Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Dravya vishesh adhikAr; Gatha: 127-135.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 15 of 28

 

Page 248 of 513
PDF/HTML Page 281 of 546
single page version

punaranyaH . tathA hiyadA nAmAnAdiprasiddhapaudgalikakarmabandhanopAdhisa.nnidhipradhAvitoparAg- ra.njitAtmavR^ittirjapApuShpasa.nnidhipradhAvitoparAgara.njitAtmavR^ittiH spha TikamaNiriv parAropit- vikAro.ahamAsa.n sa.nsArI, tadApi na nAm mam ko.apyAsIt . tadApyahamek evoparaktachitsvabhAven svatantraH kartAsam . ahamek evoparaktachitsvabhAven sAdhakatamaH karaNamAsam . ahamek evoparaktachitpariNamanasvabhAvenAtmanA prApyaH karmAsam . ahamek ev choparaktachitpariNaman- svabhAvasya niShpAdya.n saukhyaviparyastalakShaNa.n duHkhAkhya.n karmaphalamAsam . idAnI.n punaranAdi- rAgAdivikalparahitasvasa.nvedanaj~nAnapariNatibalen . kamma.n shuddhabuddhaikasvabhAven paramAtmanA prApya.n vyApyamahamek ev karmakArakamasmi . phala.n cha shuddhaj~nAnadarshanasvabhAvaparamAtmanaH sAdhya.n niShpAdya.n nij- shuddhAtmaruchiparichChittinishchalAnubhUtirUpAbhedaratnatrayAtmakaparamasamAdhisamutpannasukhAmR^itarasAsvAdapariNati- rUpamahamek ev phala.n chAsmi . NichChido evamuktaprakAreN nishchitamatiH san samaNo sukhaduHkh- jIvitamaraNashatrumitrAdisamatAbhAvanApariNataH shramaNaH paramamuniH pariNamadi Nev aNNa.n jadi pariNamati

‘‘jab anAdisiddha paudgalik karmakI bandhanarUp upAdhikI nikaTatAse utpanna hue 1uparAgake dvArA jisakI svapariNati ra.njit (vikR^it, malin) thI aisA mai.njapAkusumakI nikaTatAse utpanna huye uparAgase (lAlimAse) jisakI svapariNati ra.njit (-ra.NgI huI) ho aise spha Tik maNikI bhA.Ntiparake dvArA 2Aropit vikAravAlA honese, sa.nsArI thA, tab bhI (aj~nAnadashAme.n bhI) vAstavame.n merA koI bhI (sa.nba.ndhI) nahI.n thA . tab bhI mai.n akelA hI 3kartA thA, kyo.nki mai.n akelA hI uparakta chaitanyarUp svabhAvase svata.ntra thA (arthAt svAdhInatayA kartA thA); mai.n akelA hI karaN thA, kyo.nki mai.n akelA hI uparakta chaitanyarUp svabhAvake dvArA sAdhakatam (-utkR^iShTasAdhan) thA; mai.n akelA hI karma thA, kyo.nki mai.n akelA hI uparakta chaitanyarUp pariNamit honeke svabhAvake kAraN AtmAse prApya (-prApta hone yogya) thA; aur mai.n akelA hI sukhase viparIt lakShaNavAlA, ‘duHkh’ nAmak karmaphal thAjo ki (phal) uparakta chaitanyarUp (phal) pariNamit honeke svabhAvase utpanna kiyA jAtA thA .

aur ab, anAdisiddha paudgalik karma kI ba.ndhanarUp upAdhikI nikaTatAke nAshase jisakI suvishuddha sahaj (-svAbhAvik) svapariNati pragaT huI hai aisA mai.njapAkusumakI 1. uparAg = kisI padArthame.n, anya upAdhikI samIpatAke nimittase honevAlA upAdhike anurUp vikArI bhAv;

aupAdhikabhAv; vikAr; malinatA . 2. Aropit = (navIn arthAt aupAdhikarUpase) kiye gaye . [vikAr svabhAvabhUt nahI.n the, kintu upAdhike

nimittase aupAdhikarUpase (navIn) hue the . ] 3. kartA, karaN aur karmake artho.nke liye 16 vI.n gAthAkA bhAvArtha dekhanA chAhiye .


Page 249 of 513
PDF/HTML Page 282 of 546
single page version

prasiddhapaudgalikakarmabandhanopAdhisannidhidhva.nsavisphu ritasuvishuddhasahajAtmavR^ittirjapApuShpasa.nnidhidhva.ns- visphu ritasuvishuddhasahajAtmavR^ittiH spha TikamaNiriv vishrAntaparAropitavikAro.ahamekAntenAsmi mumukShuH . idAnImapi na nAm mam ko.apyasti . idAnImapyahamek ev suvishuddhachitsvabhAven svatantraH kartAsmi; ahamek ev cha suvishuddhachitsvabhAven sAdhakatamaH karaNamasmi; ahamek ev cha suvishuddhachitpariNamanasvabhAvenAtmanA prApyaH karmAsmi; ahamek ev cha suvishuddha- chitpariNamanasvabhAvasya niShpAdyamanAkulatvalakShaNa.n saukhyAkhya.n karmaphalamasmi . evamasya bandhapaddhatau mokShapaddhatau chAtmAnamekamev bhAvayataH paramANorivaikatvabhAvanonmukhasya naivAnya.n rAgAdipariNAma.n yadi chet, appANa.n lahadi suddha.n tadAtmAna.n bhAvakarmadravyakarmanokarmarahitatven shuddha.n shuddhabuddhaikasvabhAva.n labhate prApnoti ityabhiprAyo bhagavatA.n shrIkundakundAchAryadevAnAm ..126.. evamek- nikaTatAke nAshase jisakI suvishuddha sahaj svapariNati pragaT huI ho aise spha TikamaNikI bhA.NtijisakA parake dvArA Aropit vikAr ruk gayA hai aisA honese ekAntataH mumukShu (keval mokShArthI) hU.N; abhI bhI (-mumukShudashAme.n arthAt j~nAnadashAme.n bhI) vAstavame.n merA koI bhI nahI.n hai . abhI bhI mai.n akelA hI kartA hU.N; kyo.nki mai.n akelA hI suvishuddha chaitanyasvarUp svabhAvase svatantra hU.N, (arthAt svAdhInatayA kartA hU.N); mai.n akelA hI karaN hU.N, kyo.nki mai.n akelA hI suvishuddha chaitanyarUp svabhAvase sAdhakatam hU.N; mai.n akelA hI karma hU.N, kyo.nki mai.n akelA hI suvishuddha chaitanyarUp pariNamit honeke svabhAvake kAraN AtmAse prApya hU.N aur mai.n akelA hI anAkulatA lakShaNavAlA, ‘sukh’ nAmak karmaphal hU.Njo ki (phal) 1suvishuddha chaitanyarUp pariNamit honeke svabhAvase utpanna kiyA jAtA hai .’’

isaprakAr ba.ndhamArgame.n tathA mokShamArgame.n AtmA akelA hI hai isaprakAr 2bhAnevAlA yah puruSh paramANukI bhA.Nti ekatvabhAvanAme.n unmukh honese, (arthAt ekatvake bhAneme.n tatpar honese), use paradravyarUp pariNati ki.nchit nahI.n hotI; aur paramANukI bhA.Nti (jaise 1. suvishuddhachaitanyapariNamanasvabhAv AtmAkA karma hai, aur vah karma anAkulatAsvarUp sukhako utpanna karatA

hai, isaliye sukh vah karmaphal hai . sukh AtmAkI avasthA honese Atma hI karmaphal hai .

2. bhAnA = anubhav karanA; samajhanA; chintavan karanA [‘kisI jIvakAaj~nAnI yA j~nAnIkAparake

sAth sambandha nahI.n hai . ba.ndhamArgame.n AtmA svaya.n nijako nijase bA.NdhatA thA aur nijako (arthAt
apane duHkhaparyAyarUp phalako) bhogatA thA . ab mokShamArgame.n AtmA svaya.n nijako nijase mukta
karatA hai aur nijako (arthAt apane sukhaparyAyarUp phalako) bhogatA hai .aise ekatvako samyagdR^iShTi
jIv bhAtA haianubhav karatA haisamajhatA haichintavan karatA hai . mithyAdR^iShTi isase viparItabhAvanAvAlA
hotA hai . ]

pra 32


Page 250 of 513
PDF/HTML Page 283 of 546
single page version

paradravyapariNatirna jAtu jAyate . paramANuriv bhAvitaikatvashcha pareN no sa.npR^ichyate . tataH paradravyAsa.npR^iktatvAtsuvishuddho bhavati . kartR^ikaraNak rmakarmaphalAni chAtmatven bhAvayan paryAyairna sa.nkIryate; tataH paryAyAsa.nkIrNatvAchcha suvishuddho bhavatIti ..126..

(vasa.ntatilakA Cha.nd)
+dravyAntaravyatikarAdapasAritAtmA
sAmAnyamajjitasamastavisheShajAtaH .
ityeSh shuddhanay uddhatamohalakShmI-
luNTAk utkaTavivekaviviktatattvaH
..7..

sUtreN pa~nchamasthala.n gatam . iti sAmAnyaj~neyAdhikArmadhye sthalapa~nchaken bhedabhAvanA gatA . ityukta- prakAreN ‘tamhA tassa NamAi.n’ ityAdipa~nchatri.nshatsUtraiH sAmAnyaj~neyAdhikArvyAkhyAna.n samAptam . it Urdhvamekonavi.nshatigAthAbhirjIvAjIvadravyAdivivaraNarUpeN visheShaj~neyavyAkhyAna.n karoti . tatrAShTasthalAni bhavanti . teShvAdau jIvAjIvatvakathanen prathamagAthA, lokAlokatvakathanen dvitIyA, sakriyaniHkriyatva- ekatvabhAvase pariNamit paramANu parake sAth sa.ngako prApta nahI.n hotA; usI prakAr–) ekatvako bhAnevAlA puruSh parake sAth 1sa.npR^ikta nahI.n hotA, isaliye paradravyake sAth asa.nbaddhatAke kAraN vah suvishuddha hotA hai . aur kartA, karaN, karma tathA karmaphalako 2AtmArUpase bhAtA huA vah puruSh paryAyo.nse sa.nkIrNa (-kha.nDit) nahI.n hotA; aur isaliye paryAyo.nke dvArA sa.nkIrNa na honese suvishuddha hotA hai ..126..

[ab, shlok dvArA isI Ashayako vyakta karake shuddhanayakI mahimA karate hai.n : ]

artha :jisane anya dravyase bhinnatAke dvArA AtmAko ek or haTA liyA hai (arthAt paradravyo.nse alag dikhAyA hai ) tathA jisane samasta visheSho.nke samUhako sAmAnyame.n lIn kiyA hai (arthAt samasta paryAyo.nko dravyake bhItar DUbA huA dikhAyA hai )aisA jo yah, uddhat mohakI lakShmIko (-R^iddhiko, shobhAko) lU.NT lenevAlA shuddhanay hai, usane utkaT vivekake dvArA tattvako (AtmasvarUpako) 3vivikta kiyA hai .

[ab shuddhanayake dvArA shuddha AtmasvarUpako prApta karanevAle AtmAkI mahimA shlok dvArA kahakar, dravyasAmAnyake varNanakI pUrNAhuti kI jAtI hai : ] 1. sa.npR^ikta = sa.nparkavAlA; sa.nba.ndhavAlA; sa.ngavAlA . 2. samyagdR^iShTi jIv bhedo.nko na bhAkar abhed AtmAko hI bhAtAanubhav karatA hai . 3. vivikta = shuddha; akelA; alag .


Page 251 of 513
PDF/HTML Page 284 of 546
single page version

(ma.ndAkrAntA Cha.nd)
ityuchChedAtparapariNateH kartR^ikarmAdibhed-
bhrAntidhva.nsAdapi cha suchirAllabdhashuddhAtmatattvaH
.
sa.nchinmAtre mahasi vishade mUrchChitashchetano.aya.n
sthAsyatyudyatsahajamahimA sarvadA mukta ev
..8..
(anuShTup Cha.nd)
dravyasAmAnyavij~nAnanimna.n kR^itveti mAnasam .
tadvisheShaparij~nAnaprAgbhAraH kriyate.adhunA ..9..

iti pravachanasAravR^ittau tattvadIpikAyA.n shrImadamR^itacha.ndrasUrivirachitAyA.n j~neyatattvapraj~nApane dravyasAmAnyapraj~nApana.n samAptam .. vyAkhyAnen tR^itIyA cheti . ‘davva.n jIvamajIva.n’ ityAdigAthAtrayeN prathamasthalam . tadanantara.n j~nAnAdi- visheShaguNAnA.n svarUpakathanen ‘li.ngehi.n jehi.n’ ityAdigAthAdvayen dvitIyasthalam . athAnantara.n svakIy- svakIyavisheShaguNopalakShitadravyANA.n nirNayArtha.n ‘vaNNaras’ ityAdigAthAtrayeN tR^itIyasthalam . ath pa~nchAstikAyakathanamukhyatven ‘jIvA poggalakAyA’ ityAdigAthAdvayen chaturthasthalam . ataH para.n dravyANA.n lokAkAshamAdhAr iti kathanen prathamA, yadevAkAshadravyasya pradeshalakShaNa.n tadev sheShANAmiti kathanarUpeN dvitIyA cheti ‘logAlogesu’ ityAdisUtradvayen pa~nchamasthalam . tadanantara.n kAladravyasyApradeshatvasthApanarUpeN prathamA, samayarUpaH paryAyakAlaH kAlANurUpo dravyakAl iti kathanarUpeN dvitIyA cheti ‘samao du appadeso’ ityAdigAthAdvayen ShaShThasthalam . ath pradeshalakShaNakathanen prathamA, tiryakprachayordhvaprachayasvarUp-

artha :isaprakAr parapariNatike uchChedase (arthAt paradravyarUp pariNamanake nAshase) tathA kartA, karma ityAdi bhedo.nkI bhrA.ntike bhI nAshase antame.n jisane shuddha Atmatattvako upalabdha kiyA haiaisA yah AtmA, chaitanyamAtrarUp vishad (nirmal) tejame.n lIn hotA huA, apanI sahaj (svAbhAvik) mahimAke prakAshamAnarUpase sarvadA mukta hI rahegA .

[ab, shlok dvArA navIn viShayakodravyavisheShake varNanakosUchit kiyA jAtA hai : ]

artha :isaprakAr dravyasAmAnyake j~nAnase manako ga.nbhIr karake, ab dravyavisheShake 1parij~nAnakA prAra.nbh kiyA jAtA hai .

isaprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAr shAstrakI shrImad amR^itacha.ndrAchAryadev virachit tattvadIpikA nAmakI TIkAme.n j~neyatattvapraj~nApaname.n dravyasAmAnyapraj~nApan samApta huA . 1. parij~nAn = vistArapUrvak j~nAn .


Page 252 of 513
PDF/HTML Page 285 of 546
single page version

ath dravyavisheShapraj~nApanam . tatra dravyasya jIvAjIvatvavisheSha.n nishchinoti
davva.n jIvamajIva.n jIvo puN chedaNovaogamao .
poggaladavvappamuha.n achedaNa.n havadi ya ajIva.n ..127..
dravya.n jIvo.ajIvo jIvaH punashchetanopayogamayaH .
pudgaladravyapramukho.achetano bhavati chAjIvaH ..127..

ih hi dravyamekatvanibandhanabhUta.n dravyatvasAmAnyamanujjhadev tadadhirUDhavisheShalakShaN- sadbhAvAdanyonyavyavachCheden jIvAjIvatvavisheShamupaDhaukate . tatra jIvasyAtmadravyamevaikA vyaktiH . ajIvasya punaH pudgaladravya.n dharmadravyamadharmadravya.n kAladravyamAkAshadravya.n cheti pa.nch vyaktayaH . kathanen dvitIyA cheti ‘AgAsamaNuNiviTTha.n’ ityAdisUtradvayen saptamasthalam . tadanantara.n kAlANurUpadravyakAl- sthApanarUpeN ‘uppAdo paddha.nso’ ityAdigAthAtrayeNAShTamasthalamiti visheShaj~neyAdhikAre samudAyapAtanikA . tadyathAath jIvAjIvalakShaNamAvedayatidavva.n jIvamajIva.n dravya.n jIvAjIvalakShaNa.n bhavati . jIvo puN chedaNo jIvaH punashchetanaH svataHsiddhayA bahira~N.hgakAraNanirapekShayA bahirantashcha prakAshamAnayA nityarUpayA nishchayen paramashuddhachetanayA, vyavahAreN punarashuddhachetanayA cha yuktatvAchchetano bhavati . punarapi ki.nvishiShTaH .

ab, dravyavisheShakA praj~nApan karate hai.n (arthAt dravyavisheSho.nkodravyako bhedo.nkobatalAte hai.n ) . usame.n (pratham), dravyake jIv -ajIvapanerUp visheShako nishchit karate hai.n, (arthAt dravyake jIv aur ajIvaise do bhed batalAte hai.n ) :

anvayArtha :[dravya.n ] dravya [jIvaH ajIvaH ] jIv aur ajIv hai . [punaH ] usame.n [chetanopayogamayaH ] chetanAmay tathA upayogamay so [jIvaH ] jIv hai, [cha ] aur [pudgaladravyapramukhaH achetanaH ] pudgaladravyAdik achetan dravya ve [ajIvaH bhavati ] ajIv hai.n ..127..

TIkA :yahA.N (is vishvame.n) dravya, ekatvake kAraNabhUt dravyatvasAmAnyako Cho.De binA hI, usame.n rahe hue visheShalakShaNo.nke sadbhAvake kAraN ek -dUsarese pR^ithak kiye jAnepar jIvatvarUp aur ajIvatvarUp visheShako prApta hotA hai . usame.n, jIvakA Atmadravya hI ek bhed hai; aur ajIvake pudgal dravya, dharmadravya, adharmadravya, kAladravya tathA AkAshadravyayah pA.Nch bhed hai.n . jIvakA visheShalakShaN chetanA -upayogamayatva (chetanAmayapanA aur upayogamayapanA) hai;

Che dravya jIv, ajIv; chit -upayogamay te jIv Che; pudgalapramukh je Che achetan dravya, teh ajIv Che. 127.


Page 253 of 513
PDF/HTML Page 286 of 546
single page version

visheShalakShaNa.n jIvasya chetanopayogamayatva.n; ajIvasya punarachetanatvam . tatra yatra svadharmavyApak- tvAtsvarUpatven dyotamAnayAnapAyinyA bhagavatyA sa.nvittirUpayA chetanayA, tatpariNAmalakShaNen dravyavR^ittirUpeNopayogen cha nirvR^ittatvamavatIrNa.n pratibhAti sa jIvaH . yatra punarupayogasahacharitAyA yathoditalakShaNAyAshchetanAyA abhAvAd bahirantashchAchetanatvamavatIrNa.n pratibhAti so.ajIvaH ..127..

ath lokAlokatvavisheSha.n nishchinoti
poggalajIvaNibaddho dhammAdhammatthikAyakAlaDDho .
vaTTadi AgAse jo logo so savvakAle du ..128..

uvaogamao upayogamayaH akhaNDaikapratibhAsamayen sarvavishuddhen kevalaj~nAnadarshanalakShaNenArthagrahaNavyApAr- rUpeN nishchayanayenettha.nbhUtashuddhopayogen, vyavahAreN punarmatij~nAnAdyashuddhopayogen cha nirvR^ittatvAnniShpanna- tvAdupayogamayaH . poggaladavvappamuha.n achedaNa.n havadi ajjIva.n pudgaladravyapramukhamachetana.n bhavatyajIvadravya.n; pudgaladharmAdharmAkAshakAlasa.nj~na.n dravyapa~nchaka.n pUrvoktalakShaNachetanAyA upayogasya chAbhAvAdajIvamachetana.n aur ajIvakA, (visheSh lakShaN) achetanapanA hai . vahA.N (jIvake) svadharmo.nme.n vyApanevAlI honese (jIvake) svasvarUpase prakAshit hotI huI, avinAshinI, bhagavatI, sa.nvedanarUp chetanAke dvArA tathA chetanApariNAmalakShaN, 1dravyapariNatirUp upayogake dvArA jisame.n niShpannapanA (-rachanArUpapanA) avatarit pratibhAsit hotA hai, vah jIv hai aur jisame.n upayogake sAth rahanevAlI, 2yathokta lakShaNavAlI chetanAkA abhAv honese bAhar tathA bhItar achetanapanA avatarit pratibhAsit hotA hai, vah ajIv hai .

bhAvArtha :dravyatvarUp sAmAnyakI apekShAse dravyo.nme.n ekatva hai tathApi visheSh lakShaNo.nkI apekShAse unake jIv aur ajIv aise do bhed hai.n . jo (dravya) bhagavatI chetanAke dvArA aur chetanAke pariNAmasvarUp upayog dvArA rachit hai vah jIv hai, aur jo (dravya) chetanArahit honese achetan hai vah ajIv hai . jIvakA ek hI bhed hai; ajIvake pA.nch bhed hai.n, in sabakA vistR^it vivechan Age kiyA jAyagA ..127..

ab (dravyake) lokAlokasvarUp visheSh (-bhed) nishchit karate hai.n : 1. chetanAkA pariNAmasvarUp upayog jIvadravyakI pariNati hai . 2. yathokta lakShaNavAlI = U par kahe anusAr lakShaNavAlI (chetanAkA lakShaN U par hI kahaneme.n AyA hai .)

AkAshamA.n je bhAg dharma -adharma -kAL sahit Che, jIv -pudgalothI yukta Che, te sarvakALe lok Che. 128.


Page 254 of 513
PDF/HTML Page 287 of 546
single page version

pudgalajIvanibaddho dharmAdharmAstikAyakAlADhayaH .
vartate AkAshe yo lokaH sa sarvakAle tu ..128..

asti hi dravyasya lokAlokatven visheShavishiShTatva.n svalakShaNasadbhAvAt . svalakShaNa.n hi lokasya ShaDdravyasamavAyAtmakatva.n, alokasya punaH kevalAkAshAtmakatvam . tatra sarvadravya- vyApini paramamahatyAkAshe yatra yAvati jIvapudgalau gatisthitidharmANau gatisthitI AskandataH tadgatisthitinibandhanabhUtau cha dharmA.adharmAvabhivyApyAvasthitau, sarvadravyavartanAnimittabhUtashcha kAlo nityadurlalitastattAvadAkAsha.n sheShANyasheShANi dravyANi chetyamIShA.n samavAy Atmatven svalakShaNa.n bhavatItyarthaH ..127.. ath lokAlokarUpeN padArthasya dvaividhyamAkhyAtipoggalajIvaNibaddho aNu- skandhabhedabhinnAH pudgalAstAvattathaivAmUrtatvAtIndriyaj~nAnamayatvanirvikAraparamAnandaikasukhamayatvAdilakShaNA jIvAshchettha.nbhUtajIvapudgalairnibaddhaH sa.nbaddho bhR^itaH pudgalajIvanibaddhaH . dhammAdhammatthikAyakAlaDDho dharmA- dharmAstikAyau cha kAlashcha dharmAdharmAstikAyakAlAstairADhayo bhR^ito dharmAdharmAstikAyakAlADhayaH . jo yaH eteShA.n pa~nchAnAmittha.nbhUtasamudAyo rAshiH samUhaH . vaTTadi vartate . kasmin . AgAse anantA- nantAkAshadravyasya madhyavartini lokAkAshe . so logo sa pUrvoktapa~nchAnA.n samudAyastadAdhArabhUta.n lokAkAsha.n cheti ShaDdravyasamUho loko bhavati . kva . savvakAle du sarvakAle tu . tadbahirbhUtamanantAnantAkAshamalok ityabhiprAyaH ..128.. ath dravyANA.n sakriyaniHkriyatven bheda.n darshayatItyekA pAtanikA, dvitIyA tu jIvapudgalayorarthavya~njanaparyAyau dvau sheShadravyANA.n tu

anvayArtha :[AkAshe ] AkAshame.n [yaH ] jo bhAg [pudgalajIvanibaddhaH ] jIv aur pudgalase sa.nyukta [dharmAdharmAstikAyakAlADhayaH vartate ] tathA dharmAstikAy adharmAstikAy aur kAlase samR^iddha hai, [saH ] vah [sarvakAle tu ] sarvakAlame.n [lokaH ] lok hai . (sheSh keval AkAsh vah alok hai .)

TIkA :vAstavame.n dravya lokatva aur alokatvake bhedase visheShavAn hai, kyo.nki apane -apane lakShaNo.nkA sadbhAv hai . lokakA svalakShaN ShaDdravyasamavAyAtmakapanA (-Chah dravyo.nkA samudAyasvarUpapanA) hai aur alokakA keval AkAshAtmakapanA (-mAtra AkAshasvarUpapanA) hai . vahA.N, sarva dravyo.nme.n vyApta hone vAle param mahAn AkAshame.n, jahA.N jitaneme.n gatisthiti dharmavAle jIv tathA pudgal gati -sthitiko prApta hote hai.n, (jahA.N jitaneme.n) unhe.n, gati -sthitime.n nimittabhUt dharma tathA adharma vyApta hokar rahate hai.n aur (jahA.N jitaneme.n) sarva dravyo.nko vartanAme.n nimittabhUt kAl sadA vartatA hai, vah utanA AkAsh tathA sheSh samasta


Page 255 of 513
PDF/HTML Page 288 of 546
single page version

yasya sa lokaH . yatra yAvati punarAkAshe jIvapudgalayorgatisthitI na sa.nbhavato, dharmAdharmau nAvasthitau, na kAlo durlalitastAvatkevalamAkAshamAtmatven svalakShaNa.n yasya so.alokaH ..128..

ath kriyAbhAvatadbhAvavisheSha.n nishchinoti
uppAdaTThidibha.ngA poggalajIvappagassa logassa .
pariNAmA jAya.nte sa.nghAdAdo va bhedAdo ..129..
utpAdasthitibha~N.hgAH pudgalajIvAtmakasya lokasya .
pariNAmAjjAyante sa.nghAtAdvA bhedAt ..129..
mukhyavR^ittyArthaparyAy iti vyavasthApayatijAya.nte jAyante . ke kartAraH . uppAdaTThidibha.ngA utpAd-
sthitibha~N.hgAH . kasya sa.nbandhinaH . logassa lokasya . ki.nvishiShTasya . poggalajIvappagassa pudgal-
jIvAtmakasya, pudgalajIvAvityupalakShaNa.n ShaDdravyAtmakasya . kasmAtsakAshAt jAyante . pariNAmAdo
pariNAmAt ekasamayavartino.arthaparyAyAt . sa.nghAdAdo va bhedAdo na kevalamarthaparyAyAtsakAshAjjAyante jIv-
pudgalAnAmutpAdAdayaH sa.nghAtAdvA, bhedAdvA vya~njanaparyAyAdityarthaH . tathAhidharmAdharmAkAshakAlAnA.n
mukhyavR^ittyaikasamayavartino.arthaparyAyA ev, jIvapudgalAnAmarthaparyAyavya~njanaparyAyAshcha . kathamiti chet .
dravyaunakA samudAy jisakA 1svapanese svalakShaN hai, vah lok hai; aur jahA.N jitane
AkAshame.n jIv tathA pudgalakI gati -sthiti nahI.n hotI, dharma tathA adharma nahI.n rahate aur kAl
nahI.n vartatA, utanA keval AkAsh jisakA sva -panese svalakShaN hai, vah alok hai
..128..

ab, ‘kriyA’ rUp aur ‘bhAv’ rUp aise jo dravyake bhAv hai.n unakI apekShAse dravyakA visheSh (-bhed) nishchit karate hai.n :

anvayArtha :[pudgalajIvAtmakasya lokasya ] pudgal -jIvAtmak lokake [pariNAmAt ] pariNamanase aur [sa.nghAtAt vA bhedAt ] sa.nghAt (milane) aur bhed (pR^ithak hone) se [utpAdasthitibha.ngAH ] utpAd, dhrauvya aur vyay [jAyante ] hote hai.n ..129.. 1. svapanese = nijarUpase (ShaDdravyasamudAy hI lok hai, arthAt vahI lokakA svatva haisvarUp hai .

isaliye lokake svapanese ShaTdravyo.nkA samudAy lokakA svalakShaN hai .)

utpAd, vyay ne dhruvatA jIvapudgalAtmak lokane pariNAm dvArA, bhed vA sa.nghAt dvArA thAy Che. 129


Page 256 of 513
PDF/HTML Page 289 of 546
single page version

kriyAbhAvavattven kevalabhAvavattven cha dravyasyAsti visheShaH . tatra bhAvavantau kriyAvantau cha pudgalajIvau, pariNAmAdbhedasa.nghAtAbhyA.n chotpadyamAnAvatiShThamAnabhajyamAnatvAt . sheShadravyANi tu bhAvavantyev, pariNAmAdevotpadyamAnAvatiShThamAnabhajyamAnatvAditi nishchayaH . tatra pariNAm- mAtralakShaNo bhAvaH, parispandanalakShaNA kriyA . tatra sarvANyapi dravyANi pariNAmasvabhAvatvAt pariNAmenopAttAnvayavyatirekANyavatiShThamAnotpadyamAnabhajyamAnAni bhAvavanti bhavanti . pudgalAstu parispandasvabhAvatvAtparispanden bhinnAH sa.nghAten, sa.nhatAH punarbhedenotpadyamAnAv- tiShThamAnabhajyamAnAH kriyAvantashcha bhavanti . tathA jIvA api parispandasvabhAvatvAtparispanden pratisamayapariNatirUpA arthaparyAyA bhaNyante . yadA jIvo.anen sharIreN sah bheda.n viyoga.n tyAga.n kR^itvA bhavAntarasharIreN sah sa.nghAta.n melApaka.n karoti tadA vibhAvavya~njanaparyAyo bhavati, tasmAdev bhavAntarasa.nkramaNAtsakriyatva.n bhaNyate . pudgalAnA.n tathaiv vivakShitaskandhavighaTanAtsakriyatven skandhAntar- sa.nyoge sati vibhAvavya~njanaparyAyo bhavati . muktajIvAnA.n tu nishchayaratnatrayalakShaNen paramakAraNasamay- sArasa.nj~nen nishchayamokShamArgabalenAyogicharamasamaye nakhakeshAnvihAy paramaudArikasharIrasya vilIyamAn- rUpeN vinAshe sati kevalaj~nAnAdyanantachatuShTayavyaktilakShaNen paramakAryasamayasArarUpeN svabhAvavya~njan- paryAyeN kR^itvA yo.asAvutpAdaH sa bhedAdev bhavati, na sa.nghAtAt . kasmAditi chet sharIrAntareN sah

TIkA :koI dravya ‘bhAv’ tathA ‘kriyAvAle’ honese aur koI dravya keval ‘bhAv’ vAle honese,is apekShAse dravyakA visheSh (bhed) hai . vahA.N pudgal tathA jIv (1) bhAvavAle tathA (2) kriyAvAle hai.n, kyo.nki (1) pariNAm dvArA tathA (2) sa.nghAt aur bhedake dvArA ve utpanna hote hai.n, Tikate hai.n aur naShTa hote hai.n . sheSh dravya to bhAvavAle hI hai.n, kyo.nki ve pariNAmake dvArA hI utpanna hote hai.n, Tikate hai aur naShTa hote hai.naisA nishchay hai .

usame.n, ‘bhAv’kA lakShaN pariNAmamAtra hai; ‘kriyA’ kA lakShaN parispa.nd (-kampan) hai . vahA.N samasta hI dravya bhAvavAle hai.n, kyo.nki pariNAmasvabhAvavAle honese pariNAmake dvArA 1anvay aur vyatireko.nko prApta hote hue ve utpanna hote hai.n, Tikate hai.n aur naShTa hote hai.n . pudgal to (bhAvavAle honeke atirikta) kriyAvAle bhI hote hai.n, kyo.nki parispa.ndasvabhAvavAle honese parispa.ndake dvArA 2pR^ithak pudgal ekatrit ho jAte hai.n, isaliye aur ekatritmile hue pudgal punaH pR^ithak ho jAte hai.n, isaliye (is apekShAse) ve utpanna hote hai.n, Tikate hai.n aur naShTa hote hai.n . tathA jIv bhI bhAvavAle honeke atirikta) kriyAvAle bhI hote hai.n, kyo.nki 1. anvay, sthAyIpaneko aur vyatirek, utpAd tathA vyayapaneko batalAte hai.n . 2. pR^ithak pudgal ka.npanake dvArA ekatrit hote hai.n . vahA.N ve bhinnapanese naShTa hue, pudgalapanese Tike aur

ekatrapanese utpanna hue .

Page 257 of 513
PDF/HTML Page 290 of 546
single page version

nUtanakarmanokarmapudgalebhyo bhinnAstaiH sah sa.nghAten, sa.nhatAH punarbhedenotpadyamAnAv- tiShThamAnabhajyamAnAH kriyAvantashcha bhavanti ..129..

ath dravyavisheSho guNavisheShAditi praj~nApayati
li.ngehi.n jehi.n davva.n jIvamajIva.n cha havadi viNNAda.n .
te.atabbhAvavisiTThA muttAmuttA guNA NeyA ..130..
li~N.hgairyairdravya.n jIvo.ajIvashcha bhavati vij~nAtam .
te.atadbhAvavishiShTA mUrtAmUrtA guNA j~neyAH ..130..
sa.nbandhAbhAvAditi bhAvArthaH ..129.. eva.n jIvAjIvatvalokAlokatvasakriyaniHkriyatvakathanakrameN
prathamasthale gAthAtraya.n gatam . ath j~nAnAdivisheShaguNabheden dravyabhedamAvedayatili.ngehi.n jehi.n li~N.hgairyaiH
sahajashuddhaparamachaitanyavilAsarUpaistathaivAchetanairjaDarUpairvA li~N.hgaishchihnairvisheShaguNairyaiH karaNabhUtairjIven kartR^i-
bhUten
havadi viNNAda.n visheSheN j~nAta.n bhavati . ki.n karmatApannam . davva.n dravyam . katha.nbhUtam . jIvamajIva.n cha
jIvadravyamajIvadravya.n cha . te muttAmuttA guNA NeyA te tAni pUrvoktachetanAchetanali~N.hgAni mUrtAmUrtaguNA j~neyA
parispandanasvabhAvavAle honese parispa.ndake dvArA navIn karmanokarmarUp pudgalo.nse bhinna jIv
unake sAth ekatrit honese aur 1karma -nokarmarUp pudgalo.nke sAth ekatrit hue jIv bAdame.n
pR^ithak honese (is apekShAse) ve utpanna hote hai.n, Tikate hai.n aur naShTa hote hai.n ..129..

ab, yah batalAte hai.n kiguN visheShase (guNo.nke bhedase) dravya visheSh (dravyo.nkA bhed) hotA hai :

anvayArtha :[yaiH li.ngaiH ] jin li.ngo.nse [dravya.n ] dravya [jIvaH ajIvaH cha ] jIv aur ajIvake rUpame.n [vij~nAta.n bhavati ] j~nAt hotA hai, [te ] ve [atadbhAvavishiShTAH ] atadbhAv vishiShTa (-dravyase atadbhAvake dvArA bhinna aise) [mUrtAmUrtAH ] mUrta -amUrta [guNAH ] guN [j~neyAH ] jAnane chAhiye ..130.. 1. j~nAnAvaraNAdi karmarUp aur sharIrAdi nokarmarUp pudgalo.nke sAth milA huA jIv ka.npanase punaH pR^ithak ho

jAtA hai . vahA.N (un pudgalo.nke sAth) ekatrarUpase vah naShTa huA, jIvarUpase sthir huA aur (unase)
pR^ithakrUpase utpanna huA .
je li.ngathI dravyo mahI.n ‘jIv’ ‘ajIv’ em jaNAy Che,
te jAN mUrta -amUrta guN, atatpaNAthI vishiShTa je. 130.
pra. 33

Page 258 of 513
PDF/HTML Page 291 of 546
single page version

dravyamAshritya parAnAshrayatven vartamAnaili.ngyate gamyate dravyametairiti li.ngAni guNAH . te cha yaddravya.n bhavati na tad guNA bhavanti, ye guNA bhavanti te na dravya.n bhavatIti dravyAdatadbhAven vishiShTAH santo li.ngali.ngiprasiddhau tali.ngatvamupaDhaukante . ath te dravyasya jIvo.ayam- jIvo.ayamityAdivisheShamutpAdayanti, svayamapi tadbhAvavishiShTatvenopAttavisheShatvAt . yato hi yasya yasya dravyasya yo yaH svabhAvastasya tasya ten ten vishiShTatvAtteShAmasti visheShaH . at ev cha mUrtAnAmamUrtAnA.n cha dravyANA.n mUrtatvenAmUrtatven cha tadbhAven vishiShTatvAdime mUrtA guNA ime amUrtA iti teShA.n visheSho nishcheyaH ..130..

ath mUrtAmUrtaguNAnA.n lakShaNasa.nbandhamAkhyAti j~nAtavyAH . te cha katha.nbhUtAH . atabbhAvavisiTThA atadbhAvavishiShTAH . tadyathAshuddhajIvadravye ye kevalaj~nAnAdiguNAsteShA.n shuddhajIvapradeshaiH sah yadekatvamabhinnatva.n tanmayatva.n sa tadbhAvo bhaNyate, teShAmev guNAnA.n taiH pradeshaiH sah yadA sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhedaH kriyate tadA punaratadbhAvo bhaNyate, tenAtadbhAven sa.nj~nAdibhedarUpeN svakIyasvakIyadravyeN sah vishiShTA bhinnA iti, dvitIyavyAkhyAnen punaH svakIy- dravyeN sah tadbhAven tanmayatvenAnyadravyAdvishiShTA bhinnA ityabhiprAyaH . eva.n guNabheden dravyabhedo

TIkA :dravyakA Ashray lekar aur parake Ashrayake binA pravartamAn honese jinake dvArA dravya ‘li.ngit’ (-prApta) hotA haipahichAnA jA sakatA hai, aise li.ng guN hai.n . ve (guN), ‘jo dravya hai.n ve guN nahI.n hai.n, jo guN hai.n ve dravya nahI.n hai.n’is apekShAse dravyase 1atadbhAvake dvArA vishiShTa (-bhinna) vartate hue, li.ng aur 2li.ngIke rUpame.n prasiddhi (khyAti) ke samay dravyake li.ngatvako prApta hote hai.n . ab, ve dravyame.n ‘yah jIv hai, yah ajIv hai’ aisA visheSh (-bhed) utpanna karate hai.n, kyo.nki svaya.n bhI 3tadbhAvake dvArA 4vishiShTa honese visheShako prApta hai.n . jis -jis dravyakA jo -jo svabhAv ho us -usakA us -usake dvArA vishiShTatva honese uname.n visheSh (-bhed) hai.n; aur isIliye mUrta tathA amUrta dravyo.nkA mUrtatva -amUrtatvarUp tadbhAvake dvArA vishiShTatva honese uname.n is prakArake bhed nishchit karanA chAhiye ki ‘yah mUrta guN hai.n aur yah amUrtaguN hai.n’ ..130..

ab, mUrta aur amUrta guNo.nke lakShaN tathA sa.nba.ndh (arthAt unakA kin dravyo.nke sAth sa.nba.ndh hai yah) kahate hai.n : 1. atadbhAv = (katha.nchit) usarUp nahI.n honA vah; 2. li.ngI = li.ngavAlA, (visheShaguN vah li.ngchihnalakShaN hai aur li.ngI vah dravya hai ) . 3. tadbhAv = usarUp, usapanA; usapanese honA; svarUp . 4. vishiShTa = visheShatAvAlA; khAs; bhinna .


Page 259 of 513
PDF/HTML Page 292 of 546
single page version

muttA i.ndiyagejjhA poggaladavvappagA aNegavidhA .
davvANamamuttANa.n guNA amuttA muNedavvA ..131..
mUrtA indriyagrAhyAH pudgaladravyAtmakA anekavidhAH .
dravyANAmamUrtAnA.n guNA amUrtA j~nAtavyAH ..131..

mUrtAnA.n guNAnAmindriyagrAhyatva.n lakShaNam . amUrtAnA.n tadev viparyastam . te cha mUrtAH pudgaladravyasya, tasyaivaikasya mUrtatvAt . amUrtAH sheShadravyANA.n, pudgalAdanyeShA.n sarveShAmapya- mUrtatvAt ..131..

ath mUrtasya pudgaladravyasya guNAn gR^iNAti
vaNNarasaga.ndhaphAsA vijja.nte poggalassa suhumAdo .
puDhavIpariya.ntassa ya saddo so poggalo chitto ..132..

j~nAtavyaH ..130.. ath mUrtAmUrtaguNAnA.n lakShaNa.n sa.nbandha.n cha nirUpayatimuttA i.ndiyagejjhA mUrtA guNA indriyagrAhyA bhavanti, amUrtAH punarindriyaviShayA na bhavanti iti mUrtAmUrtaguNAnAmindriyAnindrayaviShayatva.n lakShaNamuktam . idAnI.n mUrtaguNAH kasya sa.nbandhino bhavantIti sa.nbandha.n kathayati . poggaladavvappagA aNegavidhA mUrtaguNAH pudgaladravyAtmakA anekavidhA bhavanti; pudgaladravyasa.nbandhino bhavantItyarthaH . amUrtaguNAnA.n

anvayArtha :[indriyagrAhyAH mUrtAH ] indriyagrAhya aise mUrtaguN [pudgaladravyAtmakAH ] pudgaladravyAtmak [anek vidhAH ] anek prakArake hai.n; [amUrtAnA.n dravyANA.n ] amUrta dravyo.nke [guNAH ] guN [amUrtAH j~nAtavyAH ] amUrta jAnanA chAhiye ..131..

TIkA :mUrta guNo.nkA lakShaN indriyagrAhyatva hai; aur amUrtaguNo.nkA usase viparIt hai; (arthAt amUrta guN indriyo.nse j~nAt nahI.n hote .) aur mUrta guN pudgaladravyake hai.n, kyo.nki vahI (pudgal hI) ek mUrta hai; aur amUrta guN sheSh dravyo.nke hai.n, kyo.nki pudgalake atirikta sheSh sabhI dravya amUrta hai.n ..131..

ab, mUrta pudgaladravyake guN kahate hai.n :
guN mUrta indriyagrAhya te pudgalamayI bahuvidh Che;
dravyo amUrtik jeh tenA guN amUrtik jANaje. 131.
Che varNa tem ja ga.ndh vaLI ras -sparsha pudgaladravyane,
atisUkShmathI pR^ithvI sudhI; vaLI shabda pudgal, vividh je. 132.

Page 260 of 513
PDF/HTML Page 293 of 546
single page version

varNarasaga.ndhasparshA vidyante pudgalasya sUkShmAt .
pR^ithivIparyantasya cha shabdaH sa pudgalashchitraH ..132..

indriyagrAhyAH kil sparsharasagandhavarNAstadviShayatvAt . te chendriyagrAhyatvavyaktishakti- vashAt gR^ihyamANA agR^ihyamANAshcha A -ekadravyAtmakasUkShmaparyAyAtparamANoH A -anek- dravyAtmakasthUlaparyAyAtpR^ithivIskandhAchcha sakalasyApi pudgalasyAvisheSheN visheShaguNatven vidyante . te cha mUrtatvAdev sheShadravyANAmasa.nbhavantaH pudgalamadhigamayanti . shabdasyApIndriyagrAhyatvAd guNatva.n na khalvAsha.nk nIya.n, tasya vaichitryaprapa.nchitavaishvarUpasyApyanekadravyAtmakapudgalaparyAyatvenAbhyup- sa.nbandha.n pratipAdayati . davvANamamuttANa.n vishuddhaj~nAnadarshanasvabhAva.n yatparamAtmadravya.n tatprabhR^itInAmamUrtadravyANA.n sa.nbandhino bhavanti . te ke . guNA amuttA amUrtAH guNAH, kevalaj~nAnAday ityarthaH . iti mUrtAmUrtaguNAnA.n lakShaNasa.nbandhau j~nAtavyau ..131.. eva.n j~nAnAdivisheShaguNabheden dravyabhedo bhavatIti kathanarUpeN dvitIy- sthale gAthAdvaya.n gatam . ath mUrtapudgaladravyasya guNAnAvedayativaNNarasaga.ndhaphAsA vijja.nte poggalassa varNarasagandhasparshA vidyante . kasya . pudgalasya . katha.nbhUtasya . suhumAdo puDhavIpariya.ntassa ya ‘‘puDhavI jala.n cha ChAyA chauri.ndiyavisayakammaparamANU . Chavvihabheya.n bhaNiya.n poggaladavva.n jiNavarehi.n’’ .. iti

anvayArtha :[varNarasaga.ndhasparshAH ] varNa, ras, ga.ndh aur sparsha (-guN) [sUkShmAt ] sUkShmase lekar [pR^ithvIparya.ntasya cha ] pR^ithvI paryantake [pudgalasya ] (sarva) pudgalake [vidyante ] hote hai.n; [chitraH shabdaH ] jo vividh prakArakA shabda hai [saH ] vah [pudgal ] pudgal arthAt paudgalik paryAy hai ..132..

TIkA :sparsha, ras, ga.ndh aur varNa indriyagrAhya hai.n, kyo.nki ve indriyo.nke viShay hai.n . ve indriyagrAhyatAkI 1vyakti aur shaktike vashase bhale hI indriyo.nke dvArA grahaN kiye jAte ho.n yA na kiye jAte ho.n tathApi ve ekadravyAtmak sUkShmaparyAyarUp paramANuse lekar anekadravyAtmak sthUlaparyAyarUp pR^ithvIska.ndh takake samasta pudgalake, avisheShatayA visheSh guNo.nke rUpame.n hote hai.n; aur unake mUrta honeke kAraN hI, (pudgalake atirikta) sheSh dravyo.nke na honese ve pudgalako batalAte hai.n .

aisI sha.nkA nahI.n karanI chAhiye ki shabda bhI indriyagrAhya honese guN hogA; kyo.nki vah (shabda) 2vichitratAke dvArA vishvarUpapanA (anekAnekaprakArapanA) darashAtA honepar bhI use anekadravyAtmak pudgalaparyAyake rUpame.n svIkAr kiyA jAtA hai . 1. paramANu, kArmaNavargaNA ityAdime.n indriyagrAhyatA vyakta nahI.n hai tathApi shaktirUpase avashya hotI hai; isIliye

bahutase paramANu ska.ndharUp hokar sthUlatA dhAraN karake indriyo.nse j~nAt hote hai.n . 2. vichitratA = vividhatA (shabda bhAShAtmak, abhAShAtmak, prAyogik, vaishrasikaise anek prakArake hai.n .)


Page 261 of 513
PDF/HTML Page 294 of 546
single page version

gamyamAnatvAt . guNatve vA, na tAvadamUrtadravyaguNaH shabdaH, guNaguNinoravibhaktapradeshatvenaikavedan- vedyatvAdamUrtadravyasyApi shravaNendriyaviShayatvApatteH . paryAyalakShaNenotkhAtaguNalakShaNatvAnmUrtadravya- guNo.api na bhavati . paryAyalakShaNa.n hi kAdAchitkatva.n, guNalakShaNa.n tu nityatvam . tataH kAdAchitkatvotkhAtanityatvasya na shabdasyAsti guNatvam . yattu tatra nityatva.n tattadArambhak- pudgalAnA.n tadguNAnA.n cha sparshAdInAmev, na shabdaparyAyasyeti dR^iDhatara.n grAhyam . na cha pudgal- gAthAkathitakrameN paramANulakShaNasUkShmasvarUpAdeH pR^ithvIskandhalakShaNasthUlasvarUpaparyantasya cha . tathAhi yathAnantaj~nAnAdichatuShTaya.n visheShalakShaNabhUta.n yathAsa.nbhava.n sarvajIveShu sAdhAraNa.n tathA varNAdichatuShTaya.n visheSh- lakShaNabhUta.n yathAsa.nbhava.n sarvapudgaleShu sAdhAraNam . yathaiv chAnantaj~nAnAdichatuShTaya.n muktajIve.atIndriyaj~nAn- viShayamanumAnagamyamAgamagamya.n cha, tathA shuddhaparamANudravye varNAdichatuShTayamapyatIndriyaj~nAnaviShayamanumAn- gamyamAgamagamya.n cha . yathA vAnantachatuShTayasya sa.nsArijIve rAgAdisnehanimitten karmabandhavashAdashuddhatva.n bhavati tathA varNAdichatuShTayasyApi snigdharUkShaguNanimitten dvi -aNukAdibandhAvasthAyAmashuddhatvam . yathA vAnantaj~nAnAdichatuShTayasya rAgAdisneharahitashuddhAtmadhyAnen shuddhatva.n bhavati tathA varNAdichatuShTayasyApi snigdhaguNAbhAve bandhane.asati paramANupudgalAvasthAyA.n shuddhatvamiti . saddo so poggalo yastu shabdaH sa

yadi shabdako (paryAy na mAnakar) guN mAnA jAy to vah kyo.n yogya nahI.n hai usakA samAdhAn :

pratham to, shabda amUrta dravyakA guN nahI.n hai kyo.nki guN -guNIme.n abhinna pradeshapanA honese ve (guN -guNI) 1ek vedanase vedya honese amUrta dravyako bhI shravaNendriyakA viShayabhUtapanA A jAyagA .

(dUsare, shabdame.n) paryAyake lakShaNadvArA guNakA lakShaN utthApit honese shabda mUrta dravyakA guN bhI nahI.n hai . paryAyakA lakShaN kAdAchitkapanA (anityapanA) hai, aur guNakA lakShaN nityapanA hai; isaliye (shabdame.n) anityapanese nityapaneke utthApit honese (arthAt shabda kabhI- kabhI hI hotA hai, aur nitya nahI.n hai, isaliye) shabda vah guN nahI.n hai . jo vahA.N nityapanA hai vah use (shabdako) utpanna karanevAle pudgalo.nkA aur unake sparshAdik guNo.nkA hI hai, shabdaparyAyakA nahI.nisaprakAr ati dR^i.DhtApUrvak grahaN karanA chAhiye . 1. ek vedanase vedya = ek j~nAnase j~nAt hone yogya (naiyAyik shabdako AkAshakA guN mAnate hai.n kintu yah

mAnyatA apramAN hai . guN -guNIke pradesh abhinna hote hai.n, isaliye jis indriyase guN j~nAt hotA hai usIse
guNI -bhI j~nAt honA chAhie . shabda karNendriyase jAnA jAtA hai, isaliye AkAsh bhI karNendriyase j~nAt honA
chAhiye . kintu vah to kisI bhI indriyase j~nAt hotA nahI.n hai . isaliye shabda AkAshAdi amUrtik dravyo.nkA
guN nahI.n hai .)

Page 262 of 513
PDF/HTML Page 295 of 546
single page version

paryAyatve shabdasya pR^ithivIskandhasyev sparshanAdIndriyaviShayatvam; apA.n ghrANendriyAviShayatvAt, jyotiSho ghrANarasanendriyAviShayatvAt, maruto ghrANarasanachakShurindriyAviShayatvAchcha . na chAgandhA- gandharasAgandharasavarNAH evamapjyotirmArutaH, sarvapudgalAnA.n sparshAdichatuShkopetatvAbhyupagamAt; vyaktasparshAdichatuShkAnA.n cha chandrakAntAraNiyavAnAmArambhakairev pudgalairavyaktagandhAvyaktagandharasA- vyaktagandharasavarNAnAmapjyotirudaramarutAmArambhadarshanAt . na cha kvachitkasyachit guNasya vyaktA- paudgalaH . yathA jIvasya naranArakAdivibhAvaparyAyAH tathAya.n shabdaH pudgalasya vibhAvaparyAyo, na cha guNaH . kasmAt . guNasyAvinashvaratvAt, aya.n cha vinashvaro . naiyAyikamatAnusArI kashchidvadatyAkAsh- guNo.aya.n shabdaH . parihAramAhAkAshaguNatve satyamUrto bhavati . amUrtashcha shravaNendriyaviShayo na bhavati, dR^ishyate cha shravaNendriyaviShayatvam . sheShendriyaviShayaH kasmAnna bhavatIti chet

aur ‘‘yadi shabda pudgalakI paryAy ho to vah pR^ithvIska.ndhakI bhA.Nti sparshanAdik idriyo.nkA viShay honA chAhiye, arthAt jaise pR^ithvIska.ndharUp pudgalaparyAy sarva indriyo.nse j~nAt hotI hai usIprakAr shabdarUp pudgalaparyAy bhI sabhI indriyo.nse j~nAt honI chAhiye’’ (aisA tarka kiyA jAy to) aisA bhI nahI.n hai; kyo.nki pAnI (pudgalakI paryAy hone par bhI) ghrANendriyakA viShay nahI.n hai; agni (pudgalakI paryAy hone par bhI) ghrANendriy tathA rasanendriyakA viShay nahI.n hai aur vAyu (pudgalakI paryAy hone parabhI) ghrAN, rasanA tathA chakShuindriyakA viShay nahI.n hai . aur aisA bhI nahI.n hai ki pAnI ga.ndh rahit hai (isaliye nAkase agrAhya hai ), agni ga.ndh tathA ras rahit hai (isaliye nAk, jIbhase agrAhya hai ) aur vAyu ga.ndh, ras tathA varNa rahit hai (isaliye nAk, jIbh tathA A.Nkho.nse agrAhya hai ); kyo.nki sabhI pudgal sparshAdi 1chatuShkayukta svIkAr kiye gaye hai.n kyo.nki jinake sparshAdi chatuShka vyakta hai.n aise (1) chandrakA.ntamaNiko, (2) araNiko aur (3) jau ko jo pudgal utpanna karate hai.n unhI.n ke dvArA (1) jisakI ga.ndh avyakta hai aise pAnIkI, (2) jisakI ga.ndh tathA ras avyakta hai aisI agnikI aur (3) jisakI ga.ndh, ras tathA varNa avyakta hai aisI udaravAyukI utpatti hotI dekhI jAtI hai . 1. chatuShka = chatuShTay, chArakA samUh . [samasta pudgalo.nme.npR^ithvI, jal, agni aur vAyu in sabahIme.n

sparshAdi chAro.n guN hote hai.n . mAtra antar itanA hI hai.n ki pR^ithvIme.n chAro.n guN vyakta hai.n, pAnIme.n ga.ndh avyakta
hai, agnime.n ga.ndh tathA ras avyakta hai, aur vAyume.n ga.ndh, ras, tathA varNa avyakta hai.n . is bAtakI siddhike
liye yukti isaprakAr hai :chandrakAntamaNirUp pR^ithvIme.nse pAnI jharatA hai; araNikI -laka.DIme.nse agni pragaT
hotI hai aur jau khAnese peTame.n vAyu utpanna hotI hai; isaliye (1) chandrakA.ntamaNime.n, (2) araNi -laka.DIme.n
aur (3) jau me.n rahanevAle chAro.n guN (1) pAnIme.n, (2) agnime.n aur (3) vAyume.n hone chAhiye
. mAtra
antar itanA hI hai ki un guNo.nme.nse kuCh apragaTarUpase pariNamit huye hai.n . aur phi ra, pAnIme.nse motIrUp
pR^ithvIkAy athavA agnime.nse kAjalarUp pR^ithvIkAyake utpanna hone par chAro.n guN pragaT hote huye dekhe jAte
hai.n
. ]

Page 263 of 513
PDF/HTML Page 296 of 546
single page version

vyaktatva.n kAdAchitkapariNAmavaichitryapratyaya.n nityadravyasvabhAvapratighAtAy . tato.astu shabdaH pudgalaparyAy eveti ..132..

athAmUrtAnA.n sheShadravyANA.n guNAn gR^iNAti
AgAsassavagAho dhammaddavvassa gamaNahedutta.n .
dhammedaradavvassa du guNo puNo ThANakAraNadA ..133..
kAlassa vaTTaNA se guNovaogo tti appaNo bhaNido .
NeyA sa.nkhevAdo guNA hi muttippahINANa.n ..134.. jugala.n .

anyendriyaviShayo.anyendriyasya na bhavati vastusvabhAvAdev, rasAdiviShayavat . punarapi kata.nbhUtaH . chitto chitraH bhAShAtmakAbhAShAtmakarUpeN prAyogikavaishrasikarUpeN cha nAnAprakAraH . tachcha ‘‘saddo kha.ndhappabhavo’’ ityAdigAthAyA.n pa~nchAstikAye vyAkhyAta.n tiShThatyatrAla.n prasa~N.hgen ..132.. athAkAshAdyamUrtadravyANA.n visheShaguNAnpratipAdayatiAgAsassavagAho AkAshasyAvagAhahetutva.n, dhammaddavvassa gamaNahedutta.n dharmadravyasya gamanahetutva.n, dhammedaradavvassa du guNo puNo ThANakAraNadA dharmetaradravyasya tu punaH sthAnakAraNatAguNo bhavatIti prathamagAthA gatA . kAlassa vaTTaNA se kAlasya vartanA syAdguNaH, guNovaogo tti appaNo bhaNido j~nAnadarshanopayogadvayamityAtmano guNo bhaNitaH . NeyA sa.nkhevAdo guNA hi muttippahINANa.n eva.n sa.nkShepAdamUrtadravyANA.n guNA j~neyA iti . tathAhisarvadravyANA.n sAdhAraNamavagAhahetutva.n

aur kahI.n (kisI paryAyame.n) kisI guNakI kAdAchitka pariNAmakI vichitratAke kAraN honevAlA vyaktapanA yA avyaktapanA nitya dravyasvabhAvakA pratighAt nahI.n karatA . (arthAt anityapariNAmake kAraN honevAlI guNakI pragaTatA aur apragaTatA nitya dravyasvabhAvake sAth kahI.n virodhako prApta nahI.n hotI .)

isaliye shabda pudgalakI paryAy hI ho ..132..
ab, sheSh amUrta dravyo.nke guN kahate hai.n :

avagAh guN AkAshano, gatihetutA Che dharmano, vaLI sthAnakAraNatArUpI guN jAN dravya adharmano. 133. Che kALano guN vartanA upayog bhAkhyo jIvamA.n, e rIt mUrtivihInanA guN jANavA sa.nkShepamA.n. 134.


Page 264 of 513
PDF/HTML Page 297 of 546
single page version

AkAshasyAvagAho dharmadravyasya gamanahetutvam .
dharmetaradravyasya tu guNaH punaH sthAnakAraNatA ..133..
kAlasya vartanA syAt guN upayog iti Atmano bhaNitaH .
j~neyAH sa.nkShepAdguNA hi mUrtiprahINAnAm ..134.. yugalam .

visheShaguNo hi yugapatsarvadravyANA.n sAdhAraNAvagAhahetutvamAkAshasya, sakR^itsarveShA.n gamanapariNAminA.n jIvapudgalAnA.n gamanahetutva.n dharmasya, sakR^itsarveShA.n sthAnapariNAminA.n jIvapudgalAnA.n sthAnahetutvamadharmasya, asheShasheShadravyANA.n pratiparyAya.n samayavR^ittihetutva.n kAlasya, chaitanyapariNAmo jIvasya . evamamUrtAnA.n visheShaguNasa.nkShepAdhigame li.ngam . tatraikakAlamev visheShaguNatvAdevAnyadravyANAmasa.nbhavatsadAkAsha.n nishchinoti . gatipariNatasamastajIvapudgalAnAmekasamaye sAdhAraNa.n gamanahetutva.n visheShaguNatvAdevAnyadravyANAmasa.nbhavatsaddharmadravya.n nishchinoti . tathaiv cha sthiti- pariNatasamastajIvapudgalAnAmekasamaye sAdhAraNa.n sthitihetutva.n visheShaguNatvAdevAnyadravyANAmasa.nbhavatsad- dharmadravya.n nishchinoti . sarvadravyANA.n yugapatparyAyapariNatihetutva.n visheShaguNatvAdevAnyadravyANAmasa.nbhavatsa- tkAladravya.n nishchinoti . sarvajIvasAdhAraNa.n sakalavimalakevalaj~nAnadarshanadvaya.n visheShaguNatvAdevAnyA- chetanapa~nchadravyANAmasa.nbhavatsachChuddhabuddhaikasvabhAva.n paramAtmadravya.n nishchinoti . ayamatrArthaHyadyapi pa~ncha- dravyANi jIvasyopakAra.n kurvanti tathApi tAni duHkhakAraNAnyeveti j~nAtvAkShayAnantasukhAdikAraNa.n

anvayArtha :[AkAshasyAvagAhaH ] AkAshakA avagAh, [dharmadravyasya gamanahetutva.n ] dharmadravyakA gamanahetutva [tu punaH ] aur [dharmetaradravyasya guNaH ] adharma dravyakA guN [sthAnakAraNatA ] sthAnakAraNatA hai . [kAlasya ] kAlakA guN [vartatA syAt ] vartanA hai, [AtmanaH guNaH ] AtmAkA guN [upayogaH iti bhaNitaH ] upayog kahA hai . [mUrtiprahINAnA.n guNAH hi ] isaprakAr amUrta dravyo.nke guN [sa.nkShepAt ] sa.nkShepase [j~neyAH ] jAnanA chAhiye ..133 -134..

TIkA :yugapat sarvadravyo.nke sAdhAraN avagAhakA hetupanA AkAshakA visheSh guN hai . ek hI sAth sarva gamanapariNAmI (gatirUp pariNamit) jIv -pudgalo.nke gamanakA hetupanA dharmakA visheSh guN hai . ek hI sAth sarva sthAnapariNAmI (sthitirUp pariNamit) jIv- pudgalo.nke sthir honekA hetutva sthitikA arthAt sthir honekA nimittapanA adharmakA visheShaguN hai . (kAlake atirikta) sheSh samasta dravyo.nkI prati -paryAyame.n samayavR^ittikA hetupanA (samay- samayakI pariNatikA nimittatva) kAlakA visheSh guN hai . chaitanyapariNAm jIvakA visheSh guN hai . isaprakAr amUrta dravyo.nke visheSh guNo.nkA sa.nkShipta j~nAn hone par amUrta dravyo.nko jAnaneke li.ng (chihna, lakShaN, sAdhan) prApta hote hai.n; arthAt un -un visheSh guNo.nke dvArA un -un amUrta


Page 265 of 513
PDF/HTML Page 298 of 546
single page version

sakaladravyasAdhAraNAvagAhasa.npAdanamasarvagatatvAdev sheShadravyANAmasa.nbhavadAkAshamadhigamayati . tathaik- vAramev gatipariNatasamastajIvapudgalAnAmAlokAdgamanahetutvamapradeshatvAtkAlapudgalayoH, samudghA- tAdanyatra lokAsa.nkhyeyabhAgamAtratvAjjIvasya, lokAlok sImno.achalitatvAdAkAshasya, viruddha- kAryahetutvAdadharmasyAsa.nbhavaddharmamadhigamayati . tathaikavAramev sthitipariNatasamastajIvapudgalA- nAmAlokAtsthAnahetutvamapradeshatvAtkAlapudgalayoH, samudghAtAdanyatra lokAsa.nkhyeyabhAgamAtratvA- jjIvasya, lokAlokasImno.achalitatvAdAkAshasya, viruddhakAryahetutvAddharmasya chAsa.nbhavadadharmamadhi- vishuddhaj~nAnadarshanopayogasvabhAva.n paramAtmadravya.n tadev manasA dhyeya.n vachasA vaktavya.n kAyen tatsAdhak- manuShThAna.n cha kartavyamiti ..133 . 134.. eva.n kasya dravyasya ke visheShaguNA bhavantIti kathanarUpeN dravyo.nkA astitva j~nAt hotA haisiddha hotA hai . (isIko spaShTatApUrvak samajhAte hai.n :)

vahA.N ek hI kAlame.n samasta dravyo.nko sAdhAraN 1avagAhakA sa.npAdan (-avagAhahetupanerUp li.ng) AkAshako batalAtA hai; kyo.nki sheSh dravyo.nke sarvagat (sarvavyApak) na honese unake vah sa.nbhav nahI.n hai .

isIprakAr ek hI kAlame.n gatipariNat (gatirUpase pariNamit hue) samasta jIv- pudgalo.nko lok tak gamanakA hetupanA dharmako batalAtA hai; kyo.nki kAl aur pudgal apradeshI hai.n isaliye unake vah sa.nbhav nahI.n hai; jIv samudghAtako Cho.Dkar anyatra lokake asa.nkhyAtave.n bhAg mAtra hai, isaliye usake vah sa.nbhav nahI.n hai, lok -alokakI sImA achalit honese AkAshako vah sa.nbhav nahI.n hai aur viruddha kAryakA hetu honese adharmako vah sa.nbhav nahI.n hai . (kAl aur pudgal ekapradeshI hai.n, isaliye ve lok tak gamaname.n nimitta nahI.n ho sakate; jIv samudghAtako Cho.Dkar anya kAlame.n lokake asa.nkhyAtave.n bhAgame.n hI rahatA hai, isaliye vah bhI lok tak gamaname.n nimitta nahI.n ho sakatA; yadi AkAsh gatime.n nimitta ho to jIv aur pudgalo.nkI gati alokame.n bhI hone lage, jisase lokAkAshakI maryAdA hI na rahegI; isaliye gatihetutva AkAshakA bhI guN nahI.n hai; adharma dravya to gatise viruddha sthitikAryame.n nimittabhUt hai, isaliye vah bhI gatime.n nimitta nahI.n ho sakatA . isaprakAr gatihetutvaguN dharmanAmak dravyakA astitva batalAtA hai .)

isIprakAr ek hI kAlame.n sthitipariNat samasta jIv -pudgalo.nko lok tak sthitikA hetupanA adharmako batalAtA hai; kyo.nki kAl aur pudgal apradeshI honese unake vah sa.nbhav nahI.n hai; jIv samudghAtako Cho.Dkar anyatra lokake asa.nkhyAtave.n bhAg mAtra hai, isaliye usake vah sa.nbhav nahI.n hai; lok aur alokakI sImA achalit honese AkAshake vah sa.nbhav nahI.n hai, aur 1. avagAh = lIn honA; majjit honA, avakAsh prApta karanA . (ek hI kAlame.n sarva dravyo.nko sAmAnya

avakAshakI prAptime.n AkAshadravya nimittabhUt hai .) pra 34


Page 266 of 513
PDF/HTML Page 299 of 546
single page version

gamayati . tathA asheShasheShadravyANA.n pratiparyAya.n samayavR^ittihetutva.n kAraNAntarasAdhyatvAtsamay- vishiShTAyA vR^itteH svatasteShAmasa.nbhavatkAlamadhigamayati . tathA chaitanyapariNAmo.achetanatvAdev sheSh- dravyANAmasa.nbhavan jIvamadhigamayati . eva.n guNavisheShAd dravyavisheSho.adhigantavyaH ..133 . 134..

ath dravyANA.n pradeshavattvApradeshavattvavisheSha.n praj~nApayati tR^itIyasthale gAthAtraya.n gatam . ath kAladravya.n vihAy jIvAdipa~nchadravyANAmastikAyatva.n vyAkhyAti viruddha kAryakA hetu honese dharmako vah sa.nbhav nahI.n hai .

isIprakAr (kAlake atirikta) sheSh samasta dravyo.nke pratyek paryAyame.n samayavR^ittikA hetupanA kAlako batalAtA hai, kyo.nki unake 1samayavishiShTa vR^itti kAraNAntarase sadhatI honese (arthAt unake samayase vishiShTa aisI pariNati anya kAraNase hotI hai,) isaliye svataH unake vah (samayavR^ittihetupanA) sa.nbhavit nahI.n hai .

isIprakAr chaitanyapariNAm jIvako batalAtA hai, kyo.nki vah chetan honese sheSh dravyo.nke sa.nbhav nahI.n hai .

isaprakAr guNavisheShase dravyavisheSh jAnanA chAhiye .

bhAvArtha :jaisA ki pahale batAyA gayA hai,sparsha, ras, ga.ndh, varNase pudgal dravyo.nkA astitva j~nAt hotA hai . yahA.N amUrta dravyo.nkA astitva unake visheSh lakShaNo.nse pragaT kiyA gayA hai .

chaitanyapariNAmarUp lakShaN anubhavame.n AtA hai isaliye ananta jIvadravyo.nkA astitva j~nAt hotA hai . jIvAdi samasta dravya jisake nimittase avagAh (avakAsh) ko prApta karate hai.n aisA koI dravya honA chAhiye; vah dravya lokAlokavyApI AkAsh hai . jIv aur pudgal gati karate hue mAlUm hote hai.n, isaliye jaise maChalIko gati karaneme.n nimittabhUt jal hai usI prakAr jIv aur pudgalo.nko gati karaneme.n nimittabhUt koI dravya honA chAhiye; vah dravya lokavyApI dharmadravya hai . jaise manuShyako sthitime.n nimittabhUt pR^ithvI hai usIprakAr jIv aur pudgalo.nkI sthitime.n nimittabhUt koI dravya honA chAhiye . vah dravya lokavyApI adharmadravya hai . jaise kumhArake chakrake chalaneme.n kIl nimittabhUt hai usIprakAr (kAlake atirikta) sarva dravyo.nke pariNamaname.n nimittabhUt koI dravya honA chAhiye; vah dravya asa.nkhyAt kAlANu hai.n, jinakI paryAye.n samay, gha.DI, din, varSha ityAdirUpase vyakta hotI hai.n .

isaprakAr guNabhedase dravyabhed nishchit huA ..133 -134..
ab, dravyakA 2pradeshavatva aur apradeshavatvarUp visheSh (-bhed) batalAte hai.n :

1. kAlake atirikta dravyo.nkI pariNati ‘ek samayame.n yah pariNati huI hai’ isaprakAr samayase vishiShTa hai arthAt

vyavahArase usame.n samayakI apekShA AtI hai, isaliye usame.n koI dravyakAladravyanimitta honA chAhiye . 2. pradeshavatva = pradeshavAnapanA .


Page 267 of 513
PDF/HTML Page 300 of 546
single page version

jIvA poggalakAyA dhammAdhammA puNo ya AgAsa.n .
sapadesehi.n asa.nkhA Natthi pades tti kAlassa ..135..
jIvAH pudgalakAyA dharmAdharmau punashchAkAsham .
svapradeshairasa.nkhyAtA na santi pradeshA iti kAlasya ..135..

pradeshavanti hi jIvapudgaladharmAdharmAkAshAni anekapradeshavattvAt . apradeshaH kAlANuH pradeshamAtratvAt . asti cha sa.nvartavistArayorapi lokAkAshatulyAsa.nkhyeyapradeshAparityAgAjjIvasya, dravyeN pradeshamAtratvAdapradeshatve.api dvipradeshAdisa.nkhyeyAsa.nkhyeyAnantapradeshaparyAyeNAnavadhArit- pradeshatvAtpudgalasya, sakalalokavyApyasa.nkhyeyapradeshaprastArarUpatvAd dharmasya, sakalalokavyApya- jIvA poggalakAyA dhammAdhammA puNo ya AgAsa.n jIvAH pudgalakAyAH dharmAdharmau punashchAkAsham . ete pa~nchAstikAyAH ki.nvishiShTAH . sapadesehi.n asa.nkhA svapradeshairasa.nkhyeyAH . atrAsa.nkhyeyapradeshashabden pradeshabahutva.n grAhyam . tachcha yathAsa.nbhava.n yojanIyam . jIvasya tAvatsa.nsArAvasthAyA.n vistAropasa.nhArayorapi pradIp- vatpradeshAnA.n hAnivR^iddhayorabhAvAdvayavahAreN dehamAtre.api nishchayen lokAkAshapramitAsa.nkhyeyapradeshatvam .

anvayArtha :[jIvAH ] jIv [pudgalakAyAH ] pudgalakAy, [dharmAdharmau ] dharma, adharma [punaH cha ] aur [AkAsha.n ] AkAsh [svapradeshaiH ] svapradesho.nkI apekShAse [asa.nkhyAtAH ] asa.nkhyAt arthAt anek hai.n; [kAlasya ] kAlake [pradeshAH iti ] pradesh [na santi ] nahI.n hai.n ..135..

TIkA :jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAsh anek pradeshavAle honese pradeshavAn hai.n . kAlANu pradeshamAtra (ekapradeshI) honese apradeshI hai .

[uparokta bAtako spaShTa karate hai.n : ] sa.nkoch -vistArake hone par bhI jIv lokAkAsh tulya asa.nkhya pradesho.nko nahI.n Cho.DtA, isaliye vah pradeshavAn hai; pudgal yadyapi dravya apekShAse pradeshamAtra (-ekapradeshI) honese apradeshI hai tathApi, do pradesho.nse lekar sa.nkhyAt, asa.nkhyAt, aur anantapradesho.nvAlI paryAyo.nkI apekShAse anishchit pradeshavAlA honese pradeshavAn hai; sakal lokavyApI asa.nkhya pradesho.nke 1prastArarUp honese dharma pradeshavAn hai; sakalalokavyApI asa.nkhya 1. prastAr = phai lAv; vistAr .

jIvadravya, pudgalakAy, dharma, adharma vaLI AkAshane Che svapradesh anek, nahi varte pradesho kALane. 135.