAvaktavya.n . syAditi
ko.arthaH . katha.nchit vivakShitaprakAreN svadravyAdichatuShTayen yugapatsvaparadravyAdichatuShTayen cha 5 .
syAnnAstyevAvakta vya.n . syAditi ko.arthaH . ka tha.nchit vivakShitaprakAreN paradravyAdichatuShTayen
yugapatsvaparadravyAdichatuShTayen cha 6 . syAdastinAstyevAvaktavya.n . syAditi ko.arthaH . katha.nchit
vivakShitaprakAreN krameN svaparadravyAdichatuShTayen yugapatsvaparadravyAdichatuShTayen cha 7 . pUrva.n pa~nchAstikAye
syAdastItyAdipramANavAkyen pramANasaptabha~N.hgI vyAkhyAtA, atra tu syAdastyev, yadevakAragrahaNa.n
tannayasaptabha~N.hgIj~nApanArthamiti bhAvArthaH
. yatheda.n nayasaptabha~N.hgIvyAkhyAna.n shuddhAtmadravye darshita.n tathA yathAsa.nbhava.n
dravyakA kathan karaneme.n, (1) jo svarUpase ‘sat’ hai; (2) jo pararUpase ‘asat’
hai; (3) jisakA svarUp aur pararUpase yugapat ‘kathan ashakya’ hai; (4) jo svarUpase
aur pararUpase kramashaH ‘sat aur asat’ hai; (5) jo svarUpase, aur svarUp -pararUpase
yugapat ‘sat aur avaktavya’ hai; (6) jo pararUpase, aur svarUp -pararUpase yugapat
‘asat aur avaktavya’ hai; tathA (7) jo svarUpase par -rUp aur svarUp -pararUpase
yugapat ‘sat’, ‘asat’ aur ‘avaktavya’ hai
aise ananta dharmo.nvAle dravyake ek ek
dharmakA Ashray lekar 1vivakShit -avivakShitatAke vidhi -niShedhake dvArA pragaT honevAlI
1. vivakShit (kathanIy) dharmako mukhya karake usakA pratipAdan karanese aur avivakShit (na kahane yogya)
dharmako gauN karake usakA niShedh karanese saptabha.ngI pragaT hotI hai .