Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 116-126.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 14 of 28

 

Page 228 of 513
PDF/HTML Page 261 of 546
single page version

shrAntasamuchchAryamANasyAtkArAmoghamantrapaden samastamapi vipratiShedhaviShamohamudasyati ..115..
ath nirdhAryamANatvenodAharaNIkR^itasya jIvasya manuShyAdiparyAyANA.n kriyAphalatvenAnyatva.n
dyotayati
eso tti Natthi koI Na Natthi kiriyA sahAvaNivvattA .
kiriyA hi Natthi aphalA dhammo jadi Nipphalo paramo ..116..
sarvapadArtheShu draShTavyamiti ..115.. eva.n nayasaptabha~N.hgIvyAkhyAnagAthayAShTamasthala.n gatam . eva.n pUrvokta-
prakAreN prathamA namaskAragAthA, dravyaguNaparyAyakathanarUpeN dvitIyA, svasamayaparasamayapratipAdanen
tR^itIyA, dravyasya sattAdilakShaNatrayasUchanarUpeN chaturthIti svatantragAthAchatuShTayen pIThikAsthalam
.
tadanantaramavAntarasattAkathanarUpeN prathamA, mahAsattArUpeN dvitIyA, yathA dravya.n svabhAvasiddha.n tathA
sattAguNo.apIti kathanarUpeN tR^itIyA, utpAdavyayadhrauvyatve.api sattaiv dravya.n bhavatIti kathanen chaturthIti

gAthAchatuShTayen sattAlakShaNavivaraNamukhyatA
. tadanantaramutpAdavyayadhrauvyalakShaNavivaraNamukhyatven gAthAtraya.n,
tadanantara.n dravyaparyAyakathanen guNaparyAyak thanen cha gAthAdvaya.n, tatashcha dravyasyAstitvasthApanArUpeN prathamA,
saptabha.ngI satat samyaktayA uchchArit karane par 1syAtkArarUpI amogh ma.ntra padake dvArA
2‘ev’ kArame.n rahanevAle samasta virodhaviShake mohako dUr karatI hai ..115..
ab, jisakA nirdhAr karanA hai, isaliye jise udAharaNarUp banAyA gayA hai aise
jIvakI manuShyAdi paryAye.n kriyAkA phal hai.n isaliye unakA anyatva (arthAt ve paryAye.n
badalatI rahatI hai.n, isaprakAr) prakAshit karate hai.n :
1. syAdvAdame.n anekAntakA sUchak ‘syAt’ shabda samyaktayA prayukta hotA hai . vah ‘syAt pad ekAntavAdame.n
rahanevAle samasta virodharUpI viShake bhramako naShTa karaneke liye rAmabAN ma.ntra hai .
2. anekAntAtmak vastusvabhAvakI apekShAse rahit ekAntavAdame.n mithyA ekAntako sUchit karatA huA jo
‘ev’ yA ‘hI’ shabda prayukta hotA hai vah vastusvabhAvase viparIt nirUpaN karatA hai, isaliye usakA yahA.N
niShedh kiyA hai
. (anekAntAtmak vastusvabhAvakA dhyAn chUke binA, jis apekShAse vastukA kathan chal
rahA ho us apekShAse usakA nirNItattvaniyamabaddhatvanirapavAdatva batalAneke liye ‘ev’ yA ‘hI’
shabda prayukta hotA hai, usakA yahA.N niShedh nahI.n samajhanA chAhiye .)
nathI ‘A ja’ evo koI, jyA.n kiriyA svabhAvnipanna Che;
kiriyA nathI pha lahIn, jo niShpha La dharam utkR^iShTa Che . 116.

Page 229 of 513
PDF/HTML Page 262 of 546
single page version

eSh iti nAsti kashchinna nAsti kriyA svabhAvanirvR^ittA .
kriyA hi nAstyaphalA dharmo yadi niHphalaH paramaH ..116..
ih hi sa.nsAriNo jIvasyAnAdikarmapudgalopAdhisannidhipratyayapravartamAnapratikShaN-
vivartanasya kriyA kil svabhAvanirvR^ittaivAsti . tatastasya manuShyAdiparyAyeShu na kashchanApyeSh eveti
Ta.nkotkIrNo.asti, teShA.n pUrvapUrvopamardapravR^ittakriyAphalatvenottarottaropamardyamAnatvAt.h; phal-
pR^ithaktvalakShaNasyAtadbhAvAbhidhAnAnyatvalakShaNasya cha kathanarUpeN dvitIyA, sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhedarUp-
syAtadbhAvasya vivaraNarUpeN tR^itIyA, tasyaiv dR^iDhIkaraNArtha.n chaturthIti gAthAchatuShTayen sattAdravyayor-

bhedaviShaye yuktikathanamukhyatA
. tadanantara.n sattAdravyayorguNaguNikathanen prathamA, guNaparyAyANA.n dravyeN
sahAbhedakathanen dvitIyA cheti svatantragAthAdvayam . tadanantara.n dravyasya sadutpAdAsadutpAdayoH
sAmAnyavyAkhyAnen visheShavyAkhyAnen cha gAthAchatuShTaya.n, tatashcha saptabha~N.hgIkathanen gAthaikA cheti samudAyen
anvayArtha :[eShaH iti kashchit nAsti ] (manuShyAdiparyAyo.nme.n) ‘yahI’ aisI koI
(shAshvat paryAy) nahI.n hai.n; [svabhAvanirvR^ittA kriyA nAsti na ] (kyo.nki sa.nsArI jIvake)
svabhAvaniShpanna kriyA nahI.n ho so bAt nahI.n hai; (arthAt vibhAvasvabhAvase utpanna honevAlI rAg-
dveShamay kriyA avashya hai
.) [yadi ] aur yadi [paramaH dharmaH niHphalaH ] paramadharma aphal hai
to [kriyA hi aphalA nAsti ] kriyA avashya aphal nahI.n hai; (arthAt ek vItarAg bhAv hI
manuShyAdiparyAyarUp phal utpanna nahI.n karatI; rAg -dveShamay kriyA to avashya vah phal utpanna
karatI hai
.)..116..
TIkA :yahA.N (is vishvame.n), anAdikarmapudgalakI upAdhike sadbhAvake Ashray
(-kAraN) se jisake pratikShaN 1vivarttan hotA rahatA hai aise sa.nsArI jIvako kriyA vAstavame.n
svabhAv niShpanna hI hai; isaliye usake manuShyAdiparyAyo.nme.nse koI bhI paryAy ‘yahI’ hai aisI
Ta.nkotkIrNa nahI.n hai; kyo.nki ve paryAye.n pUrva -pUrva paryAyo.nke nAshame.n pravartamAn kriyA phalarUp honese
2uttar -uttar paryAyo.nke dvArA naShTa hotI hai.n . aur kriyAkA phal to, mohake sAth 3milanakA nAsh
1. vivartan = vipariNaman; palaTA (phe raphAr) hote rahanA .
2. uttar -uttar = bAdakI . (manuShyAdiparyAye.n rAgadveShamay kriyAkI phalarUp hai.n, isaliye koI bhI paryAy pUrva
paryAyako naShTa karatI hai aur bAdakI paryAyase svaya.n naShTa hotI hai .
3. milan = mil jAnA; mishritapanA; sa.nba.ndh; ju.DAn .

Page 230 of 513
PDF/HTML Page 263 of 546
single page version

mabhilaShyet vA mohasa.nvalanAvilayanAt.h kriyAyAH . kriyA hi tAvachchetanasya pUrvottaradashA-
vishiShTachaitanyapariNAmAtmikA . sA punaraNoraNvantarasa.ngatasya pariNatirivAtmano mohasa.nvalitasya
dvayaNukakAryasyev manuShyAdikAryasya niShpAdakatvAtsaphalaiv . saiv mohasa.nvalanavilayane pun-
chaturvi.nshatigAthAbhiraShTabhiH sthalaiH sAmAnyaj~neyavyAkhyAnamadhye sAmAnyadravyaprarUpaNa.n samAptam . ataH
para.n tatraiv sAmAnyadravyanirNayamadhye sAmAnyabhedabhAvanAmukhyatvenaikAdashagAthAparyanta.n vyAkhyAna.n karoti .
tatra krameN pa~nchasthalAni bhavanti . prathamatastAvadvArtikavyAkhyAnAbhiprAyeN sA.nkhyaikAntanirAkaraNa.n,
athavA shuddhanishchayanayen jainamatameveti vyAkhyAnamukhyatayA ‘eso tti Natthi koI’ ityAdi
sUtragAthaikA
. tadanantara.n manuShyAdiparyAyA nishchayanayen karmaphala.n bhavati, na cha shuddhAtmasvarUpamiti
tasyaivAdhikArasUtrasya vivaraNArtha.n ‘kamma.n NAmasamakkha.n’ ityAdipAThakrameN gAthAchatuShTaya.n, tataH para.n
rAgAdipariNAm ev dravyakarmakAraNatvAdbhAvakarma bhaNyat iti pariNAmamukhyatven ‘AdA kammamalimaso’

ityAdisUtradvaya.n, tadanantara.n ka rmaphalachetanA ka rmachetanA j~nAnachetaneti trividhachetanApratipAdanarUpeN

‘pariNamadi chedaNAe’ ityAdisUtratraya.n, tadanantara.n shuddhAtmabhedabhAvanAphala.n kathayan san ‘kattAkaraNa.n’

ityAdyekasUtreNopasa.nharati
. eva.n bhedabhAvanAdhikAre sthalapa~nchaken samudAyapAtanikA . tadyathAath
naranArakAdiparyAyAH karmAdhInatven vinashvaratvAditi shuddhanishchayanayen jIvasvarUpa.n na bhavatIti bhedabhAvanA.n
kathayati
eso tti Natthi koI Ta~N.hkotkIrNaj~nAyakaikasvabhAvaparamAtmadravyavatsa.nsAre manuShyAdiparyAyeShu madhye
sarvadaivaiSh ekarUp ev nityaH ko.api nAsti . tarhi manuShyAdiparyAyanirvartikA sa.nsArakriyA sApi na
bhaviShyati . Na Natthi kiriyA na nAsti kriyA mithyAtvarAgAdipariNatissa.nsAraH karmeti yAvat iti
paryAyanAmachatuShTayarUpA kriyAstyev . sA cha katha.nbhUtA . sabhAvaNivvattA shuddhAtmasvabhAvAdviparItApi
naranArakAdivibhAvaparyAyasvabhAven nirvR^ittA . tarhi ki.n niShphalA bhaviShyati . kiriyA hi Natthi aphalA
kriyA hi nAstyaphalA sA mithyAtvarAgAdipariNatirUpA kriyA yadyapyanantasukhAdiguNAtmakamokShakArya.n prati
niShphalA tathApi nAnAduHkhadAyakasvakIyakAryabhUtamanuShyAdiparyAyanirvartakatvAtsaphaleti manuShyAdi-

paryAyaniShpattirevAsyAH phalam
. katha.n j~nAyat iti chet . dhammo jadi Nipphalo paramo dharmo yadi niShphalaH
na huA honese mAnanA chAhiye; kyo.nkipratham to, kriyA chetanakI pUrvottaradashAse 1vishiShTa
chaitanyapariNAmasvarUp hai; aur vah (kriyA)jaise dUsare aNuke sAth yukta (kisI) aNukI
pariNati 2dviaNukakAryakI niShpAdak hai, usI prakArmohake sAth milit AtmAke sa.nba.ndhame.n,
1. vishiShTa -bhedayukta . (pUrvakI aur pashchAtkI avasthAke bhedase bhedayukta aise chaitanyapariNAm vah AtmAkI
kriyA hai .)
2. dviaNukakAryakI niShpAdak = do aNuo.nse bane huye ska.ndharUp kAryakI utpAdak .

Page 231 of 513
PDF/HTML Page 264 of 546
single page version

raNoruchChinnANvantarasa.ngamasya pariNatiriv dvayaNukakAryasyev manuShyAdikAryasyAniShpAdakatvAt.h
paramadravyasvabhAvabhUtatayA paramadharmAkhyA bhavatyaphalaiv ..116..
ath manuShyAdiparyAyANA.n jIvasya kriyAphalatva.n vyanakti
kamma.n NAmasamakkha.n sabhAvamadh appaNo sahAveN .
abhibhUy Nara.n tiriya.n Neraiya.n vA sura.n kuNadi ..117..
paramaH nIrAgaparamAtmopalambhapariNatirUpaH AgamabhAShayA paramayathAkhyAtachAritrarUpo vA yo.asau paramo
dharmaH, sa kevalaj~nAnAdyanantachatuShTayavyaktirUpasya kAryasamayasArasyotpAdakatvAtsaphalo.api naranArakAdi-

paryAyakAraNabhUta.n j~nAnAvaraNAdikarmabandha.n notpAdayati, tataH kAraNAnniShphalaH
. tato j~nAyate
naranArakAdisa.nsArakArya.n mithyAtvarAgAdikriyAyAH phalamiti . athavAsya sUtrasya dvitIyavyAkhyAna.n
kriyateyathA shuddhanayen rAgAdivibhAven na pariNamatyaya.n jIvastathaivAshuddhanayenApi na pariNamatIti
yadukta.n sA.nkhyen tannirAkR^itam . kathamiti chet . ashuddhanayen mithyAtvarAgAdivibhAvapariNat-
jIvAnA.n naranArakAdiparyAyapariNatidarshanAditi . eva.n prathamasthale sUtragAthA gatA ..116.. ath
manuShyAdikAryakI niShpAdak honese saphal hI hai; aur, jaise dUsare aNuke sAth sa.nba.ndh jisakA
naShTa ho gayA hai aise aNukI pariNati dviaNuk kAryakI niShpAdak nahI.n hai usIprakAr, mohake
sAth milanakA nAsh hone par vahI kriyA
dravyakI paramasvabhAvabhUt honese ‘paramadharma’ nAmase
kahI jAnevAlI aisImanuShyAdikAryakI niShpAdak na honese aphal hI hai .
bhAvArtha :chaitanyapariNati vah AtmAkI kriyA hai . moh rahit kriyA manuShyAdi-
paryAyarUp phal utpanna nahI.n karatI, aur moh sahit 1kriyA avashya manuShyAdiparyAyarUp phal
utpanna karatI hai . moh sahit bhAv ek prakArake nahI.n hote, isaliye usake phalarUp
manuShyAdiparyAye.n bhI Ta.nkotkIrNashAshvatekarUp nahI.n hotI.n .. 116..
ab, yah vyakta karate hai.n ki manuShyAdiparyAye.n jIvako kriyAke phal hai.n :
1. mUl gAthAme.n prayukta ‘kriyA’ shabdase moh sahit kriyA samajhanI chAhiye . moh rahit kriyAko to ‘param
dharma’ nAm diyA gayA hai .
nAmAkhya karma svabhAvathI nij jIvadravya -svabhAvane
abhibhUt karI tirya.nch, dev, manuShya vA nArak kare. 117.

Page 232 of 513
PDF/HTML Page 265 of 546
single page version

karma nAmasamAkhya.n svabhAvamathAtmanaH svabhAven .
abhibhUy nara.n tirya~ncha.n nairayika.n vA sura.n karoti ..117..
kriyA khalvAtmanA prApyatvAtkarma . tannimittaprAptapariNAmaH pudgalo.api karma .
tatkAryabhUtA manuShyAdiparyAyA jIvasya kriyAyA mUlakAraNabhUtAyAH pravR^ittatvAt.h kriyAphalamev
syuH, kriyA.abhAve pudgalAnA.n karmatvAbhAvAttatkAryabhUtAnA.n teShAmabhAvAt.h . ath katha.n te karmaNaH
kAryabhAvamAyAnti? karmasvabhAven jIvasvabhAvamabhibhUy kriyamANatvAt.h, pradIpavat.h . tathA
hiyathA khalu jyotissvabhAven tailasvabhAvamabhibhUy kriyamANaH pradIpo jyotiShkArya.n, tathA
manuShyAdiparyAyAH karmajanitA iti visheSheN vyaktIkarotikamma.n karmarahitaparamAtmano vilakShaNa.n karma
kartR^i . ki.nvishiShTam . NAmasamakkha.n nirnAmanirgotramuktAtmano viparIta.n nAmeti samyagAkhyA sa.nj~nA yasya
tadbhavati nAmasamAkhya.n nAmakarmetyarthaH . sabhAva.n shuddhabuddhaikaparamAtmasvabhAva.n ah ath appaNo sahAveN
AtmIyen j~nAnAvaraNAdisvakIyasvabhAven karaNabhUten abhibhUy tiraskR^itya prachChAdya ta.n
pUrvoktamAtmasvabhAvam . pashchAtki.n karoti . Nara.n tiriya.n Neraiya.n vA sura.n kuNadi naratiryagnArak-
surarUpa.n karotIti . ayamatrArthaHyathAgniH kartA tailasvabhAva.n karmatApannamabhibhUy tiraskR^itya
anvayArtha :[ath ] vahA.N [nAmasamAkhya.n karma ] ‘nAm’ sa.nj~nAvAlA karma
[svabhAven ] apane svabhAvase [AtmanaH svabhAva.n abhibhUy ] jIvake svabhAvakA parAbhav karake,
[nara.n tirya~ncha.n nairayika.n vA sura.n ] manuShya, tirya.nch, nArak athavA dev (-in paryAyo.nko) [karoti ]
karatA hai
..117..
TIkA :kriyA vAstavame.n AtmAke dvArA prApya honese karma hai, (arthAt AtmA
kriyAko prApta karatA haipahu.NchatA hai isaliye vAstavame.n kriyA hI AtmAkA karma hai .) usake
nimittase pariNaman ko prApta hotA huA (-dravyakarmarUpase pariNaman karatA huA) pudgal bhI
karma hai
. us (pudgalakarma) kI kAryabhUt manuShyAdiparyAye.n mUlakAraNabhUt aisI jIvakI kriyAse
pravartamAn honese kriyAphal hI hai.n; kyo.nki kriyAke abhAvame.n pudgalo.nko karmapanekA abhAv
honese us (-pudgalakarma) kI kAryabhUt manuShyAdiparyAyo.nkA abhAv hotA hai
.
vahA.N, ve manuShyAdiparyAye.n karmake kArya kaise hai.n ? (so kahate hai.n ki) ve
karmasvabhAvake dvArA jIvake svabhAvakA parAbhav karake kI jAtI hai.n, isaliye dIpakakI bhA.Nti .
vah is prakAr :jaise 1jyoti (lau) ke svabhAvake dvArA telake svabhAvakA parAbhav karake
*1. jyoti = jyot; agni .

Page 233 of 513
PDF/HTML Page 266 of 546
single page version

karmasvabhAven jIvasvabhAvamabhibhUy kriyamANA manuShyAdiparyAyAH karmakAryam ..117..
ath kuto manuShyAdiparyAyeShu jIvasya svabhAvAbhibhavo bhavatIti nirdhArayati
NaraNArayatiriyasurA jIvA khalu NAmakammaNivvattA .
Na hi te laddhasahAvA pariNamamANA sakammANi ..118..
naranArakatiryaksurA jIvAH khalu nAmakarmanirvR^ittAH .
na hi te labdhasvabhAvAH pariNamamAnAH svakarmANi ..118..
vartyAdhAreN dIpashikhArUpeN pariNamayati, tathA karmAgniH kartA tailasthAnIya.n shuddhAtmasvabhAva.n
tiraskR^itya vartisthAnIyasharIrAdhAreN dIpashikhAsthAnIyanaranArakAdiparyAyarUpeN pariNamayati
. tato j~nAyate
manuShyAdiparyAyAH nishchayanayen karmajanitA iti ..117.. ath naranArakAdiparyAyeShu katha.n jIvasya
svabhAvAbhibhavo jAtastatra ki.n jIvAbhAv iti prashne pratyuttara.n dadAtiNaraNArayatiriyasurA jIvA
naranArakatiryaksuranAmAno jIvAH santi tAvat . khalu sphu Tam . katha.nbhUtAH . NAmakammaNivvattA
naranArakAdisvakIyasvakIyanAmakarmaNA nirvR^ittAH . Na hi te laddhasahAvA ki.ntu yathA mANikyabaddhasuvarNa-
ka~N.hkaNeShu mANikyasya hi mukhyatA nAsti, tathA te jIvAshchidAnandaikashuddhAtmasvabhAvamalabhamAnAH santo
pra 30
kiyA jAnevAlA dIpak jyotikA kArya hai, usIprakAr karmasvabhAvake dvArA jIvake svabhAvakA
parAbhav karake kI jAnevAlI manuShyAdiparyAye.n karmake kArya hai.n
.
bhAvArtha :manuShyAdiparyAye.n 116vI.n gAthAme.n kahI gaI rAg -dveShamay kriyAke phal hai.n;
kyo.nki us kriyAse karmabandha hotA hai, aur karma jIvake svabhAvakA parAbhav karake
manuShyAdiparyAyo.nko utpanna karate hai.n
..117..
ab yah nirNay karate hai.n ki manuShyAdiparyAyo.nme.n jIvake svabhAvakA parAbhav kis
kAraNase hotA hai ? :
anvayArtha :[naranArakatiryaksurAH jIvAH ] manuShya, nArak, tirya.nch aur devarUp
jIv [khalu ] vAstavame.n [nAmakarma nirvR^ittAH ] nAmakarmase niShpanna hai.n . [hi ] vAstavame.n
[svakarmANi ] ve apane karmarUpase [pariNamamAnAH ] pariNamit hote hai.n isaliye
[te na labdhasvabhAvAH ] unhe.n svabhAvakI upalabdhi nahI.n hai
..118..
tirya.nch -sur -nar -nArakI jIv nAmakarma -nipanna Che;
nij karmarUp pariNamanathI ja svabhAvalabdhi na temane. 118.

Page 234 of 513
PDF/HTML Page 267 of 546
single page version

amI manuShyAdayaH paryAyA nAmakarmanirvR^ittAH santi tAvat.h . na punaretAvatApi tatra
jIvasya svabhAvAbhibhavo.asti, yathA kanakabaddhamANikyaka.nk NeShu mANikyasya . yattatra naiv jIvaH
svabhAvamupalabhate tat.h svakarmapariNamanAt.h, payaHpUravat.h . yathA khalu payaHpUraH pradeshasvAdAbhyA.n
pichumandachandanAdivanarAjI.n pariNamanna dravatvasvAdutvasvabhAvamupalabhate, tathAtmApi pradeshabhAvAbhyA.n
karmapariNamanAnnAmUrtatvaniruparAgavishuddhimattvasvabhAvamupalabhate
..118..
labdhasvabhAvA na bhavanti, ten kAraNen svabhAvAbhibhavo bhaNyate, na cha jIvAbhAvaH . katha.nbhUtAH santo
labdhasvabhAvA na bhavanti . pariNamamANA sakammANi svakIyodayAgatakarmANi sukhaduHkharUpeN pariNamamAnA
iti . ayamatrArthaHyathA vR^ikShasechanaviShaye jalapravAhashchandanAdivanarAjirUpeN pariNataH sansvakIy-
1. dravatva = pravAhIpanA .
2. svAdutva = svAdiShTapanA .
3. niruparAg -vishuddhimatva = uparAg (-malinatA, vikAr) rahit vishuddhivAlApanA [arUpIpanA aur nirvikAr
-vishuddhivAlApanA AtmAkA svabhAv hai . ]
TIkA :pratham to, yah manuShyAdiparyAye.n nAmakarmase niShpanna hai.n, kintu itanese bhI vahA.N
jIvake svabhAvakA parAbhav nahI.n hai; jaise kanakabaddha (suvarName.n ja.De huye) mANikavAle ka.nkaNo.nme.n
mANikake svabhAvakA parAbhav nahI.n hotA tadanusAr
. jo vahA.N jIv svabhAvako upalabdha nahI.n
karatAanubhav nahI.n karatA so svakarmarUp pariNamit honese hai, pAnIke pUr (bA.Dh.h.h) kI bhA.Nti .
jaise pAnIkA pUr pradeshase aur svAdase nimba -chandanAdivanarAjirUp (nIm, chandan ityAdi
vR^ikSho.nkI lambI pa.nktirUp) pariNamit hotA huA ( apane
1dravatva aur 2svAdutvarUp svabhAvako
upalabdha nahI.n karatA, usIprakAr AtmA bhI pradeshase aur bhAvase svakarmarUp pariNamit honese
(apane) amUrtatva aur
3niruparAg vishuddhimatvarUp svabhAvako upalabdha nahI.n karatA .
bhAvArtha :manuShyAdiparyAyo.nme.n karma kahI.n jIvake svabhAvako na to hanatA hai aur na
AchChAdit karatA hai; parantu vahA.N jIv svaya.n hI apane doShase karmAnusAr pariNaman karatA hai,
isaliye use apane svabhAvakI upalabdhi nahI.n hai
. jaise pAnIkA pUr pradeshakI apekShAse vR^ikSho.nke
rUpase pariNamit hotA huA apane pravAhIpanerUp svabhAvako upalabdha karatA huA anubhav nahI.n
karatA, aur svAdakI apekShAse vR^ikSharUp pariNamit hotA huA apane svAdiShTapanerUp svabhAvako
upalabdha nahI.n karatA, usIprakAr AtmA bhI pradeshakI apekShAse svakarmAnusAr pariNamit hotA
huA apane amUrtasvarUp svabhAvako upalabdha nahI.n karatA aur bhAvakI apekShAse svakarmarUp
pariNamit hotA huA uparAgase rahit vishuddhivAlApanArUp apane svabhAvako upalabdha nahI.n
karatA
. isase yah nishchit hotA hai ki manuShyAdiparyAyo.nme.n jIvo.nko apane hI doShase apane

Page 235 of 513
PDF/HTML Page 268 of 546
single page version

ath jIvasya dravyatvenAvasthitatve.api paryAyairanavasthitatva.n dyotayati
jAyadi Nev Na Nassadi khaNabha.ngasamubbhave jaNe koI .
jo hi bhavo so vilao sa.nbhavavilay tti te NANA ..119..
jAyate naiv na nashyati kShaNabha~N.hgasamudbhave jane kashchit.h .
yo hi bhavaH sa vilayaH sa.nbhavavilayAviti tau nAnA ..119..
ih tAvanna kashchijjAyate na mriyate cha . ath cha manuShyadevatirya~N.hnArakAtmako jIvalokaH
pratikShaNapariNAmitvAdutsa.ngitakShaNabha.ngotpAdaH . na cha vipratiShiddhametat.h, sa.nbhavavilayayorekatva-
komalashItalanirmalAdisvabhAva.n na labhate, tathAya.n jIvo.api vR^ikShasthAnIyakarmodayapariNataH sanparamAhlAdaik-
lakShaNasukhAmR^itAsvAdanairmalyAdisvakIyaguNasamUha.n na labhat iti
..118.. ath jIvasya dravyeN
nityatve.api paryAyeN vinashvaratva.n darshayatijAyadi Nev Na Nassadi jAyate naiv na nashyati
dravyArthikanayen . kva . khaNabha.ngasamubbhave jaNe koI kShaNabha~N.hgasamudbhave jane ko.api . kShaNa.n kShaNa.n prati
svabhAvakI anupalabdhi hai, karmAdik anya kisI kAraNase nahI.n . ‘karma jIvake svabhAvakA
parAbhav karatA hai’ aisA kahanA to upachAr kathan hai; paramArthase aisA nahI.n hai ..118..
ab, jIvakI dravyarUpase 1avasthitatA hone par bhI paryAyo.nse anavasthitatA
(anityatA -asthiratA) prakAshate hai.n :
anvayArtha :[kShaNabha~N.hgasamudbhave jane ] pratikShaN utpAd aur vinAshavAle
jIvalokame.n [kashchit ] koI [na ev jAyate ] utpanna nahI.n hotA aur [na nashyati ] na naShTa
hotA hai; [hi ] kyo.nki [yaH bhavaH saH vilayaH ] jo utpAd hai vahI vinAsh hai;
[sa.nbhav -vilayau iti tau nAnA ] aur utpAd tathA vinAsh, isaprakAr ve anek (bhinna) bhI
hai.n
..119..
TIkA :pratham to yahA.N na koI janma letA hai aur na maratA hai (arthAt is lokame.n
koI na to utpanna hotA hai aur na nAshako prApta hotA hai ) . aur (aisA hone par bhI) manuShya-
dev -tirya.nch -nArakAtmak jIvalok pratikShaN pariNAmI honese kShaN -kShaName.n honevAle vinAsh aur
1. avasthitatA = sthirapanA; ThIk rahanA .
nahi koI Upaje viNase kShaNabha.ngasa.nbhavamay jage,
kAraN janam te nAsh Che; vaLI janma nAsh vibhinna Che. 119.

Page 236 of 513
PDF/HTML Page 269 of 546
single page version

nAnAtvAbhyAm . yadA khalu bha.ngotpAdayorekatva.n tadA pUrvapakShaH, yadA tu nAnAtva.n tadottaraH . tathA
hiyathA ya ev ghaTastadev kuNDamityukte ghaTakuNDasvarUpayorekatvAsa.nbhavAttadubhayAdhArabhUtA
mR^ittikA sa.nbhavati, tathA ya ev sa.nbhavaH sa ev vilay ityukte sa.nbhavavilay-
svarUpayorekatvAsa.nbhavAttadubhayAdhArabhUta.n dhrauvya.n sa.nbhavati; tato devAdiparyAye sa.nbhavati manuShyAdi-
paryAye vilIyamAne cha ya ev sa.nbhavaH sa ev vilay iti kR^itvA tadubhayAdhArabhUta.n
dhrauvyavajjIvadravya.n sa.nbhAvyat ev
. tataH sarvadA dravyatven jIvaShTa.nkotkIrNo.avatiShThate . api cha
yathA.anyo ghaTo.anyatkuNDamityukte tadubhayAdhArabhUtAyA mR^ittikAyA anyatvAsa.nbhavAt.h ghaTakuNDa-
svarUpe sa.nbhavataH, tathAnyaH sa.nbhavo.anyo vilay ityukte tadubhayAdhArabhUtasya dhrauvyasyAnyatvA-
bha~N.hgasamudbhavo yatra sa.nbhavati kShaNabha~N.hgasamudbhavastasminkShaNabha~N.hgasamudbhave vinashvare paryAyArthikanayen jane loke
jagati kashchidapi, tasmAnnaiv jAyate na chotpadyat iti hetu.n vadati
. jo hi bhavo so vilao dravyArthikanayen
yo hi bhavassa ev vilayo yataH kAraNAt . tathAhimuktAtmanA.n ya ev sakalavimalakevalaj~nAnAdirUpeN
mokShaparyAyeN bhav utpAdaH sa ev nishchayartttttnatrayAtmakanishchayamokShamArgaparyAyeN vilayo vinAshastau cha
mokShaparyAyamokShamArgaparyAyau kAryakAraNarUpeN bhinnau, tadubhayAdhArabhUta.n yatparamAtmadravya.n tadev, mR^itpiNDa-
utpAdake sAth (bhI) ju.DA huA hai . aur yah virodhako prApta nahI.n hotA; kyo.nki udbhav aur
vilayakA ekapanA aur anekapanA hai . jab udbhav aur vilayakA ekapanA hai tab pUrvapakSha hai,
aur jab anekapanA hai tab uttarapakSha hai . (arthAtjab utpAd aur vinAshake ekapanekI apekShA
lI jAy tab yah pakSha phalit hotA hai ki‘na to koI utpanna hotA hai aur na naShTa hotA hai;
aur jab utpAd tathA vinAshake anekapanekI apekShA lI jAy tab pratikShaN honevAle vinAsh
aur utpAdakA pakSha phalit hotA hai
.) vah isaprakAr hai :
jaise :‘jo gha.DA hai vahI kU.NDA hai’ aisA kahA jAne par, gha.De aur kU.NDeke svarUpakA
ekapanA asambhav honese, un dono.nkI AdhArabhUt miTTI pragaT hotI hai, usIprakAr ‘jo utpAd
hai vahI vinAsh hai’ aisA kahA jAne par utpAd aur vinAshake svarUpakA ekapanA asambhav honese
un dono.nkA AdhArabhUt dhrauvya pragaT hotA hai; isaliye devAdiparyAyake utpanna hone aur
manuShyAdiparyAyake naShTa hone par, ‘jo utpAd hai vahI vilay hai’ aisA mAnanese (is apekShAse)
un dono.nkA AdhArabhUt dhrauvyavAn jIvadravya pragaT hotA hai (-lakShame.n AtA hai ) isaliye sarvadA
dravyapanese jIv Ta.nkotkIrNa rahatA hai
.
aur phi ra, jaise ‘anya gha.DA hai aur anya kU.NDA hai’ aisA kahA jAne par un dono.nkI
AdhArabhUt miTTIkA anyapanA (-bhinna -bhinnapanA) asa.nbhavit honese gha.DekA aur kU.NDekA
(-dono.nkA bhinna -bhinna) svarUp pragaT hotA hai, usIprakAr ‘anya utpAd hai aur anya vyay

Page 237 of 513
PDF/HTML Page 270 of 546
single page version

sa.nbhavAtsa.nbhavavilayasvarUpe sa.nbhavataH; tato devAdiparyAye sa.nbhavati manuShyAdiparyAye vilIyamAne
chAnyaH sa.nbhavo.anyo vilay iti kR^itvA sa.nbhavavilayavantau devAdimanuShyAdiparyAyau sa.nbhAvyete ev
tataH pratikShaNa.n paryAyairjIvo.anavasthitaH
..119..
ath jIvasyAnavasthitatvahetumudyotayati
tamhA du Natthi koI sahAvasamavaTThido tti sa.nsAre .
sa.nsAro puN kiriyA sa.nsaramANassa davvassa ..120..
tasmAttu nAsti kashchit.h svabhAvasamavasthit iti sa.nsAre .
sa.nsAraH punaH kriyA sa.nsarato dravyasya ..120..
ghaTAdhArabhUtamR^ittikAdravyavat manuShyaparyAyadevaparyAyAdhArbhUtasa.nsArijIvadravyavadvA . kShaNabha~N.hgasamudbhave hetuH
kathyate . sa.nbhavavilay tti te NANA sa.nbhavavilayau dvAviti tau nAnA bhinnau yataH kAraNAttataH
paryAyArthikanayen bha~N.hgotpAdau . tathAhiya ev pUrvoktamokShaparyAyasyotpAdo mokShamArgaparyAyasya vinAsh-
stAvev bhinnau na cha tadAdhArabhUtaparamAtmadravyamiti . tato j~nAyate dravyArthikanayen nityatve.api
paryAyarUpeN vinAsho.astIti ..119.. ath vinashvaratve kAraNamupanyasyati, athavA prathamasthale.a-
dhikArasUtreN manuShyAdiparyAyANA.n karmajanitatven yadvinashvaratva.n sUchita.n tadev gAthAtrayeN visheSheN
hai’ aisA kahA jAne par, un dono.nke AdhArabhUt dhrauvyakA anyapanA asa.nbhavit honese utpAd
aur vyayakA svarUp pragaT hotA hai; isaliye devAdiparyAyake utpanna hone par aur
manuShyAdiparyAyake naShTa hone par, ‘anya utpAd hai aur anya vyay hai’ aisA mAnanese (is
apekShAse) utpAd aur vyayavAlI devAdiparyAy aur manuShyAdiparyAy pragaT hotI hai (-lakShame.n
AtI hai ); isaliye jIv pratikShaN paryAyo.nse anavasthit hai
..119..
ab, jIvakI anavasthitatAkA hetu pragaT karate hai.n :
anvayArtha :[tasmAt tu ] isaliye [sa.nsAre ] sa.nsArame.n [svabhAvasamavasthitaH
iti ] svabhAvase avasthit aisA [kashchit na asti ] koI nahI.n hai; (arthAt sa.nsArame.n
kisIkA svabhAv keval ekarUp rahanevAlA nahI.n hai ); [sa.nsAraH punaH ] aur sa.nsAr to
[sa.nsarataH ] sa.nsaraN karate huye (gol phi rate huye, parivartit hote huye) [dravyasya ] dravyakI
[kriyA ] kriyA hai
..120..
tethI svabhAve sthir evu.n na koI Che sa.nsAramA.n;
sa.nsAr to sa.nsaraN karatA dravya kerI Che kriyA. 120.

Page 238 of 513
PDF/HTML Page 271 of 546
single page version

yataH khalu jIvo dravyatvenAvasthito.api paryAyairanavasthitaH, tataH pratIyate na kashchidapi
sa.nsAre svabhAvenAvasthit iti . yachchAtrAnavasthitatva.n tatra sa.nsAr ev hetuH, tasya manuShyAdi-
paryAyAtmakatvAt.h svarUpeNaiv tathAvidhatvAt.h . ath yastu pariNamamAnasya dravyasya pUrvottar-
dashAparityAgopAdAnAtmakaH kriyAkhyaH pariNAmastatsa.nsArasya svarUpam ..120..
ath pariNAmAtmake sa.nsAre kutaH pudgalashleSho yen tasya manuShyAdiparyAyAtmakatva-
mityatra samAdhAnamupavarNayati
AdA kammamalimaso pariNAma.n lahadi kammasa.njutta.n .
tatto silisadi kamma.n tamhA kamma.n tu pariNAmo ..121..
vyAkhyAtamidAnI.n tasyopasa.nhAramAhtamhA du Natthi koI sahAvasamavaTThido tti tasmAnnAsti kashchitsva-
bhAvasamavasthit iti . yasmAtpUrvoktaprakAreN manuShyAdiparyAyANA.n vinashvaratva.n vyAkhyAta.n tasmAdev j~nAyate
paramAnandaikalakShaNaparamachaitanyachamatkArapariNatashuddhAtmasvabhAvavadavasthito nityaH ko.api nAsti . kva .
sa.nsAre nissa.nsArashuddhAtmano viparIte sa.nsAre . sa.nsArasvarUpa.n kathayatisa.nsAro puN kiriyA sa.nsAraH punaH
kriyA . niShkriyanirvikalpashuddhAtmapariNatervisadR^ishI manuShyAdivibhAvaparyAyapariNatirUpA kriyA sa.nsAr-
svarUpam . sA cha kasya bhavati . sa.nsaramANassa jIvassa vishuddhaj~nAnadarshanasvabhAvamuktAtmano vilakShaNasya
sa.nsarataH paribhramataH sa.nsArijIvasyeti . tataH sthita.n manuShyAdiparyAyAtmakaH sa.nsAr ev vinashvaratve
kAraNamiti ..120.. eva.n shuddhAtmano bhinnAnA.n karmajanitamanuShyAdiparyAyANA.n vinashvaratvakathanamukhyatayA
TIkA :vAstavame.n jIv dravyapanese avasthit hone par bhI paryAyo.nse anavasthit hai;
isase yah pratIt hotA hai ki sa.nsArame.n koI bhI svabhAvase avasthit nahI.n hai (arthAt kisIkA
svabhAv keval avichal
ekarUp rahanevAlA nahI.n hai ); aur yahA.N jo anavasthitatA hai usame.n
sa.nsAr hI hetu hai; kyo.nki vah (-sa.nsAr) manuShyAdiparyAyAtmak hai, kAraN ki vah svarUpase
hI vaisA hai, (arthAt sa.nsArakA svarUp hI aisA hai ) usame.n pariNaman karate huye dravyakA
pUrvottaradashAkA tyAgagrahaNAtmak aisA jo kriyA nAmakA pariNAm hai vah sa.nsArakA svarUp
hai
..120..
ab pariNAmAtmak sa.nsArame.n kis kAraNase pudgalakA sa.nba.ndh hotA hai ki jisase vah
(sa.nsAr) manuShyAdiparyAyAtmak hotA hai ?isakA yahA.N samAdhAn karate hai.n :
karme malin jIv karmasa.nyut pAmato pariNAmane,
tethI karam ba.ndhAy Che; pariNAm tethI karma Che. 121.

Page 239 of 513
PDF/HTML Page 272 of 546
single page version

AtmA karmamalImasaH pariNAma.n labhate karmasa.nyuktam .
tataH shliShyati karma tasmAt.h karma tu pariNAmaH ..121..
yo hi nAm sa.nsAranAmAyamAtmanastathAvidhaH pariNAmaH sa ev dravyakarmashleShahetuH . ath
tathAvidhapariNAmasyApi ko hetuH . dravyakarma hetuH, tasya dravyakarmasa.nyuktatvenaivopalambhAt.h . eva.n
satItaretarAshrayadoShaH . na hi; anAdiprasiddhadravyakarmAbhisa.nbaddhasyAtmanaH prAktanadravyakarmaNastatra
hetutvenopAdAnAt.h . eva.n kAryakAraNabhUtanavapurANadravyakarmatvAdAtmanastathAvidhapariNAmo
gAthAchatuShTayen dvitIyasthala.n gatam . ath sa.nsArasya kAraNa.n j~nAnAvaraNAdi dravyakarma tasya tu kAraNa.n
mithyAtvarAgAdipariNAm ityAvedayatiAdA nirdoShiparamAtmA nishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvo.api
vyavahAreNAnAdikarmabandhavashAt kammamalimaso karmamalImaso bhavati . tathAbhavansan ki.n karoti . pariNAma.n
anvayArtha :[karmamalImasaH AtmA ] karmase malin AtmA [karmasa.nyukta.n pariNAma.n ]
karmasa.nyukta pariNAmako (-dravyakarmake sa.nyogase honevAle ashuddha pariNAmako) [labhate ] prApta
karatA hai
. [tataH ] usase [karma shliShyati ] karma chipak jAtA hai (-dravyakarmakA ba.ndh hotA hai );
[tasmAt tu ] isaliye [pariNAmaH karma ] pariNAm vah karma hai ..121..
TIkA :‘sa.nsAr’ nAmak jo yah AtmAkA tathAvidh (-usaprakArakA) pariNAm hai
vahI dravyakarmake chipakanekA hetu hai . ab, us prakArake pariNAmakA hetu kaun hai ? (isake
uttarame.n kahate hai.n kiH) dravyakarma usakA hetu hai, kyo.nki 1dravyakarmakI sa.nyuktatAse hI vah dekhA
jAtA hai .
(sha.nkA :) aisA honese 2itaretarAshrayadoSh AyagA ! (samAdhAn :) nahI.n AyagA;
kyo.nki anAdisiddha dravyakarmake sAth sa.nbaddha aise AtmAkA jo pUrvakA 3dravyakarma hai usakA
vahA.N heturUpase grahaN (-svIkAr) kiyA gayA hai .
1. dravyakarmake sa.nyogase hI ashuddha pariNAm hote hai.n, dravyakarmake binA ve kabhI nahI.n hote; isaliye dravyakarma
ashuddha pariNAmakA kAraN hai .
2. ek asiddha bAtako siddha karaneke liye dUsarI asiddha bAtakA Ashray liyA jAy, aur phi ra us dUsarI
bAtako siddha karaneke liye pahalIkA Ashray liyA jAy,so is tarka -doShako itaretarAshrayadoSh kahA jAtA
hai .
dravyakarmakA kAraN ashuddha pariNAm kahA hai; phi ra us ashuddha pariNAmake kAraNake sa.nbaddhame.n pUChe jAne
par usakA kAraN punaH dravyakarma kahA hai, isaliye sha.nkAkArako sha.nkA hotI hai ki is bAtame.n itaretarAshray
doSh AtA hai
.
3. navIn dravyakarmakA kAraN ashuddha AtmapariNAm hai, aur us ashuddha AtmapariNAmakA kAraN vahakA vahI
(navIn) dravyakarma nahI.n kintu pahalekA (purAnA) dravyakarma hai; isaliye isame.n itaretarAshray doSh nahI.n AtA .

Page 240 of 513
PDF/HTML Page 273 of 546
single page version

dravyakarmaiv, tathAtmA chAtmapariNAmakartR^itvAd dravyakarmakartApyupachArAt.h ..121..
ath paramArthAdAtmano dravyakarmAkartR^itvamudyotayati
pariNAmo sayamAdA sA puN kiriy tti hodi jIvamayA .
kiriyA kamma tti madA tamhA kammassa Na du kattA ..122..
pariNAmaH svayamAtmA sA punaH kriyeti bhavati jIvamayI .
kriyA karmeti matA tasmAtkarmaNo na tu kartA ..122..
AtmapariNAmo hi tAvatsvayamAtmaiv, pariNAminaH pariNAmasvarUpakartR^itven pariNAmA-
dananyatvAt.h . yashcha tasya tathAvidhaH pariNAmaH sA jIvamayyev kriyA, sarvadravyANA.n pariNAm-
lahadi pariNAma.n labhate . katha.nbhUtam katha.nbhUtam . kammasa.njutta.n karmarahitaparamAtmano visdrashakarmasa.nyukta.n mithyAtva-
rAgAdivibhAvapariNAma.n . tatto silisadi kamma.n tataH pariNAmAt shliShyati badhnAti . kim . karma . yadi
punarnirmalavivekajyotiHpariNAmen pariNamati tadA tu karma mu~nchati . tamhA kamma.n tu pariNAmo tasmAt karma
tu pariNAmaH . yasmAdrAgAdipariNAmen karma badhnAti, tasmAdrAgAdivikalparUpo bhAvakarmasthAnIyaH
sarAgapariNAm ev karmakAraNatvAdupachAreN karmeti bhaNyate . tataH sthita.n rAgAdipariNAmaH karmabandha-
kAraNamiti ..121.. athAtmA nishchayen svakIyapariNAmasyaiv kartA, na cha dravyakarmaN iti pratipAdayati .
isaprakAr navIn dravyakarma jisakA kAryabhUt hai aur purAnA dravyakarma jisakA kAraNabhUt
hai, aisA (AtmAkA tathAvidh pariNAm) honese AtmAkA tathAvidh pariNAm upachArase dravyakarma
hI hai, aur AtmA bhI apane pariNAmakA karttA honese dravyakarmakA karttA bhI upachArase
hai
..121..
ab, paramArthase AtmAke dravyakarmakA akartR^itva prakAshit karate hai.n :
anvayArtha :[pariNAmaH ] pariNAm [svayam ] svaya.n [AtmA ] AtmA hai, [sA
punaH ] aur vah [jIvamayI kriyA iti bhavati ] jIvamay kriyA hai; [kriyA ] kriyAko [karma
iti matA ]
karma mAnA gayA hai; [tasmAt ] isaliye AtmA [karmaNaH kartA tu na ] dravyakarmakA
karttA to nahI.n hai
..122..
TIkA :pratham to AtmAkA pariNAm vAstavame.n svaya.n AtmA hI hai, kyo.nki pariNAmI
pariNAm pote jIv Che, ne Che kriyA e jIvamayI;
kiriyA gaNI Che karma; tethI karmano kartA nathI. 122.

Page 241 of 513
PDF/HTML Page 274 of 546
single page version

lakShaNakriyAyA AtmamayatvAbhyupagamAt.h . yA cha kriyA sA punarAtmanA svatantreN
prApyatvAtkarma . tatastasya paramArthAdAtmA AtmapariNAmAtmakasya bhAvakarmaN ev kartA, na
tu pudgalapariNAmAtmakasya dravyakarmaNaH . ath dravyakarmaNaH kaH karteti chet.h .
pudgalapariNAmo hi tAvatsvaya.n pudgal ev, pariNAminaH pariNAmasvarUpakartR^itven
pariNAmAdananyatvAt
.h . yashcha tasya tathAvidhaH pariNAmaH sA pudgalamayyev kriyA, sarva-
dravyANA.n pariNAmalakShaNakriyAyA AtmamayatvAbhyupagamAt.h . yA cha kriyA sA punaH
pudgalen svatantreN prApyatvAtkarma . tatastasya paramArthAt.h pudgal AtmapariNAmAtmakasya
athavA dvitIypAtanikAshuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakeN shuddhanayen yathaivAkartA tathaivAshuddhanayenApi
sA.nkhyen yadukta.n tanniShedhArthamAtmano bandhamokShasiddhayartha.n katha.nchitpariNAmitva.n vyavasthApayatIti
pAtanikAdvaya.n manasi sa.npradhArya sUtramida.n nirUpayati
pariNAmo sayamAdA pariNAmaH svayamAtmA, Atma-
pariNAmastAvadAtmaiv . kasmAt . pariNAmapariNAminostanmayatvAt . sA puN kiriy tti hodi sA punaH
kriyeti bhavati, sa cha pariNAmaH kriyA pariNatiriti bhavati . katha.nbhUtA . jIvamayA jIven
nirvR^ittatvAjjIvamayI . kiriyA kamma tti madA jIven svatantreN svAdhInen shuddhAshuddhopAdAnakAraNabhUten
prApyatvAtsA kriyA karmeti matA sa.nmatA . karmashabdenAtra yadev chidrUpa.n jIvAdabhinna.n bhAvakarmasa.nj~na.n
nishchayakarma tadev grAhyam . tasyaiv kartA jIvaH . tamhA kammassa Na du kattA tasmAddravyakarmaNo na karteti .
atraitadAyAtiyadyapi katha.nchit pariNAmitve sati jIvasya kartR^itva.n jAta.n tathApi nishchayen svakIy-
pariNAmAnAmev kartA, pudgalakarmaNA.n vyavahAreNeti . tatra tu yadA shuddhopAdAnakAraNarUpeN shuddhopayogen
pra. 31
pariNAmake svarUpakA karttA honese pariNAmase ananya hai; aur jo usakA (-AtmAkA)
tathAvidh pariNAm hai vah jIvamayI hI kriyA hai, kyo.nki sarva dravyo.nkI pariNAmalakShaNakriyA
AtmamayatA (nijamayatA) se svIkAr kI gaI hai; aur phi ra, jo (jIvamayI) kriyA hai vah
AtmAke dvArA svata.ntratayA
1prApya honese karma hai . isaliye paramArthataH AtmA apane
pariNAmasvarUp bhAvakarmakA hI karttA hai; kintu pudgalapariNAmasvarUp dravyakarmakA nahI.n .
ab yahA.N aisA prashna hotA hai ki ‘(jIv bhAvakarmakA hI karttA hai tab phi ra)
dravyakarmakA karttA kaun hai ?’ isakA uttar isaprakAr hai :pratham to pudgalakA pariNAm
vAstavame.n svaya.n pudgal hI hai, kyo.nki pariNAmI pariNAmake svarUpakA karttA honese pariNAmase
ananya hai; aur jo usakA (-pudgalakA) tathAvidhi pariNAm hai vah pudgalamayI hI kriyA
hai, kyo.nki sarva dravyo.nkI pariNAmasvarUp kriyA nijamay hotI hai, aisA svIkAr kiyA gayA
hai; aur phi ra, jo (pudgalamayI) kriyA hai vah pudgalake dvArA svata.ntratayA prApya honese karma
hai
. isaliye paramArthataH pudgal apane pariNAmasvarUp us dravyakarmakA hI karttA hai, kintu
1. prApya = prApta hone yogya, (jo svata.ntrapane kare so kartA hai; aur ka rttA jise prApta kare so karma hai .)

Page 242 of 513
PDF/HTML Page 275 of 546
single page version

dravyakarmaN ev kartA, na tvAtmapariNAmAtmak sya bhAvakarmaNaH . tat AtmAtmasvarUpeN
pariNamati, na pudgalasvarUpeN pariNamati ..122..
ath ki.n tatsvarUpa.n yenAtmA pariNamatIti tadAvedayati
pariNamadi chedaNAe AdA puN chedaNA tidhAbhimadA .
sA puN NANe kamme phalammi vA kammaNo bhaNidA ..123..
pariNamati chetanayA AtmA punaH chetanA tridhAbhimatA .
sA punaH j~nAne karmaNi phale vA karmaNo bhaNitA ..123..
yato hi nAm chaitanyamAtmanaH svadharmavyApakatva.n tatashchetanaivAtmanaH svarUpa.n, tayA
pariNamati tadA mokSha.n sAdhayati, ashuddhopAdAnakAraNen tu bandhamiti . pudgalo.api jIvavannishchayen
svakIyapariNAmAnAmev kartA, jIvapariNAmAnA.n vyavahAreNeti ..122.. eva.n rAgAdipariNAmAH karmabandha-
kAraNa.n, teShAmev kartA jIv itikathanamukhyatayA gAthAdvayen tR^itIyasthala.n gatam . ath yen pariNAmenAtmA
pariNamati ta.n pariNAma.n kathayatipariNamadi chedaNAe AdA pariNamati chetanayA karaNabhUtayA . sa kaH .
AtmA . yaH ko.apyAtmanaH shuddhAshuddhapariNAmaH sa sarvo.api chetanA.n na tyajati ityabhiprAyaH . puN chedaNA
tidhAbhimadA sA sA chetanA punastridhAbhimatA . kutra kutra . NANe j~nAnaviShaye kamme karmaviShaye phalammi
AtmAke pariNAmasvarUp bhAvakarmakA nahI.n .
isase (aisA samajhanA chAhiye ki) AtmA AtmasvarUp pariNamit hotA hai,
pudgalasvarUp pariNamit nahI.n hotA ..122..
ab, yah kahate hai.n ki vah kaunasA svarUp hai jisarUp AtmA pariNamit hotA hai ? :
anvayArtha :[AtmA ] AtmA [chetanatayA ] chetanArUpe [pariNamati ] pariNamit
hotA hai . [punaH ] aur [chetanA ] chetanA [tridhA abhimatA ] tIn prakArase mAnI gayI hai; [punaH ]
aur [sA ] vah [j~nAne ] j~nAnasa.nba.ndhI, [karmaNi ] karmasa.nba.ndhI [vA ] athavA [karmaNaH phale ]
karmaphal sa.nba.ndhI
[bhaNitA ] aisI kahI gayI hai ..123..
TIkA :jisase chaitanya vah AtmAkA 1svadharmavyApakapanA hai, usase chetanA hI
1. svadharmavyApakapanA = nijadharmo.nme.n vyApakapanA .
jIv chetanArUp pariName; vaLI chetanA trividhA gaNI;
te j~nAnaviShayak, karmaviShayak, karmaph LaviShayak kahI. 123.

Page 243 of 513
PDF/HTML Page 276 of 546
single page version

khalvAtmA pariNamati . yaH kashchanApyAtmanaH pariNAmaH sa sarvo.api chetanA.n nAtivartat iti
tAtparyam . chetanA punarj~nAnakarmak rmaphalatven tredhA . tatra j~nAnapariNatirj~nAnachetanA, karmapariNatiH
karmachetanA, karmaphalapariNatiH karmaphalachetanA ..123..
ath j~nAnakarmakarmaphalasvarUpamupavarNayati
NANa.n aTThaviyappo kamma.n jIveN ja.n samAraddha.n .
tamaNegavidha.n bhaNida.n phala.n ti sokkha.n va dukkha.n vA ..124..
j~nAnamarthavikalpaH karma jIven yatsamArabdham .
tadanekavidha.n bhaNita.n phalamiti saukhya.n vA duHkha.n vA ..124..
vA phale vA . kasya phale . kammaNo karmaNaH . bhaNidA bhaNitA kathiteti . j~nAnapariNatiH j~nAnachetanA agre
vakShyamANA, karmapariNatiH ka rmachetanA, ka rmaphalapariNatiH karmaphalachetaneti bhAvArthaH ..123.. ath
j~nAnakarmakarmaphalarUpeN tridhA chetanA.n visheSheN vichArayatiNANa.n aTThaviyappa.n j~nAna.n matyAdibhedenAShTavikalpa.n
bhavati . athavA pAThAntaramNANa.n aTThaviyappo j~nAnamarthavikalpaH . tathAhiarthaH paramAtmAdipadArthaH,
anantaj~nAnasukhAdirUpo.ahamiti rAgAdyAsravAstu matto bhinnA iti svaparAkArAvabhAsenAdarsha ivArtha-
AtmAkA svarUp hai; us rUp (chetanArUp) vAstavame.n AtmA pariNamit hotA hai . AtmAkA
jo kuCh bhI pariNAm ho vah sab hI chetanAkA ulla.nghan nahI.n karatA, (arthAt AtmAkA koI
bhI pariNAm chetanAko ki.nchitmAtra bhI nahI.n Cho.DtA
binA chetanAke bilakul nahI.n hotA)
aisA tAtparya hai . aur chetanA j~nAnarUp, karmarUp aur karmaphalarUpase tIn prakArakI hai . usame.n
j~nAnapariNati (j~nAnarUpase pariNati) vah j~nAnachetanA, karma pariNati vah karmachetanA aur
karmaphalapariNati vah karmaphalachetanA hai
..123..
ab j~nAn, karma aur karmaphalakA svarUp varNan karate hai.n :
anvayArtha* :[arthavikalpaH ] arthavikalpa (arthAt sva -par padArtho.nkA bhinnatApUrvak
yugapat avabhAsan) [j~nAna.n ] vah j~nAn hai; [jIven ] jIvake dvArA [yat samArabdha.n ] jo kiyA jA
rahA ho [karma ] vah karma hai, [tad anekavidha.n ] vah anek prakArakA hai; [saukhya.n vA duHkha.n vA ]
sukh athavA duHkh [phala.n iti bhaNitam ] vah karmaphal kahA gayA hai
..124..
Che ‘j~nAn’ arthavikalpa, ne jIvathI karAtu.n ‘karma’ Che,
te Che anek prakAranu.n, ‘pha La’ saukhya athavA duHkh Che. 124.

Page 244 of 513
PDF/HTML Page 277 of 546
single page version

arthavikalpastAvat.h j~nAnam . tatra kaH khalvarthaH . svaparavibhAgenAvasthita.n vishvam .
vikalpastadAkArAvabhAsanam . yastu mukurundahR^idayAbhog iv yugapadavabhAsamAnasvaparAkAro.artha-
vikalpastad j~nAnam . kriyamANamAtmanA karma, kriyamANaH khalvAtmanA pratikShaNa.n ten ten bhAven
bhavatA yaH tadbhAvaH sa ev karmAtmanA prApyatvAt.h . tattvekavidhamapi dravyakarmopAdhisannidhi-
sadbhAvAsadbhAvAbhyAmanekavidham . tasya karmaNo yanniShpAdya.n sukhaduHkha.n tatkarmaphalam . tatra
dravyakarmopAdhisAnnidhyAsadbhAvAtkarma tasya phalamanAkulatvalakShaNa.n prakR^itibhUta.n saukhya.n, yattu
dravyakarmopAdhisAnnidhyasadbhAvAtkarma tasya phala.n saukhyalakShaNAbhAvAdvikR^itibhUta.n duHkham
. eva.n
j~nAnakarmakarmaphalasvarUpanishchayaH ..124..
parichChittisamartho vikalpaH vikalpalakShaNamuchyate . sa ev j~nAna.n j~nAnachetaneti . kamma.n jIveN ja.n samAraddha.n
karma jIven yatsamArabdham . buddhipUrvakamanovachanakAyavyApArarUpeN jIven yatsamyakkartR^imArabdha.n tatkarma
TIkA :pratham to, arthavikalpa vah j~nAn hai . vahA.N, artha kyA hai ? sva -parake
vibhAgapUrvak avasthit 1vishva vah artha hai . usake AkAro.nkA 2avabhAsan vah vikalpa hai .
aur darpaNake nij vistArakI bhA.Nti (arthAt jaise darpaNake nij vistArame.n sva aur par AkAr
ek hI sAth prakAshit hote hai.n, usIprakAr) jisame.n ek hI sAth sva -parAkAr avabhAsit hote
hai.n, aisA arthavikalpa vah j~nAn hai
.
jo AtmAke dvArA kiyA jAtA hai vah karma hai . pratikShaN us -us bhAvase hotA huA
AtmAke dvArA vAstavame.n kiyA jAnevAlA jo usakA bhAv hai vahI, AtmAke dvArA 3prApya honese
karma hai . aur vah (karma) ek prakArakA hone par bhI, dravyakarmarUp upAdhikI nikaTatAke
sadbhAv aur asadbhAvake kAraN anek prakArakA hai .
us karmase utpanna kiyA jAnevAlA sukh -duHkh vah karmaphal hai . vahA.N, dravyakarmarUp
upAdhikI nikaTatAke asadbhAvake kAraN jo karma hotA hai, usakA phal anAkulatvalakShaN
4prakR^itibhUt sukh hai; aur dravyakarmarUp upAdhikI nikaTatAke sadbhAvake kAraN jo karma hotA
hai, usakA phal 5vikR^iti(vikAr) bhUt duHkh hai, kyo.nki vahA.N sukhake lakShaNakA abhAv hai .
is prakAr j~nAn, karma aur karmaphalakA svarUp nishchit huA .
1. vishva = samasta padArthadravya -guN -paryAy . (padArtho.nme.n sva aur par aise do vibhAg hai.n . jo jAnanevAle
AtmAkA apanA ho vah sva hai, aur dUsarA sab, par hai .)
2. avabhAsan = avabhAsan; prakAshan; j~nAt honA; pragaT honA .
3. AtmA apane bhAvako prApta karatA hai, isaliye vah bhAv hI AtmAkA karma hai .
4. prakR^itibhUt = svabhAvabhUt . (sukh svabhAvabhUt hai .)
5. vikR^itibhUt = vikArabhUt (duHkh vikArabhUt hai, svabhAvabhUt nahI.n hai .)

Page 245 of 513
PDF/HTML Page 278 of 546
single page version

ath j~nAnakarmakarmaphalAnyAtmatven nishchinoti
appA pariNAmappA pariNAmo NANakammaphalabhAvI .
tamhA NANa.n kamma.n phala.n cha AdA muNedavvo ..125..
AtmA pariNAmAtmA pariNAmo j~nAnakarmaphalabhAvI .
tasmAt.h j~nAna.n karma phala.n chAtmA j~nAtavyaH ..125..
bhaNyate . saiv karmachetaneti . tamaNegavidha.n bhaNida.n tachcha karma shubhAshubhshuddhopayogabhedenAnekavidha.n trividha.n
bhaNitam . idAnI.n phalachetanA kathyatephala.n ti sokkha.n va dukkha.n vA phalamiti sukha.n vA duHkha.n vA .
viShayAnurAgarUpa.n yadashubhopayogalakShaNa.n karma tasya phalamAkulatvotpAdaka.n nArakAdiduHkha.n, yachcha dharmAnu-
rAgarUpa.n shubhopayogalakShaNa.n karma tasya phala.n chakravartyAdipa~nchendriyabhogAnubhavarUpa.n, tachchAshuddhanishchayen

sukhamapyAkulotpAdakatvAt shuddhanishchayen duHkhamev
. yachcha rAgAdivikalparahitashuddhopayogapariNatirUpa.n karma
tasya phalamanAkulatvotpAdaka.n paramAnandaikarUpasukhAmR^itamiti . eva.n j~nAnakarmakarmaphalachetanAsvarUpa.n j~nAt-
bhAvArtha :jisame.n sva, sva -rUpase aur par -rUpase (paraspar ekamek huye binA,
spaShTa bhinnatApUrvak) ek hI sAth pratibhAsit ho so j~nAn hai .
jIvake dvArA kiyA jAnevAlA bhAv vah (jIvakA) karma hai . usake mukhya do bhed hai.n :
(1) nirupAdhik (svAbhAvik) shuddhabhAvarUp karma, aur (2) aupAdhik shubhAshubhabhAvarUp
karma
.
is karmake dvArA utpanna honevAlA sukh athavA duHkh karmaphal hai . vahA.N, dravyakarmarUp
upAdhime.n yukta na honese jo nirupAdhik shuddhabhAvarUp karma hotA hai, usakA phal to anAkulatA
jisakA lakShaN hai aisA svabhAvabhUt sukh hai; aur dravyakarmarUp upAdhime.n yukta honese jo
aupAdhik shubhAshubhabhAvarUp karma hotA hai, usakA phal vikArabhUt duHkh hai, kyo.nki usame.n
anAkulatA nahI.n, kintu AkulatA hai
.
isaprakAr j~nAn, karma aur karmaphalakA svarUp kahA gayA ..124..
ab j~nAn, karma aur karmaphalako AtmArUpase nishchit karate hai.n :
anvayArtha :[AtmA pariNAmAtmA ] AtmA pariNAmAtmak hai; [pariNAmaH ] pariNAm
[j~nAnakarmaphalabhAvI ] j~nAnarUp, karmarUp aur karmaphalarUp hotA hai; [tasmAt ] isaliye [j~nAna.n
pariNAm -Atmak jIv Che, pariNAm j~nAnAdik bane;
tethI karamaph La, karma tem ja j~nAn AtmA jANaje. 125.

Page 246 of 513
PDF/HTML Page 279 of 546
single page version

AtmA hi tAvatpariNAmAtmaiv, pariNAmaH svayamAtmeti svayamuktatvAt.h . pariNAmastu
chetanAtmakatven j~nAna.n karma karmaphala.n vA bhavitu.n shIlaH, tanmayatvAchchetanAyAH . tato j~nAna.n karma
karmaphala.n chAtmaiv . eva.n hi shuddhadravyanirUpaNAyA.n paradravyasa.nparkAsa.nbhavAtparyAyANA.n dravyAntaH-
pralayAchcha shuddhadravya evAtmAvatiShThate ..125..
athaivamAtmano j~neyatAmApannasya shuddhatvanishchayAt.h j~nAnatattvasiddhau shuddhAtmatattvopalambho
vyam ..124.. ath j~nAnakarmakarmaphalAnyabhedanayenAtmaiv bhavatIti praj~nApayatiappA pariNAmappA AtmA
bhavati . katha.nbhUtaH . pariNAmAtmA pariNAmasvabhAvaH . kasmAditi chet ‘pariNAmo sayamAdA’ iti pUrva.n
svayamev bhaNitatvAt . pariNAmaH kathyatepariNAmo NANakammaphalabhAvI pariNAmo bhavati . ki.nvishiShTaH .
j~nAnakarmakarmaphalabhAvI; j~nAnakarmakarmaphalarUpeN bhavitu.n shIl ityarthaH . tamhA yasmAdeva.n tasmAtkAraNAt .
NANa.n pUrvasUtroktA j~nAnachetanA . kamma.n tatraivauktalakShaNA karmachetanA . phala.n cha pUrvoktalakShaNaphalachetanA cha .
AdA muNedavvo iya.n chetanA trividhApyabhedanayenAtmaiv mantavyo j~nAtavya iti . etAvatA kimukta.n bhavati .
trividhachetanApariNAmen pariNAmI sannAtmA ki.n karoti . nishchayaratnatrayAtmakashuddhapariNAmen mokSha.n
sAdhayati, shubhAshubhAbhyA.n punarbandhamiti ..125.. eva.n trividhachetanAkathanamukhyatayA gAthAtrayeN chaturtha-
sthala.n gatam . ath sAmAnyaj~neyAdhikArasamAptau pUrvoktabhedabhAvanAyAH shuddhAtmaprAptirUpa.n phala.n darshayati
karma phala.n cha ] j~nAn, karma aur karmaphal [AtmA j~nAtavyaH ] AtmA hai aisA samajhanA ..125..
TIkA :pratham to AtmA vAstavame.n pariNAmasvarUp hI hai, kyo.nki ‘pariNAm svaya.n
AtmA hai’ aisA (112vI.n gAthAme.n bhagavat kundakundAchAryadevane) svaya.n kahA hai; tathA pariNAm
chetanAsvarUp honese j~nAn, karma aur karmaphalarUp honeke svabhAvavAlA hai, kyo.nki chetanA tanmay
(j~nAnamay, karmamay athavA karmaphalamay) hotI hai
. isaliye j~nAn, karma karmaphal AtmA hI hai .
isaprakAr vAstavame.n shuddhadravyake nirUpaName.n paradravyake sa.nparkakA (sambandha; sa.ng)
asa.nbhav honese aur paryAye.n dravyake bhItar 1pralIn ho jAnese AtmA shuddhadravya hI rahatA
hai ..125..
ab, isaprakAr 2j~neyapaneko prApta AtmAkI shuddhatAke nishchayase j~nAnatattvakI siddhi hone
par shuddha AtmatattvakI upalabdhi (-anubhav, prApti) hotI hai; isaprakAr usakA abhinandan karate
hue (arthAt AtmAkI shuddhatAke nirNayakI prasha.nsA karate hue
dhanyavAd dete hue),
dravyasAmAnyake varNanakA upasa.nhAr karate hai.n :
1. pralIn ho jAnA = atya.nt lIn ho jAnA; magna ho jAnA; DUb jAnA; adR^ishya ho jAnA .
2. j~neyapaneko prApta = j~neyabhUt . (AtmA j~nAnarUp bhI aur j~neyarUp bhI hai, is j~neyatattva -praj~nApan adhikArame.n
yahA.N dravya sAmAnyakA nirUpaN kiyA jA rahA hai; usame.n AtmA j~neyabhUtarUpase samAviShTa huA hai .)

Page 247 of 513
PDF/HTML Page 280 of 546
single page version

bhavatIti tamabhinandan dravyasAmAnyavarNanAmupasa.nharati
kattA karaNa.n kamma.n phala.n cha appa tti NichChido samaNo .
pariNamadi Nev aNNa.n jadi appANa.n lahadi suddha.n ..126..
kartA karaNa.n karma karmaphala.n chAtmeti nishchitaH shramaNaH .
pariNamati naivAnyadyadi AtmAna.n labhate shuddham ..126..
yo hi nAmaiva.n kartAra.n karaNa.n karma karmaphala.n chAtmAnamev nishchitya na khalu paradravya.n
pariNamati sa ev vishrAntaparadravyasa.nparka.n dravyAntaHpralInaparyAya.n cha shuddhamAtmAnamupalabhate, na
kattA svatantraH svAdhInaH kartA sAdhako niShpAdako.asmi bhavAmi . sa kaH . appa tti Atmeti . Atmeti
ko.arthaH . ahamiti . katha.nbhUtaH . ekaH . kasyAH sAdhakaH . nirmalAtmAnubhUteH . ki.nvishiShTaH . nirvikAr-
paramachaitanyapariNAmen pariNataH san . karaNa.n atishayen sAdhaka.n sAdhak tama.n ka raNamupak raNa.n
ka raNakArak mahamek evAsmi bhavAmi . ka syAH sAdhakam . sahajashuddhaparamAtmAnubhUteH . ken kR^itvA .
anvayArtha :[yadi ] yadi [shramaNaH ] shramaN [kartA karaNa.n karma karmaphala.n cha
AtmA ] ‘kartA, karaN, karma aur karmaphal AtmA hai’ [iti nishchitaH ] aisA nishchayavAlA hotA
huA [anyat ] anyarUp [na ev pariNamati ] pariNamit hI nahI.n ho, [shuddha.n AtmAna.n ] to vah
shuddha AtmAko [labhate ] upalabdha karatA hai
..126..
TIkA :jo puruSh isaprakAr ‘kartA, karaN, karma aur karmaphal AtmA hI hai’ yah
nishchay 1karake vAstavame.n paradravyarUp pariNamit nahI.n hotA, vahI puruSh, jisakA paradravyake sAth
sa.nparka ruk gayA hai aur jisakI paryAye.n dravyake bhItar pralIn ho gaI hai.n aise shuddhAtmAko upalabdha
karatA hai; parantu anya koI (puruSh) aise shuddha AtmAko upalabdha nahI.n karatA
.
isIko spaShTatayA samajhAte hai.n :
1. ‘kartA karaN ityAdi AtmA hI hai’ aisA nishchay hone par do bAte.n nishchit ho jAtI hai.n . ek to yah ki
‘kartA, karaN ityAdi AtmA hI hai, pudgalAdi nahI.n arthAt AtmAkA paradravyake sAth sa.nba.ndh nahI.n hai’;
dUsarI
‘abhed dR^iShTime.n kartA, karaN ityAdi bhed nahI.n hai.n, yah sab ek AtmA hI hai arthAt paryAye.n dravyake
bhItar lIn ho gaI hai.n .
‘kartA, karam, phaL, karaN jIv Che’ em jo nishchay karI
muni anyarUp nav pariName, prApti kare shuddhAtmanI. 126.