Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 136-144.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 16 of 28

 

Page 268 of 513
PDF/HTML Page 301 of 546
single page version

sa.nkhyeyapradeshaprastArarUpatvAdadharmasya, sarvavyApyanantapradeshaprastArarUpatvAdAkAshasya cha pradeshavattvam .
kAlANostu dravyeN pradeshamAtratvAtparyAyeN tu parasparasa.nparkAsa.nbhavAdapradeshatvamevAsti . tataH
kAladravyamapradesha.n, sheShadravyANi pradeshavanti ..135..
ath kvAmI pradeshino.apradeshAshchAvasthitA iti praj~nApayati
logAlogesu Nabho dhammAdhammehi.n Adado logo .
sese paDuchcha kAlo jIvA puN poggalA sesA ..136..
lokAlokayornabho dharmAdharmAbhyAmAtato lokaH .
sheShau pratItya kAlo jIvAH punaH pudgalAH sheShau ..136..
dharmAdharmayoH punaravasthitarUpeN lokAkAshapramitAsa.nkhyeyapradeshatvam . skandhAkArapariNatapudgalAnA.n tu
sa.nkhyeyAsa.nkhyeyAnantapradeshatvam . ki.ntu pudgalavyAkhyAne pradeshashabden paramANavo grAhyA, na cha kShetra-
pradeshAH . kasmAt . pudgalAnAmanantapradeshakShetre.avasthAnAbhAvAditi . paramANorvyaktirUpeNaikapradeshatva.n
shaktirUpeNopachAreN bahupradeshatva.n cha . AkAshasyAnantA iti . Natthi pades tti kAlassa na santi pradeshA
iti kAlasya . kasmAt . dravyarUpeNaikapradeshatvAt, parasparabandhAbhAvAtparyAyarUpeNApIti ..135.. ath
tamevArtha.n draDhayati
edANi pa.nchadavvANi ujjhiyakAla.n tu atthikAy tti ...
bhaNNa.nte kAyA puN bahuppadesAN pachayatta.n ..11..
pradesho.nke prastArarUp honese adharma pradeshavAn hai; aur sarvavyApI anantapradesho.nke prastArarUp honese
AkAsh pradeshavAn hai
. kAlANu to dravyase pradeshamAtra honese aur paryAyase paraspar sa.nparka na honese
apradeshI hI hai .
isaliye kAladravya apradeshI hai aur sheSh dravya pradeshavAn hai.n ..135..
ab, yah batalAte hai.n ki pradeshI aur apradeshI dravya kahA.N rahate hai.n :
anvayArtha :[nabhaH ] AkAsh [lokAlokayoH ] lokAlokame.n hai, [lokaH ]
lok [dharmAdharmAbhyAm AtataH ] dharma aur adharmase vyApta hai, [sheShau pratItya ] sheSh do dravyo.nkA
Ashray lekar [kAlaH ] kAl hai, [punaH ] aur [sheShau ] sheSh do dravya [jIvAH pudgalAH ]
jIv aur pudgal hai.n
..136..
loke aloke Abh, lok adharma -dharmathI vyApta Che,
Che sheSh -Ashrit kAL, ne jIv -pudgalo te sheSh Che. 136.

Page 269 of 513
PDF/HTML Page 302 of 546
single page version

AkAsha.n hi tAvat.h lokAlokayorapi, ShaDdravyasamavAyAsamavAyayoravibhAgen vR^ittatvAt.h .
dharmAdharmau sarvatra loke, tannimittagamanasthAnAnA.n jIvapudgalAnA.n lokAdbahistadekadeshe cha
gamanasthAnAsa.nbhavAt
.h . kAlo.api loke, jIvapudgalapariNAmavyajyamAnasamayAdiparyAyatvAt.h; sa
tu lokaikapradesh evApradeshatvAt.h . jIvapudgalau tu yuktit ev loke, ShaDdravyasamavAyAtmak-
tvAllokasya . ki.ntu jIvasya pradeshasa.nvartavistAradharmatvAt.h, pudgalasya bandhahetubhUtasnigdharUkShaguN-
edANi pa.nchadavvANi etAni pUrvasUtroktAni jIvAdiShaDdravyANyev ujjhiy kAla.n tu kAladravya.n
vihAy atthikAy tti bhaNNa.nte astikAyAH pa~nchAstikAyA iti bhaNyante . kAyA puN kAyAH kAyashabden
punaH . ki.n bhaNyate . bahuppadesAN pachayatta.n bahupradeshAnA.n sa.nbandhi prachayatva.n samUh iti . atra pa~nchAsti-
kAyamadhye jIvAstikAy upAdeyastatrApi pa~nchaparameShThiparyAyAvasthA, tasyAmapyarhatsiddhAvasthA, tatrApi
siddhAvasthA
. vastutastu rAgAdisamastavikalpajAlaparihArakAle siddhajIvasadR^ishA svakIyashuddhAtmAvastheti
bhAvArthaH ..11.. eva.n pa~nchAstikAyasa.nkShepasUchanarUpeN chaturthasthale gAthAdvaya.n gatam . ath dravyANA.n
lokAkAshe.avasthAnamAkhyAtilogAlogesu Nabho lokAlokayoradhikaraNabhUtayorNabh AkAsha.n tiShThati .
dhammAdhammehi.n Adado logo dharmAdharmAstikAyAbhyAmAtato vyApto bhR^ito lokaH . ki.n kR^itvA . sese paDuchcha
sheShau jIvapudgalau pratItyAshritya . ayamatrArthaHjIvapudgalau tAvalloke tiShThatastayorgatisthityoH
kAraNabhUtau dharmAdharmAvapi loke . kAlo kAlo.api sheShau jIvapudgalau pratItya loke . ka smAditi chet .
jIvapudgalAbhyA.n navajIrNapariNatyA vyajyamAnasamayaghaTikAdiparyAyatvAt . sheShashabden ki.n bhaNyate . jIvA
puN poggalA sesA jIvAH pudgalAshcha punaH sheShA bhaNyanta iti . ayamatra bhAvaHyathA siddhA bhagavanto
yadyapi nishchayen lokAkAshapramitashuddhAsa.nkhyeyapradeshe kevalaj~nAnAdiguNAdhArabhUte svakIyasvakIyabhAve
tiShThanti tathApi vyavahAreN
mokShashilAyA.n tiShThantIti bhaNyante . tathA sarve padArthA yadyapi nishchayen
TIkA :pratham to AkAsh lok tathA alokame.n hai, kyo.nki Chah dravyo.nke
samavAy aur asamavAyame.n binA vibhAgake rahatA hai . dharma aur adharma dravya sarvatra lokame.n
hai, kyo.nki unake nimittase jinakI gati aur sthiti hotI hai aise jIv aur pudgalo.nkI
gati yA sthiti lokase bAhar nahI.n hotI, aur na lokake ek deshame.n hotI hai, (arthAt
lokame.n sarvatra hotI hai )
. kAl bhI lokame.n hai, kyo.nki jIv aur pudgalo.nke pariNAmo.nke
dvArA (kAlakI) samayAdi paryAye.n vyakta hotI hai.n; aur vah kAl lokake ek pradeshame.n
hI hai kyo.nki vah apradeshI hai
. jIv aur pudgal to yuktise hI lokame.n hai.n, kyo.nki
lok Chah dravyo.nkA samavAyasvarUp hai .
aur isake atirikta (itanA visheSh jAnanA chAhiye ki), pradesho.nkA sa.nkoch-
vistAr honA vah jIvakA dharma hai, aur ba.ndhake hetubhUt snigdha -rukSha (chikane -rUkhe) guN
pudgalakA dharma honese jIv aur pudgalakA samasta lokame.n yA usake ekadeshame.n rahanekA

Page 270 of 513
PDF/HTML Page 303 of 546
single page version

dharmatvAchcha tadekadeshasarvalokaniyamo nAsti . kAlajIvapudgalAnAmityekadravyApekShayA ekadesh
anekadravyApekShayA punara.njanachUrNapUrNasamudgakanyAyen sarvalok eveti ..136..
ath pradeshavattvApradeshavattvasa.nbhavaprakAramAsUtrayati
jadh te NabhappadesA tadhappadesA hava.nti sesANa.n .
apadeso paramANU teN padesubbhavo bhaNido ..137..
yathA te nabhaHpradeshAstathA pradeshA bhavanti sheShANAm .
apradeshaH paramANusten pradeshodbhavo bhaNitaH ..137..
svakIyasvakIyasvarUpe tiShThanti tathApi vyavahAreN lokAkAshe tiShThantIti . atra yadyapyanantajIv-
dravyebhyo.anantaguNapudgalAstiShThanti tathApyekadIpaprakAshe bahudIpaprakAshavadvishiShTAvagAhashaktiyogenA-
sa.nkhyeyapradeshe.api loke.avasthAna.n na virudhyate
..136.. ath yadevAkAshasya paramANuvyAptakShetra.n pradesh-
lakShaNamukta.n sheShadravyapradeshAnA.n tadeveti sUchayatijadh te NabhappadesA yathA te prasiddhAH paramANu-
vyAptakShetrapramANAkAshapradeshAH tadhappadesA hava.nti sesANa.n tenaivAkAshapradeshapramANen pradeshA bhavanti . keShAm .
shuddhabuddhaikasvabhAva.n yatparamAtmadravya.n tatprabhR^itisheShadravyANAm . apadeso paramANU apradesho dvitIyAdi-
pradesharahito yo.asau pudgalaparamANuH teN padesubbhavo bhaNido ten paramANunA pradeshasyodbhav
niyam nahI.n hai . (aur) kAl, jIv tathA pudgal ek dravyakI apekShAse lokake
ekadeshame.n rahate hai.n aur anek dravyo.nkI apekShAse a.njanachUrNa (kAjal) se bharI huI
DibiyAke nyAyAnusAr samasta lokame.n hI hai.n
..136..
ab, yah kahate hai.n ki pradeshavattva aur apradeshavattva kis prakArase sa.nbhav hai :
anvayArtha :[yathA ] jaise [te nabhaH pradeshAH ] ve AkAshapradesh hai.n, [tathA ]
usIprakAr [sheShANA.n ] sheSh dravyo.nke [pradeshAH bhavanti ] pradesh hai.n (arthAt jaiseAkAshake pradesh
paramANurUpI gajase nApe jAte hai . usIprakAr sheSh dravyo.nke pradesh bhI isIprakAr nApe jAte hai.n ) .
[paramANuH ] paramANu [apradeshaH ] apradeshI hai; [ten ] usake dvArA [pradeshodbhavaH bhaNitaH ]
pradeshodbhav kahA hai
..137..
je rIt Abh -pradesh, te rIt sheSh dravya -pradesh Che;
apradesh paramANu vaDe udbhav pradesh taNo bane. 137.

Page 271 of 513
PDF/HTML Page 304 of 546
single page version

sUtrayiShyate hi svayamAkAshasya pradeshalakShaNamekANuvyApyatvamiti . ih tu yathAkAshasya
pradeshAstathA sheShadravyANAmiti pradeshalakShaNaprakAraikatvamAsUtryate . tato yathaikANuvyApyenA.nshen
gaNyamAnasyAkAshasyAnantA.nshatvAdanantapradeshatva.n tathaikANuvyApyenA.nshen gaNyamAnAnA.n dharmAdharmaik-
jIvAnAmasa.nkhyeyA.nshatvAt
.h pratyekamasa.nkhyeyapradeshatvam . yathA chAvasthitapramANayordharmAdharmayostathA
sa.nvartavistArAbhyAmanavasthitapramANasyApi shuShkArdratvAbhyA.n charmaN iv jIvasya svA.nshAlpa-
bahutvAbhAvAdasa.nkhyeyapradeshatvamev
. amUrtasa.nvartavistArasiddhishcha sthUlakR^ishashishukumArasharIravyApi-
tvAdasti svasa.nvedanasAdhyaiv . pudgalasya tu dravyeNaikapradeshamAtratvAdapradeshatve yathodite satyapi
utpattirbhaNitA . paramANuvyAptakShetra.n pradesho bhavati . tadagre vistareN kathayati ih tu sUchitamev ..137..
eva.n pa~nchamasthale svatantragAthAdvaya.n gatam . ath kAladravyasya dvitIyAdipradesharahitatvenApradeshatva.n
vyavasthApayatisamao samayaparyAyasyopAdAnakAraNatvAtsamayaH kAlANuH . du punaH . sa cha katha.nbhUtaH .
1. avasthit pramAN = niyat parimAN, nishchit mAp; (dharma tathA adharma dravyakA mAp lok jitanA niyat hai .)
2. anavasthit = aniyat; anishchit; (sUkhe -gIle charmakI bhA.Nti jIv parakShetrakI apekShAse sa.nkoch vistArako
prApta honese anishchit mApavAlA hai . aisA hone par bhI, jaise chama.Deke nij -a.nsh kam -ba.Dh.h.h nahI.n hote,
usIprakAr jIvake nij -a.nsh kam -ba.Dh.h.h nahI.n hote; isaliye vah sadA niyat asa.nkhyapradeshI hI hai .)
TIkA :(bhagavat kundakundAchArya) svaya.n hI (140 ve.n) sUtra dvArA kahe.nge ki
AkAshake pradeshakA lakShaN ekANuvyApyatva hai (arthAt ek paramANuse vyApta honA vah pradeshakA
lakShaN hai ); aur yahA.N (is sUtra yA gAthAme.n) ‘jis prakAr AkAshake pradesh hai.n usIprakAr sheSh
dravyo.nke pradesh hai.n’ isaprakAr pradeshake lakShaNakI ekaprakAratA kahI jAtI hai
.
isaliye, jaise ekANuvyApya (-ek paramANuse vyApta ho aise) a.nshake dvArA gine jAne
par AkAshake ananta a.nsh honese AkAsh anantapradeshI hai, usIprakAr ekANuvyApya
(
ek paramANuse vyApta hone yogya) a.nshake dvArA gine jAne par dharma, adharma aur ek jIvake
asa.nkhyAt a.nsh honese vepratyek asa.nkhyAtapradeshI hai . aur jaise 1avasthit pramANavAle dharma
tathA adharma asa.nkhyAtapradeshI hai.n, usIprakAr sa.nkochavistArake kAraN 2anavasthit pramANavAle
jIvakesUkhe -gIle chama.DekI bhA.Ntinij a.nsho.nkA alpabahutva nahI.n hotA isaliye
asa.nkhyAtapradeshIpanA hI hai . (yahA.N yah prashna hotA hai ki amUrta aise jIvakA sa.nkochavistAr kaise
sa.nbhav hai ? usakA samAdhAn kiyA jAtA hai :) amUrtake sa.nkochavistArakI siddhi to apane
anubhavase hI sAdhya hai, kyo.nki (sabako svAnubhavase spaShTa hai ki) jIv sthUl tathA kR^ish
sharIrame.n, tathA bAlak aur kumArake sharIrame.n vyApta hotA hai
.
pudgal to dravyataH ekapradeshamAtra honese yathokta (pUrvakathit) prakArase apradeshI hai

Page 272 of 513
PDF/HTML Page 305 of 546
single page version

dvipradeshAdyudbhavahetubhUtatathAvidhasnigdharUkShaguNapariNAmashaktisvabhAvAtpradeshodbhavatvamasti . tataH
paryAyeNAnekapradeshatvasyApi sa.nbhavAt.h dvayAdisa.nkhyeyAsa.nkhyeyAnantapradeshatvamapi nyAyya.n
pudgalasya ..137..
ath kAlANorapradeshatvameveti niyamayati
samao du appadeso padesamettassa davvajAdassa .
vadivadado so vaTTadi padesamAgAsadavvassa ..138..
samayastvapradeshaH pradeshamAtrasya dravyajAtasya .
vyatipatataH sa vartate pradeshamAkAshadravyasya ..138..
appadeso apradesho dvitIyAdipradesharahito bhavati . sa cha ki.n karoti . so vaTTadi sa pUrvoktakAlANuH
paramANorgatipariNateH sahakAritven vartate . kasya sa.nbandhI yo.asau paramANuH . padesamettassa davvajAdassa
pradeshamAtrapudgalajAtirUpaparamANudravyasya . ki.n kurvataH . vadivadado vyatipatato mandagatyA gachChataH . ka.n
prati . padesa.n kAlANuvyAptamekapradesham . kasya sa.nbandhinam . AgAsadavvassa AkAshadravyasyeti . tathAhi
kAlANurapradesho bhavati . kasmAt . dravyeNaikapradeshatvAt . athavA yathA snehaguNen pudgalAnA.n
tathApi do 1pradeshAdike udbhavake hetubhUt tathAvidh (us prakArake) snigdha -rUkShaguNarUp
pariNamit honekI shaktirUp svabhAvake kAraN usake pradesho.nkA udbhav hai; isaliye paryAyase
anekapradeshIpanekA bhI sa.nbhav honese pudgalako dvipradeshIpanese lekar sa.nkhyAt, asa.nkhyAt aur
anantapradeshIpanA bhI nyAyayukta hai
..137..
ab, ‘kAlANu apradeshI hI hai’ aisA niyam karate hai.n (arthAt darashAte hai.n :)
anvayArtha :[samayaH tu ] kAl to [apradeshaH ] apradeshI hai, [pradeshamAtrasya
dravyajAtasya ] pradeshamAtra pudgal -paramANu [AkAshadravyasya pradesha.n ] AkAsh dravyake pradeshako
[vyatipatataH ] ma.nd gatise ulla.nghan kar rahA ho tab [saH vartate ] vah vartatA hai arthAt
nimittabhUtatayA pariNamit hotA hai
..138..
1. dvipradeshI ityAdi skandho.nkI utpattike kAraNabhUt jo snigdha -rUkSha guN hai.n unarUp pariNamit honekI shakti
pudgalakA svabhAv hai .
Che kAL to apradesh; ekapradesh paramANu yadA
AkAshadravya taNo pradesh atikrame, varte tadA. 138.

Page 273 of 513
PDF/HTML Page 306 of 546
single page version

apradesh ev samayo, dravyeN pradeshamAtratvAt.h . na cha tasya pudgalasyev paryAyeNApya-
nekapradeshatva.n, yatastasya nirantara.n prastAravistR^itapradeshamAtrAsa.nkhyeyadravyatve.api parasparasa.nparkA-
sa.nbhavAdekaikamAkAshapradeshamabhivyApya tasthuShaH pradeshamAtrasya paramANostadabhivyAptamekamAkAshapradesha.n
mandagatyA vyatipatat ev vR^ittiH
..138..
ath kAlapadArthasya dravyaparyAyau praj~nApayati
parasparabandho bhavati tathAvidhabandhAbhAvAtparyAyeNApi . ayamatrArthaHyasmAtpudgalaparamANorekapradesh-
gamanaparyanta.n sahakAritva.n ka roti na chAdhika.n tasmAdev j~nAyate so.apyekapradesh iti ..138.. ath
pUrvoktakAlapadArthasya paryAyasvarUpa.n dravyasvarUpa.n cha pratipAdayativadivadado tasya pUrvasUtrodit-
1. prastAr = vistAr . (asa.nkhyAt kAladravya samasta lokAkAshame.n phai le hue hai.n . unake paraspar antar nahI.n
hai, kyo.nki pratyek AkAshapradeshame.n ek -ek kAladravya rah rahA hai .)
2. pradeshamAtra = ekapradeshI . (jab ekapradeshI aisA paramANu kisI ek AkAshapradeshako mandagatise
ulla.nghan kar rahA ho tabhI us AkAshapradeshame.n rahanevAle kAladravyakI pariNati usame.n nimittabhUtarUpase
vartatI hai
.)
pra. 35
TIkA :kAl, dravyase pradeshamAtra honese, apradeshI hI hai . aur use pudgalakI bhA.Nti
paryAyase bhI anekapradeshIpanA nahI.n hai; kyo.nki paraspar antarake binA 1prastArarUp vistR^it
pradeshamAtra asa.nkhyAt kAladravya hone par bhI paraspar sa.nparka na honese ek -ek AkAshapradeshako
vyApta karake rahanevAle kAladravyakI vR^itti tabhI hotI hai (arthAt kAlANukI pariNati tabhI
nimittabhUt hotI hai ) ki jab
2pradeshamAtra paramANu us (kAlANu) se vyApta ek
AkAshapradeshako mandagatise ulla.nghan karatA ho .
bhAvArtha :lokAkAshake asa.nkhyAtapradesh hai.n . ek -ek pradeshame.n ek -ek kAlANu
rahA huA hai . ve kAlANu snigdha -rUkShaguNake abhAvake kAraN ratno.nkI rAshikI bhA.Nti pR^ithak-
pR^ithak hI rahate hai.n; pudgal -paramANuo.nkI bhA.Nti paraspar milate nahI.n hai.n .
jab pudgalaparamANu AkAshake ek pradeshako manda gatise ulla.nghan karatA hai (arthAt
ek pradeshase dUsare anantar -nikaTatam pradesh par manda gatise jAtA hai ) tab us (ulla.nghit
kiye jAnevAle) pradeshame.n rahanevAlA kAlANu usame.n nimittabhUtarUpase rahatA hai
. isaprakAr pratyek
kAlANu pudgalaparamANuke ekapradesh takake gaman parya.nt hI sahakArIrUpase rahatA hai, adhik nahI.n;
isase spaShTa hotA hai ki kAladravya paryAyase bhI anekapradeshI nahI.n hai
..138..
ab, kAlapadArthake dravya aur paryAyako batalAte hai.n :

Page 274 of 513
PDF/HTML Page 307 of 546
single page version

vadivadado ta.n desa.n tassam samao tado paro puvvo .
jo attho so kAlo samao uppaNNapaddha.nsI ..139..
vyatipatatasta.n desha.n tatsamaH samayastataH paraH pUrvaH .
yo.arthaH sa kAlaH samay utpannapradhva.nsI ..139..
yo hi yen pradeshamAtreN kAlapadArthenAkAshasya pradesho.abhivyAptasta.n pradesha.n manda-
gatyAtikramataH paramANostatpradeshamAtrAtikramaNaparimANen ten samo yaH kAlapadArtha-
sUkShmavR^ittirUpasamayaH sa tasya kAlapadArthasya paryAyastataH eva.nvidhAtparyAyAtpUrvottaravR^ittivR^ittatven-
pudgalaparamANorvyatipatato mandagatyA gachChataH . ka.n karmatApannam . ta.n desa.n ta.n pUrvagAthodita.n
kAlANuvyAptamAkAshapradesham . tassam ten kAlANuvyAptaikapradeshapudgalaparamANumandagatigamanen samaH
samAnaH sadR^ishastatsamaH samao kAlANudravyasya sUkShmaparyAyabhUtaH samayo vyavahArakAlo bhavatIti
paryAyavyAkhyAna.n gatam . tado paro puvvo tasmAtpUrvoktasamayarUpakAlaparyAyAtparo bhAvikAle pUrvamatItakAle
cha jo attho yaH pUrvAparaparyAyeShvanvayarUpeN dattapadArtho dravya.n so kAlo sa kAlaH kAlapadArtho bhavatIti
dravyavyAkhyAnam . samao uppaNNapaddha.nsI sa pUrvoktasamayaparyAyo yadyapi pUrvAparasamayasantAnApekShayA
1. atikramaN = ulla.nghan karanA .2. parimAN = mAp .
3. vR^itti = vartanA so pariNati hai (kAl padArtha vartamAn samayase pUrvakI pariNatirUp tathA usake bAdakI
pariNatirUpase pariNamit hotA hai, isaliye usakA nityatva pragaT hai .)
te deshanA atikramaN sam Che ‘samay’, tatpUrvApare
je artha Che te kAL Che, utpannadhva.nsI ‘samay’ Che. 139.
anvayArtha :[ta.n desha.n vyatipatataH ] paramANu ek AkAshapradeshakA (mandagatise)
ulla.nghan karatA hai tab [tatsamaH ] usake barAbar jo kAl (lagatA hai ) vah [samayaH ]
‘samay’ hai; [tatH pUrvaH paraH ] us (samay) se pUrva tathA pashchAt aisA (nitya) [yaH
arthaH ]
jo padArtha hai [saH kAlaH ] vah kAladravya hai; [samayaH utpannapradhva.nsI ] ‘samay
utpannadhva.nsI hai
..139..
TIkA :kisI pradeshamAtra kAlapadArthake dvArA AkAshakA jo pradesh vyApta ho us
pradeshako jab paramANu manda gatise atikram (ulla.nghan) karatA hai tab us pradeshamAtra
1atikramaNake 2parimANake barAbar jo kAlapadArthakI sUkShmavR^ittirUp ‘samay’ hai vah, us kAl
padArthakI paryAy hai; aur aisI us paryAyase pUrvakI tathA bAdakI 3vR^ittirUpase pravartamAn honese

Page 275 of 513
PDF/HTML Page 308 of 546
single page version

vya.njitanityatve yo.arthaH tattu dravyam . evamanutpannAvidhvasto dravyasamayaH, utpannapradhva.nsI paryAy-
samayaH . ana.nshaH samayo.ayamAkAshapradeshasyAna.nshatvAnyathAnupapatteH . na chaikasamayen paramANorA-
lokAntagamane.api samayasya sA.nshatva.n, vishiShTagatipariNAmAdvishiShTAvagAhapariNAmavat.h . tathA
hiyathA vishiShTAvagAhapariNAmAdekaparamANuparimANo.anantaparamANuskandhaH paramANorana.nshatvAt.h
punarapyanantA.nshatva.n na sAdhayati, tathA vishiShTagatipariNAmAdekakAlANuvyAptaikAkAshapradeshAti-
sa.nkhyeyAsa.nkhyeyAnantasamayo bhavati, tathApi vartamAnasamaya.n pratyutpannapradhva.nsI . yastu pUrvoktadravyakAlaH sa
trikAlasthAyitven nitya iti . eva.n kAlasya paryAyasvarUpa.n dravyasvarUpa.n cha j~nAtavyam .. athavAnen
gAthAdvayen samayarUpavyavahArakAlavyAkhyAna.n kriyate . nishchayakAlavyAkhyAna.n tu ‘uppAdo paddha.nso’ ityAdi
gAthAtrayeNAgre karoti . tadyathAsamao paramArthakAlasya paryAyabhUtasamayaH . avappadeso apagatapradesho
dvitIyAdipradesharahito nira.nsh ityarthaH . katha.n nira.nsh iti chet . padesamettassa daviyajAdassa
pradeshamAtrapudgaladravyasya sa.nbandhI yo.asau paramANuH vadivAdAdo vaTTadi vyatipAtAt mandagati-
gamanAtsakAshAtsa paramANustAvadgamanarUpeN vartate . ka.n prati . padesamAgAsadaviyassa vivakShitai-
kAkAshapradesha.n prati . iti prathamagAthAvyAkhyAnam . vadivadado ta.n desa.n sa paramANustamAkAshapradesha.n yadA
vyatipatito.atikrAnto bhavati tassam samao ten pudgalaparamANumandagatigamanen samaH samAnaH samayo
bhavatIti nira.nshatvamiti vartamAnasamayo vyAkhyAtaH . idAnI.n pUrvAparasamayau kathayatitado paro puvvo
tasmAtpUrvoktavartamAnasamayAtparo bhAvI ko.api samayo bhaviShyati pUrvamapi ko.api gataH attho jo eva.n
yaH samayatrayarUporthaH so kAlo so.atItAnAgatavartamAnarUpeN trividhavyavahArakAlo bhaNyate . samao
uppaNNapaddha.nsI teShu triShu madhye yo.asau vartamAnaH sa utpannapradhva.nsI atItAnAgatau tu sa.nkhyeyAsa.nkhye-
jisakA nityatva pragaT hotA hai aisA padArtha vah dravya hai . isaprakAr dravyasamay (kAladravya)
anutpanna -avinaShTa hai aur paryAyasamay utpannadhva.nsI hai (arthAt ‘samay’ paryAy utpatti-
vinAshavAlI hai
.) yah ‘samay’ nira.nsh hai, kyo.nki yadi aisA na ho to AkAshake pradeshakA
nira.nshatva na bane .
aur ek samayame.n paramANu lokake anta tak jAtA hai phi ra bhI ‘samay’ ke a.nsh nahI.n
hote; kyo.nki jaise (paramANuke ) vishiShTa (khAs prakArakA) avagAhapariNAm hotA hai usIprakAr
(paramANuke) vishiShTa gatipariNAm hotA hai
. ise samajhAte hai.n :jaise vishiShTa avagAhapariNAmake
kAraN ek paramANuke parimANake barAbar ananta paramANuo.nkA ska.ndh banatA hai tathApi vah ska.ndh
paramANuke ananta a.nsho.nko siddha nahI.n karatA, kyo.nki paramANu nira.nsh hai; usIprakAr jaise ek
kAlANuse vyApta ek AkAshapradeshake atikramaNake mApake barAbar ek ‘samay’ me.n paramANu
vishiShTa gatipariNAmake kAraN lokake ek Chorase dUsare Chor tak jAtA hai tab (us paramANuke

Page 276 of 513
PDF/HTML Page 309 of 546
single page version

kramaNaparimANAvachChinnenaikasamayenaikasmAllokAntAd dvitIya.n lokAntamAkrAmataH paramANor-
sa.nkhyeyAH kAlANavaH samayasyAna.nshatvAdasa.nkhyeyA.nshatva.n na sAdhayanti
..139..
yAnantasamayAvityarthaH . evamuktalakShaNe kAle vidyamAne.api paramAtmatattvamalabhamAno.atItAnantakAle
sa.nsArasAgare bhramito.aya.n jIvo yatastataH kAraNAttadev nijaparamAtmatattva.n sarvaprakAropAdeyarUpeN
shraddheya.n, svasa.nvedanaj~nAnarUpeN j~nAtavyamAhArabhayamaithunaparigrahasa.nj~nAsvarUpaprabhR^itisamastarAgAdivibhAvatyAgen

dhyeyamiti tAtparyam
..139.. eva.n kAlavyAkhyAnamukhyatven ShaShThasthale gAthAdvaya.n gatam . ath pUrva.n
dvArA ulla.nghit honevAle) asa.nkhya kAlANu ‘samay’ ke asa.nkhya a.nsho.nko siddha nahI.n karate,
kyo.nki ‘samay’ nira.nsh hai
.
bhAvArtha :paramANuko ek AkAshapradeshase dUsare ana.ntar (antararahit) AkAshapradesh
par manda gatise jAneme.n jitanA kAl lagatA hai use ‘samay’ kahate hai.n . vah samay kAladravyakI
sUkShmAtisUkShma paryAy hai . kAladravya nitya hai; ‘samay’ utpanna hotA hai aur naShTa hotA hai . jaise
AkAshapradesh AkAsh dravyakA ChoTese ChoTA a.nsh hai, usake bhAg nahI.n hote, usIprakAr ‘samay’
kAladravyakI ChoTIse ChoTI nira.nsh paryAy hai, usake bhAg nahI.n hote
. yadi ‘samay’ ke bhAg ho.n
to paramANuke dvArA ek ‘samay’ me.n ulla.nghan kiye jAnevAle AkAshapradeshake bhI utane hI bhAg
hone chAhiye; kintu AkAshapradesh to nira.nsh hai; isaliye ‘samay’ bhI nira.nsh hI hai
.
yahA.N prashna hotA hai ki ‘‘jab pudgal -paramANu shIghra gatike dvArA ek ‘samay’ me.n
lokake ek Chorase dUsare Chor tak pahu.Nch jAtA hai tab vah chaudah rAjU tak AkAshapradesho.nme.n
shreNibaddha jitane kAlANu hai.n un sabako sparsha karatA hai; isaliye asa.nkhya kAlANuo.nko sparsha
karanese ‘samay’ke asa.nkhya a.nsh honA chAhiye’’ isakA samAdhAn yah hai :
jaise ananta paramANuo.nkA koI ska.ndh AkAshake ek pradeshame.n samAkar parimAName.n
(kadame.n) ek paramANu jitanA hI hotA hai, so vah paramANuo.nke visheSh (khAs) prakArake
avagAhapariNAmake kAraN hI hai; (paramANuo.nme.n aisI hI koI vishiShTa prakArakI
1avagAhapariNAmakI shakti hai, jisake kAraN aisA hotA hai,) isase kahI.n paramANuke ananta a.nsh
nahI.n hote; isIprakAr koI paramANu ek samayame.n asa.nkhya kAlANuo.nko ulla.nghan karake lokake
ek Chorase dUsare Chor tak pahu.Nch jAtA hai, so vah paramANuke visheSh prakArake gatipariNAmake
kAraN hI hai; (paramANume.n aisI hI koI vishiShTa prakArakI gatipariNAmakI shakti hai, jisake
kAraN aisA hotA hai;) isase kahI.n ‘samay’ke asa.nkhya a.nsh nahI.n hote
..139..
1. AkAshame.n avagAhahetutvake kAraN aisI shakti hai ki usakA ek pradesh bhI ananta paramANuo.nko avakAsh
deneme.n samartha hai .

Page 277 of 513
PDF/HTML Page 310 of 546
single page version

athAkAshasya pradeshalakShaNa.n sUtrayati
AgAsamaNuNiviTTha.n AgAsapadesasaNNayA bhaNida.n .
savvesi.n cha aNUNa.n sakkadi ta.n dedumavagAsa.n ..140..
AkAshamaNuniviShTamAkAshapradeshasa.nj~nayA bhaNitam .
sarveShA.n chANUnA.n shaknoti taddAtumavakAsham ..140..
AkAshasyaikANuvyApyo.n.ashaH kilAkAshapradeshaH, sa khalveko.api sheShapa.nchadravyapradeshAnA.n
paramasaukShmyapariNatAnantaparamANuskandhAnA.n chAvakAshadAnasamarthaH . asti chAvibhAgaikadravyatve.apya.nsh-
kalpanamAkAshasya, sarveShAmaNUnAmavakAshadAnasyAnyathAnupapatteH . yadi punarAkAshasyA.nshA na
syuriti matistadA~N.hgulIyugala.n nabhasi prasArya nirUpyatA.n kimeka.n kShetra.n kimanekam . eka.n
yatsUchita.n pradeshasvarUpa.n tadidAnI.n vivR^iNotiAgAsamaNuNiviTTha.n AkAsha.n aNuniviShTa.n pudgal-
paramANuvyAptam . AgAsapadesasaNNayA bhaNida.n AkAshapradeshasa.nj~nayA bhaNita.n kathitam . savvesi.n cha aNUNa.n
ab, AkAshake pradeshakA lakShaN sUtra dvArA kahate hai.n :
anvayArtha :[aNuniviShTa.n AkAsha.n ] ek paramANu jitane AkAshame.n rahatA hai utane
AkAshako [AkAshapradeshasa.nj~nayA ] ‘AkAshapradesh’ aise nAmase [bhaNitam ] kahA gayA hai .
[cha ] aur [tat ] vah [sarveShA.n aNUnA.n ] samasta paramANuo.nko [avakAsha.n dAtu.n shaknoti ]
avakAsh deneko samartha hai
..140..
TIkA :AkAshakA ek paramANuse vyApya a.nsh vah AkAshapradesh hai; aur vah ek
(AkAshapradesh) bhI sheSh pA.Nch dravyo.nke pradesho.nko tathA param sUkShmatArUpase pariNamit ananta
paramANuo.nke ska.ndho.nko avakAsh deneme.n samartha hai
. AkAsh avibhAg (akha.nD) ek dravya hai,
phi ra bhI usame.n (pradesharUp) a.nshakalpanA ho sakatI hai, kyo.nki yadi aisA na ho to sarva
paramANuo.nko avakAsh denA nahI.n ban sakegA
.
aisA hone par bhI yadi ‘AkAshake a.nsh nahI.n hote’ (arthAt a.nshakalpanA nahI.n kI jAtI),
aisI (kisIkI) mAnyatA ho, to AkAshame.n do a.nguliyA.N phai lAkar batAiye ki ‘do a.nguliyo.nkA
AkAsh je aNuvyApya, ‘Abhapradesh’ sa.nj~nA tehane;
te ek sau paramANune avakAshadAnasamartha Che. 140.

Page 278 of 513
PDF/HTML Page 311 of 546
single page version

chetkimabhinnA.nshAvibhAgaikadravyatven ki.n vA bhinnA.nshAvibhAgaikadravyatven . abhinnA.nshA-
vibhAgaikadravyatven chet.h yenA.nshenaikasyA a.nguleH kShetra.n tenA.nshenetarasyA ityanyatarA.nshAbhAvaH . eva.n
dvayAdya.nshAnAmabhAvAdAkAshasya paramANoriv pradeshamAtratvam . bhinnA.nshAvibhAgaikadravyatven chet.h
avibhAgaikadravyasyA.nshakalpanamAyAtam . aneka.n chet.h ki.n savibhAgAnekadravyatven ki.n vA.avibhAgai-
kadravyatven . savibhAgAnekadravyatven chet.h ekadravyasyAkAshasyAnantadravyatva.n, avibhAgaikadravyatven
chet.h avibhAgaikadravyasyA.nshakalpanamAyAtam ..140..
sarveShAmaNUnA.n chakArAtsUkShmaskandhAnA.n cha sakkadi ta.n dedumavagAsa.n shaknoti sa AkAshapradesho dAtum-
vakAsham . tasyAkAshapradeshasya yadIttha.nbhUtamavakAshadAnasAmarthya.n na bhavati tadAnantAnanto jIvarAshista-
smAdapyanantaguNapudgalarAshishchAsa.nkhyeyapradeshaloke kathamavakAsha.n labhate . tachcha vistareN pUrva.n bhaNitamev .
ath matamakhaNDAkAshadravyasya pradeshavibhAgaH katha.n ghaTate . parihAramAhchidAnandaikasvabhAvanijAtma-
tattvaparamaikAgrayalakShaNasamAdhisa.njAtanirvikArAhlAdaikarUpasukhasudhArasAsvAdatR^iptamuniyugalasyAvasthitakShetra.n
kimekamaneka.n vA
. yadyeka.n tarhi dvayorapyekatva.n prApnoti . na cha tathA . bhinna.n chettadA akhaNDasyA-
pyAkAshadravyasya pradeshavibhAgo na virudhyat ityarthaH ..140.. ath tiryakprachayordhvaprachayau
ek kShetra hai yA anek ?’ yadi ek hai to (prashna hotA hai ki :), (1) AkAsh abhinna
a.nshovAlA avibhAg ek dravya hai, isaliye do a.nguliyo.nkA ek kShetra hai yA (2) bhinna
a.nsho.nvAlA avibhAg ek dravya hai, isaliye ? (1) yadi ‘AkAsh abhinna a.nshavAlA avibhAg
ek dravya hai isaliye do a.nguliyo.nkA ek kShetra hai’ aisA kahA jAy to, jo a.nsh ek a.ngulikA
kShetra hai vahI a.nsh dUsarI a.ngulikA bhI kShetra hai, isaliye dome.nse ek a.nshakA abhAv ho gayA
.
is prakAr do ityAdi (ekase adhik) a.nsho.nkA abhAv honese AkAsh paramANukI bhA.Nti
pradeshamAtra siddha huA ! (isaliye yah to ghaTit nahI.n hotA); (2) yadi yah kahA jAy ki
‘AkAsh bhinna a.nsho.nvAlA avibhAg ek dravya hai’ (isaliye do a.nguliyo.nkA ek kShetra hai) to
(yah yogya hI hai, kyo.nki) avibhAg ek dravyame.n a.nsh
kalpanA phalit huI .
yadi aisA kahA jAy ki (do a.nguliyo.nke) ‘anek kShetra hai.n ’ (arthAt ekase adhik
kShetra hai.n, ek nahI.n) to (prashna hotA hai ki), (1) ‘AkAsh savibhAg (kha.nDakha.nDarUp) anek
dravya hai isaliye do a.nguliyo.nke anek kShetra hai.n yA (2) ‘AkAsh avibhAg ek dravya’ honepar
bhI do a.nguliyo.nke anek (ek se adhik) kShetra hai.n ? (1) ‘AkAsh savibhAg anek dravya
honese do a.ngaliyo.nke anek kShetra hai.n’ aisA mAnA jAy to, AkAsh jo ki ek dravya hai use
anantadravyatva AjAyagA’; (isaliye yah to ghaTit nahI.n hotA) (2) ‘AkAsh avibhAg ek
dravya honese do a.nguliyo.nkA anek kShetra hai’ aisA mAnA jAy to (yah yogya hI hai kyo.nki)
avibhAg ek dravyame.n a.nshakalpanA phalit huI
..140..

Page 279 of 513
PDF/HTML Page 312 of 546
single page version

ath tiryagUrdhvaprachayAvAvedayati
ekko va duge bahugA sa.nkhAtIdA tado aNa.ntA ya .
davvANa.n cha padesA sa.nti hi samay tti kAlassa ..141..
eko vA dvau bahavaH sa.nkhyAtItAstato.anantAshcha .
dravyANA.n cha pradeshAH santi hi samayA iti kAlasya ..141..
pradeshaprachayo hi tiryakprachayaH samayavishiShTavR^ittiprachayastadUrdhvaprachayaH . tatrAkAshasyA-
vasthitAnantapradeshatvAddharmAdharmayoravasthitAsa.nkhyeyapradeshatvAjjIvasyAnavasthitAsa.nkhyeyapradeshatvAtpudgalasya
nirUpayatiekko va duge bahugA sa.nkhAtIdA tado aNa.ntA ya eko vA dvau bahavaH sa.nkhyAtItAstato.anantAshcha .
davvANa.n cha padesA sa.nti hi kAladravya.n vihAy pa~nchadravyANA.n sa.nbandhin ete pradeshA yathAsa.nbhava.n santi hi
sphu Tam . samay tti kAlassa kAlasya punaH pUrvoktasa.nkhyopetAH samayAH santIti . tadyathAekAkAraparam-
samarasIbhAvapariNataparamAnandaikalakShaNasukhAmR^itabharitAvasthAnA.n kevalaj~nAnAdivyaktirUpAnantaguNAdhArabhUtAnA.n
lokAkAshapramitashuddhAsa.nkhyeyapradeshAnA.n muktAtmapadArthe yo.asau prachayaH samUhaH samudAyo rAshiH sa
. ki.n
ki.n bhaNyate . tiryakprachay iti tiryaksAmAnyamiti vistArasAmAnyamiti akramAnekAnta iti cha
ab, 1tiryakprachay tathA 2U rdhvaprachay batalAte hai.n :
anvayArtha :[dravyANA.n cha ] dravyo.nke [ekaH ] ek, [dvau ] do, [bahavaH ] bahutase,
[sa.nkhyAtItAH ] asa.nkhya, [vA ] athavA [tataH anantAH cha ] ananta [pradeshAH ] pradesh [santi
hi ]
hai.n
. [kAlasya ] kAlase [samayAH iti ] ‘samay’ hai.n ..141..
TIkA :pradesho.nkA prachay (samUh) tiryakprachay aur samayavishiShTa 3vR^ittiyo.nkA samUh
vah U rdhvaprachay hai .
vahA.N AkAsh avasthit (-nishchal, sthir) ananta pradeshI honese dharma tathA adharma
avasthit asa.nkhya pradeshI honese jIv anavasthit (asthir) asa.nkhyapradeshI hai aur pudgal
1. tiryak = tiraChA; ADA; kShetra - apekShit (pradesho.nkA phai lAv) .
2. U rdhva = U.NchA; kAl - apekShit .
3. vR^itti = vartanA; pariNati; paryAy; utpAd -vyay -dhrauvya; astitva .
varte pradesho dravyane, je ek athavA be ane
bahu vA asa.nkhya, ana.nt Che; vaLI hoy samayo kALane. 141
.

Page 280 of 513
PDF/HTML Page 313 of 546
single page version

dravyeNAnekapradeshatvashaktiyuktaikapradeshatvAtparyAyeN dvibahupradeshatvAchchAsti tiryakprachayaH. na punaH
kAlasya, shaktyA vyaktyA chaikapradeshatvAt.h . Urdhvaprachayastu trikoTisparshitven sA.nshatvAd dravyavR^itteH
sarvadravyANAmanivArit ev . aya.n tu visheShaHsamayavishiShTavR^ittiprachayaH sheShadravyANAmUrdhvaprachayaH,
samayaprachay ev kAlasyordhvaprachayaH . sheShadravyANA.n vR^itterhi samayAdarthAntarabhUtatvAdasti samay-
vishiShTatvam . kAlavR^ittestu svataH samayabhUtatvAttannAsti ..141..
ath kAlapadArthordhvaprachayaniranvayatvamupahanti
bhaNyate . sa cha pradeshaprachayalakShaNastiryakprachayo yathA muktAtmadravye bhaNitastathA kAla.n vihAy svakIy-
svakIyapradeshasa.nkhyAnusAreN sheShadravyANA.n sa bhavatIti tiryakprachayo vyAkhyAtaH . pratisamayavartinA.n
pUrvottaraparyAyANA.n muktAphalamAlAvatsantAn Urddhvaprachay ityUrdhvasAmAnyamityAyatasAmAnyamiti
kramAnekAnta iti cha bhaNyate
. sa cha sarvadravyANA.n bhavati . ki.ntu pa~nchadravyANA.n sa.nbandhI
pUrvAparaparyAyasantAnarUpo yo.asAvUrdhvatAprachayastasya svakIyasvakIyadravyamupAdAnakAraNam . kAlastu
pratisamaya.n sahakArikAraNa.n bhavati . yastu kAlasya samayasantAnarUp UrdhvatAprachayastasya kAl
evopAdAnakAraNa.n sahakArikAraNa.n cha . kasmAt . kAlasya bhinnasamayAbhAvAtparyAyA ev samayA
dravyase anek pradeshIpanekI shaktise yukta ekapradeshavAlA hai tathA paryAyase do athavA bahut
(-sa.nkhyAt, asa.nkhyAt aur ananta) pradeshavAlA hai, isaliye unake tiryakprachay hai; parantu
kAlake (tiryakprachay) nahI.n hai, kyo.nki vah shakti tathA vyakti (kI apekShA) se ek
pradeshavAlA hai
.
U rdhvaprachay to sarva dravyo.nke anivArya hI hai, kyo.nki dravyakI vR^itti tIn koTiyo.nko
(-bhUt, vartamAn, aur bhaviShya aise tIno.n kAlo.nko) sparsha karatI hai, isaliye a.nsho.nse yukta
hai
. parantu itanA antar hai ki 1samayavishiShTa vR^ittiyo.nkA prachay vah (kAlako Cho.Dkar)
sheSh dravyo.nkA U rdhvaprachay hai, aur samayo.nkA prachay vahI kAladravyakA U rdhvaprachay hai;
kyo.nki sheSh dravyo.nkI vR^itti samayase arthAntarabhUt (-anya) honese vah (vR^itti) samay
vishiShTa hai, aur kAladravyakI vR^itti to svataH samayabhUt hai, isaliye vah samayavishiShTa nahI.n
hai
..141..
ab, kAlapadArthakA U rdhvaprachay 2niranvay hai, is bAtakA kha.nDan karate hai.n :
1.* samayavishiShTa = samayase vishiShTa; samayake nimittabhUt honese vyavahArase jisame.n samayakI apekShA
hotI hai .
2. niranvay = anvay rahit, ek pravAharUp na honevAlA, kha.nDit; ekarUpatA -sadR^ishatAse rahit .

Page 281 of 513
PDF/HTML Page 314 of 546
single page version

uppAdo paddha.nso vijjadi jadi jassa egasamayamhi .
samayassa so vi samao sabhAvasamavaTThido havadi ..142..
utpAdaH pradhva.nso vidyate yadi yasyaikasamaye .
samayasya so.api samayaH svabhAvasamavasthito bhavati ..142..
samayo hi samayapadArthasya vR^ittya.nshaH . tasmin kasyApyavashyamutpAdapradhva.nsau sa.nbhavataH,
paramANorvyatipAtotpadyamAnatven kAraNapUrvatvAt.h . tau yadi vR^ittya.nshasyaiv, ki.n yaugapadyen ki.n
bhavantItyabhiprAyaH ..141.. eva.n saptamasthale svatantragAthAdvaya.n gatam . ath samayasantAnarUpasyordhva-
prachayasyAnvayirUpeNAdhArabhUta.n kAladravya.n vyavasthApayatiuppAdo paddha.nso vijjadi jadi utpAdaH pradhva.nso
vidyate yadi chet . kasya . jassa yasya kAlANoH . kva . egasamayamhi ekasamaye vartamAnasamaye . samayassa
samayotpAdakatvAtsamayaH kAlANustasya . so vi samao so.api kAlANuH sabhAvasamavaTThido havadi
svabhAvasamavasthito bhavati . pUrvoktamutpAdapradhva.nsadvaya.n tadAdhArabhUta.n kAlANudravyarUpa.n dhrauvyamiti
pra. 36
anvayArtha :[yadi yasya samayasya ] yadi kAlakA [ek samaye ] ek
samayame.n [utpAdaH pradhva.nsaH ] utpAd aur vinAsh [vidyate ] pAyA jAtA hai, [saH api
samayaH ]
to vah bhI kAl [svabhAvasamavasthitaH ] svabhAvame.n avasthit arthAt dhruv
[bhavati ] (siddha) hai
.
TIkA :samay kAlapadArthakA 1vR^ittya.nsh hai; usame.n (-us vR^ittya.nshame.n) kisIke bhI
avashya utpAd tathA vinAsh sa.nbhavit hai.n; kyo.nki paramANuke atikramaNake dvArA (samayarUpI
vR^ittya.nsh) utpanna hotA hai, isaliye vah kAraNapUrvak hai
. (paramANuke dvArA ek AkAshapradeshakA
ma.ndagatise ulla.nghan karanA vah kAraN hai aur samayarUpI vR^ittya.nsh us kAraNakA kArya hai, isaliye
usame.n kisI padArthake utpAd tathA vinAsh hote honA chAhiye
.) ..142..
(‘kisI padArthake utpAdvinAsh honekI kyA AvashyakatA hai ? usake sthAn par us
vR^ittya.nshako hI utpAdvinAsh hote mAn le.n to kyA Apatti hai ?’ is tarkakA samAdhAn karate
hai.n)
yadi utpAd aur vinAsh vR^ittya.nshake hI mAne jAye.n to, (prashna hotA hai ki) (1) ve
1. vR^ittya.nsh = vR^ittikA a.nsh; sUkShmAtisUkShma pariNati arthAt paryAy .
ek ja samayamA.n dhva.ns ne utpAdano sadbhAv Che
jo kALane, to kAL teh svabhAv
samavasthit Che. 142.

Page 282 of 513
PDF/HTML Page 315 of 546
single page version

krameN . yaugapadyen chet.h, nAsti yaugapadya.n, samamekasya viruddhadharmayoranavatArAt.h . krameN chet.h,
nAsti kramaH, vR^ittya.nshasya sUkShmatven vibhAgAbhAvAt.h . tato vR^ittimAn ko.apyavashyamanusartavyaH .
sa cha samayapadArtha ev . tasya khalvekasminnapi vR^ittya.nshe samutpAdapradhva.nsau sa.nbhavataH . yo hi yasya
vR^ittimato yasmin vR^ittya.nshe tadvR^itya.nshavishiShTatvenotpAdaH, sa ev tasyaiv vR^ittimatastasminnev vR^ittya.nshe
pUrvavR^ittya.nshavishiShTatven pradhva.nsaH
. yadyevamutpAdavyayAvekasminnapi vR^ittya.nshe sa.nbhavataH samayapadArthasya
katha.n nAm niranvayatva.n, yataH pUrvottaravR^ittya.nshavishiShTatvAbhyA.n yugapadupAttapradhva.nsotpAdasyApi
svabhAvenApradhvastAnutpannatvAdavasthitatvamev na bhavet
.h . evamekasmin vR^ittya.nshe samayapadArtha-
trayAtmakaH svabhAvaH sattAstitvamiti yAvat . tatra samyagavasthitaH svabhAvasamavasthito bhavati . tathAhitathAhi
yathA~N.hgulidravye yasminnev vartamAnakShaNe vakraparyAyasyotpAdastasminnev kShaNe tasyaivA~N.hgulidravyasya
pUrvarjuparyAyeN pradhva.nsastadAdhArabhUtA~N.hgulidravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhiH
. athavA svasvabhAvarUp-
sukhenotpAdastasminnev kShaNe tasyaivAtmadravyasya pUrvAnubhUtAkulatvaduHkharUpeN pradhva.nsastadubhayAdhArabhUt-
paramAtmadravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhiH
. athavA mokShaparyAyarUpeNotpAdastasminnev kShaNe ratnatrayAtmak-
nishchayamokShamArgaparyAyarUpeN pradhva.nsastadubhayAdhAraparamAtmadravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhiH . tathA
vartamAnasamayarUpaparyAyeNotpAdastasminnev kShaNe tasyaiv kAlANudravyasya pUrvasamayarUpaparyAyeN pradhva.nsasta-
(utpAd tathA vinAsh) yugapad hai.n yA (2) kramashaH ? (1) yadi ‘yugapat’ kahA jAy to
yugapatpanA ghaTit nahI.n hotA, kyo.nki ek hI samay ekake do virodhI dharma nahI.n hote
. (ek
hI samay ek vR^ittya.nshake prakAsh aur andhakArakI bhA.Nti utpAd aur vinAsh do viruddha dharma
nahI.n hote
.) (2) yadi ‘kramashaH hai’ aisA kahA jAy to, kram nahI.n banatA, (arthAt kram bhI
ghaTatA nahI.n) kyo.nki vR^ittya.nshake sUkShma honese usame.n vibhAgakA abhAv hai . isaliye (samayarUpI
vR^ittya.nshake utpAd tathA vinAsh honA ashakya honese) koI 1vR^ittimAn avashya DhU.N.DhnA chAhiye .
aur vah (vR^ittimAn) kAl padArtha hI hai . usako (-us kAlapadArthako) vAstavame.n ek
vR^ittya.nshame.n bhI utpAd aur vinAsh sa.nbhav hai; kyo.nki jis vR^ittimAnke jis vR^ittya.nshame.n us
vR^ittya.nshakI apekShAse jo utpAd hai, vahI (utpAd) usI vR^ittimAnke usI vR^ittya.nshame.n pUrva vR^ittya.nshakI
apekShAse vinAsh hai
. (arthAt kAlapadArthako jis vartamAn paryAyakI apekShAse utpAd hai, vahI
pUrva paryAyakI apekShAse vinAsh hai .)
yadi isaprakAr utpAd aur vinAsh ek vR^ittya.nshame.n bhI sa.nbhavit hai, to kAlapadArtha
niranvay kaise ho sakatA hai, ki jisase pUrva aur pashchAt vR^ittya.nshakI apekShAse yugapat vinAsh
aur utpAdako prApta hotA huA bhI svabhAvase avinaShTa aur anutpanna honese vah (kAl padArtha)
1. vR^ittimAn = vR^ittivAlA; vR^ittiko dhAraN karanevAlA padArtha .

Page 283 of 513
PDF/HTML Page 316 of 546
single page version

syotpAdavyayadhrauvyavattva.n siddham ..142..
ath sarvavR^ittya.nsheShu samayapadArthasyotpAdavyayadhrauvyavattva.n sAdhayati
egamhi sa.nti samaye sa.nbhavaThidiNAsasaNNidA aTThA .
samayassa savvakAla.n es hi kAlANusabbhAvo ..143..
ekasmin santi samaye sa.nbhavasthitinAshasa.nj~nitA arthAH .
samayasya sarvakAla.n eSh hi kAlANusadbhAvaH ..143..
asti hi samasteShvapi vR^ittya.nsheShu samayapadArthasyotpAdavyayadhrauvyatvamekasmin vR^ittya.nshe tasya
darshanAt.h . upapattimachchaitat.h, visheShAstitvasya sAmAnyAstitvamantareNAnupapatteH . ayamev cha
dubhayAdhArabhUtA~N.hgulidravyasthAnIyen kAlANudravyarUpeN dhrauvyamiti kAladravyasiddhirityarthaH ..142..
ath pUrvoktaprakAreN yathA vartamAnasamaye kAladravyasyotpAdavyayadhrauvyatva.n sthApita.n tathA sarvasamayeShva-
stIti nishchinoti
egamhi sa.nti samaye sa.nbhavaThidiNAsasaNNidA aTThA ekasminsamaye santi vidyante . ke .
avasthit na ho ? (kAl padArthake ek vR^ittya.nshame.n bhI utpAd aur vinAsh yugapat hote hai.n,
isaliye vah niranvay arthAt kha.nDit nahI.n hai, isaliye svabhAvataH avashya dhruv hai
.)
isaprakAr ek vR^ittya.nshame.n kAlapadArtha utpAdvyaydhrauvyavAlA hai, aisA siddha
huA ..142..
ab, (jaise ek vR^ittya.nshame.n kAlapadArtha utpAdvyaydhrauvyavAlA siddha kiyA hai
usIprakAr) sarva vR^ittya.nsho.nme.n kAlapadArtha utpAdvyaydhrauvyavAlA hai aisA siddha karate hai.n :
anvayArtha :[ekasmin samaye ] ekek samayame.n [sa.nbhavasthitinAshasa.nj~nitAH
arthAH ] utpAd, dhrauvya aur vyay nAmak artha [samayasya ] kAlake [sarvakAla.n ] sadA [sa.nti ]
hote hai.n
. [eShaH hi ] yahI [kAlANusadbhAvaH ] kAlANukA sadbhAv hai; (yahI kAlANuke
astitvakI siddhi hai .).143..
TIkA :kAlapadArthake sabhI vR^ittya.nshome.n utpAdvyaydhrauvya hote hai.n, kyo.nki
(142vI.n gAthAme.n jaisA siddha huA hai tadanusAr) ek vR^ittya.nshame.n ve (utpAdvyaydhrauvya) dekhe
jAte hai.n . aur yah yogya hI hai, kyo.nki visheSh astitva sAmAnya astitvake binA nahI.n ho
pratyek samaye janmadhrauvyavinAsh artho kALane
varte saravadA; A ja bas kALANuno sadbhAv Che. 143.

Page 284 of 513
PDF/HTML Page 317 of 546
single page version

samayapadArthasya siddhayati sadbhAvaH . yadi visheShasAmAnyAstitve siddhayatastadA ta astitva-
mantareN na siddhayataH katha.nchidapi ..143..
ath kAlapadArthasyAstitvAnyathAnupapattyA pradeshamAtratva.n sAdhayati
jassa Na sa.nti padesA padesametta.n va tachchado NAdu.n .
suNNa.n jAN tamattha.n attha.ntarabhUdamatthIdo ..144..
yasya na santi pradeshAH pradeshamAtra.n vA tattvato j~nAtum .
shUnya.n jAnIhi tamarthamarthAntarabhUtamastitvAt.h ..144..
sa.nbhavasthitinAshasa.nj~nitA arthAH dharmAH svabhAvA iti yAvat . kasya sa.nbandhinaH . samayassa
samayarUpaparyAyasyotpAdakatvAt samayaH kAlANustasya . savvakAla.n yadyekasmin vartamAnasamaye sarvadA
tathaiv . es hi kAlANusabbhAvo eShaH pratyakShIbhUto hi sphu TamutpAdavyayadhrauvyAtmakakAlANusadbhAv iti .
tadyathAyathA pUrvamekasamayotpAdapradhva.nsAdhAreNA~N.hgulidravyAdidR^iShTAnten vartamAnasamaye kAladravyasyo-
tpAdavyayadhrauvyatva.n sthApita.n tathA sarvasamayeShu j~nAtavyamiti . atra yadyapyatItAnantakAle durlabhAyAH
sarvaprakAropAdeyabhUtAyAH siddhagateH kAlalabdhirUpeN bahira~N.hgasahakArI bhavati kAlastathApi nishchayanayen
nijashuddhAtmatattvasamyakshraddhAnaj~nAnAnuShThAnasamastaparadravyechChAnirodhalakShaNatapashcharaNarUpA yA tu nishchayachatu-

rvidhArAdhanA saiv tatropAdAnakAraNa.n, na cha kAlasten kAraNen sa hey iti bhAvArthaH
..143..
sakatA . yahI kAlapadArthake sadbhAvakI (astitvakI) siddhi hai; (kyo.nki) yadi visheSh
astitva aur sAmAnya astitva siddha hote hai.n to ve astitvake binA kisI bhI prakArase siddha
nahI.n hote
..143..
ab, kAlapadArthake astitvakI anyathA anupapatti honese (arthAt kAl padArthakA
astitva anya kisI prakAr nahI.n ban sakaneke kAraN) usakA pradeshamAtrapanA siddha karate hai.n :
anvayArtha :[yasya ] jis padArthake [pradeshAH ] pradesh [pradeshamAtra.n vA ] athavA
ekapradesh bhI [tattvataH ] paramArthataH [j~nAtum na sa.nti ] j~nAt nahI.n hote, [tam artham ] us
padArthako [shUnya.n jAnIhi ] shUnya jAno
[astitvAt arthAntarabhUtam ] jo ki astitvase
arthAntarabhUt (-anya) hai ..144..
je arthane na bahu pradesh, na ek vA paramArthathI,
te artha jANo shUnya kevaL
anya je astitvathI. 144.

Page 285 of 513
PDF/HTML Page 318 of 546
single page version

athotpAdavyayadhrauvyAtmakAstitvAvaShTambhen kAlasyaikapradeshatva.n sAdhayatijassa Na sa.nti yasya padArthasya
na santi na vidyante . ke . padesA pradeshAH . padesametta.n tu pradeshamAtramekapradeshapramANa.n punastadvastu tachchado NAdu.n
tattvataH paramArthato j~nAtu.n shakyate . suNNa.n jAN tamattha.n yasyaiko.api pradesho nAsti tamartha.n padArtha.n shUnya.n
astitva.n hi tAvadutpAdavyayadhrauvyaikyAtmikA vR^ittiH . na khalu sA pradeshamantareN
sUtryamANA kAlasya sa.nbhavati, yataH pradeshAbhAve vR^ittimadabhAvaH . sa tu shUnya ev,
astitvasa.nj~nAyA vR^itterarthAntarabhUtatvAt.h . na cha vR^ittirev kevalA kAlo bhavitumarhati, vR^itterhi
vR^ittimantamantareNAnupapatteH . upapattau vA kathamutpAdavyayadhrauvyaikyAtmakatvam . anAdyanta-
nirantarAnekA.nshavashIkR^itaikAtmakatven pUrvapUrvA.nshapradhva.nsAduttarottarA.nshotpAdAdekAtmadhrauvyAditi chet.h;
naivam . yasminna.nshe pradhva.nso yasmi.nshchotpAdastayoH sahapravR^ittyabhAvAt.h kutastyamaikyam . tathA
pradhvastA.nshasya sarvathAstamitatvAdutpadyamAnA.nshasya vAsambhavitAtmalAbhatvAtpradhva.nsotpAdaikya-
TIkA :pratham to astitva vah utpAd, vyay aur dhrauvyakI aikyasvarUpavR^itti hai .
vah (vR^itti arthAt vidyamAnatA) kAlake pradesh binA hI hotI hai yah kathan sa.nbhavit nahI.n hai,
kyo.nki pradeshake abhAvame.n vR^ittimAnkA abhAv hotA hai
. vah to shUnya hI hai, kyo.nki astitva
nAmak vR^ittise arthAntarabhUt haianya hai .
aur (yadi yahA.N yah tarka kiyA jAy ki ‘mAtra samayaparyAyarUpavR^itti hI mAnanI chAhiye;
vR^ittimAn kAlANu padArthakI kyA AvashyakatA hai ?’ to usakA samAdhAn kiyA jAtA
hai :
) mAtra vR^itti (samayarUp pariNati) hI kAl nahI.n ho sakatI, kyo.nki vR^itti vR^ittimAnke
binA nahI.n ho sakatI . yadi yah kahA jAy ki vR^ittimAn ke binA bhI vR^itti ho sakatI hai to,
(pUChate hai.n kivR^itti to utpAdvyaydhrauvyakI ekatAsvarUp honI chAhiye;) akelI vR^itti
utpAdvyaydhrauvyakI ekatArUp kaise ho sakatI hai ? yadi yah kahA jAy ki‘anAdi
ananta, anantar (paraspar antar hue binA ekake bAd ek pravartamAn) anek a.nsho.nke kAraN
1ekAtmakatA hotI hai isaliye, pUrvapUrvake a.nsho.nkA nAsh hotA hai aur uttaruttarake a.nsho.nkA
utpAd hotA hai tathA ekAtmakatArUp dhrauvya rahatA hai,isaprakAr mAtra (akelI) vR^itti bhI
utpAdvyaydhrauvyakI ekatAsvarUp ho sakatI hai’ to aisA nahI.n hai . (kyo.nki us akelI
vR^ittime.n to) jis a.nshame.n nAsh hai aur jis a.nshame.n utpAd hai ve do a.nsh ek sAth pravR^itta nahI.n
hote, isaliye (utpAd aur vyayakA) aikya kahA.Nse ho sakatA hai ? tathA naShTa a.nshake sarvathA asta
honese aur utpanna honevAlA a.nsh apane svarUpako prApta na honese (arthAt utpanna nahI.n huA hai
1. ekAtmakatA = ekasvarUpatA (kAladravyake binA bhI anAdi kAlase ananta kAl tak samay ekake bAd
ek paraspar antarake binA hI pravartit hote hai.n, isaliye ekapravAharUp ban jAnese usame.n ekarUpatva AtA
hai
isaprakAr sha.nkAkArakA tarka hai .)

Page 286 of 513
PDF/HTML Page 319 of 546
single page version

jAnIhi he shiShya . kasmAchChUnyamiti chet . attha.ntarabhUda.n ekapradeshAbhAve satyarthAntarabhUta.n bhinna.n bhavati
yataH kAraNAt . kasyAH sakAshAdbhinnam . atthIdo utpAdavyayadhrauvyAtmakasattAyA iti . tathAhikAl-
padArthasya tAvatpUrvasUtroditaprakAreNotpAdavyayadhrauvyAtmakamastitva.n vidyate; tachchAstitva.n pradesha.n vinA na
vartidhrauvyamev kutastyam . eva.n sati nashyati trailakShaNya.n, ullasati kShaNabha.ngaH, astamupaiti nitya.n
dravya.n, udIyante kShaNakShayiNo bhAvAH . tatastattvaviplavabhayAtkashchidavashyamAshrayabhUto vR^ittervR^itti-
mAnanusartavyaH . sa tu pradesh evApradeshasyAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAsiddheH . eva.n sapradeshatve hi
kAlasya kut ekadravyanibandhana.n lokAkAshatulyAsa.nkhyeyapradeshatva.n nAbhyupagamyet . paryAy-
samayAprasiddheH . pradeshamAtra.n hi dravyasamayamatikrAmataH paramANoH paryAyasamayaH prasiddhayati .
lokAkAshatulyAsa.nkhyeyapradeshatve tu dravyasamayasya kutastyA tatsiddhiH . lokAkAshatulyA-
sa.nkhyeyapradeshaikadravyatve.api tasyaika.n pradeshamatikrAmataH paramANostatsiddhiriti chennaiva.n; ekadeshavR^itteH
isaliye) nAsh aur utpAdakI ekatAme.n pravartamAn dhrauvya kahA.Nse ho sakatA hai ? aisA honepar
trilakShaNatA (utpAdavyayadhrauvyatA) naShTa ho jAtI hai, kShaNabha.ng (bauddhasammat kShaNavinAsh) ullasit
ho uThatA hai, nitya dravya asta ho jAtA hai aur kShaNavidhva.nsI bhAv utpanna hote hai.n
. isaliye
1tattvaviplavake bhayase avashya hI vR^ittikA AshrayabhUt koI vR^ittimAn DhU.N.DhnAsvIkAr karanA yogya
hai . vah to pradesh hI hai (arthAt vah vR^ittimAn sapradesh hI hotA hai ), kyo.nki apradeshake anvay
tathA vyatirekakA anuvidhAyitva asiddha hai . (jo apradesh hotA hai vah anvay tathA vyatireko.nkA
anusaraN nahI.n kar sakatA, arthAt usame.n dhrauvya tathA utpAdvyay nahI.n ho sakate .)
(prashna :) isaprakAr kAl sapradesh hai to usake ekadravyake kAraNabhUt lokAkAsh
tulya asa.nkhyapradesh kyo.n na mAnane chAhiye ?
(uttar :) aisA ho to paryAyasamay prasiddha nahI.n hotA, isaliye asa.nkhya pradesh mAnanA
yogya nahI.n hai . paramANuke dvArA pradeshamAtra dravyasamayakA ulla.nghan karane par (arthAtparamANuke
dvArA ekapradeshamAtra kAlANuse nikaTake dUsare pradeshamAtra kAlANu tak ma.ndagatise gaman karane par)
paryAyasamay prasiddha hotA hai
. yadi dravyasamay lokAkAshatulya asa.nkhyapradeshI ho to
paryAyasamayakI siddhi kahA.Nse hogI ?
‘yadi dravyasamay arthAt kAlapadArtha lokAkAsh jitane asa.nkhya pradeshavAlA ek dravya
ho to bhI paramANuke dvArA usakA ek pradesh ulla.nghit honepar paryAyasamayakI siddhi ho’ aisA
kahA jAy to yah ThIk nahI.n hai; kyo.nki (usame.n do doSh Ate hai.n ) :
1. tattvaviplav = vastusvarUpame.n a.ndhAdhundhI .

Page 287 of 513
PDF/HTML Page 320 of 546
single page version

ghaTate . yashcha pradeshavAn sa kAlapadArtha iti . ath mata.n kAladravyAbhAve.apyutpAdavyayadhrauvyatva.n ghaTate .
naivam . a~N.hgulidravyAbhAve vartamAnavakraparyAyotpAdo bhUtarjuparyAyasya vinAshastadubhayAdhArabhUta.n dhrauvya.n
kasya bhaviShyati . na kasyApi . tathA kAladravyAbhAve vartamAnasamayarUpotpAdo bhUtasamayarUpo
vinAshastadubhayAdhArabhUta.n dhrauvya.n ka sya bhaviShyati . na ka syApi . eva.n satyetadAyAtianyasya bha~N.hgo.anya-
syotpAdo.anyasya dhrauvyamiti sarva.n vastusvarUpa.n viplavate . tasmAdvastuviplavabhayAdutpAdavyayadhrauvyANA.n
ko.apyek AdhArabhUto.astItyabhyupagantavyam . sa chaikapradesharUpaH kAlANupadArtha eveti . atrAtItA-
nantakAle ye kechan siddhasukhabhAjana.n jAtAH, bhAvikAle cha ‘AtmopAdAnasiddha.n svayamatishayavad’
ityAdivisheShaNavishiShTasiddhasukhasya bhAjana.n bhaviShyanti te sarve.api kAlalabdhivashenaiv
. tathApi tatra
nijaparamAtmopAdeyaruchirUpa.n vItarAgachAritrAvinAbhUta.n yannishchayasamyaktva.n tasyaiv mukhyatva.n, na cha kAlasya,
ten sa hey iti
. tathA choktam‘‘ki.n palavieN bahuNA je siddhA NaravarA gaye kAle sijjhahahi je
sarvavR^ittitvavirodhAt.h . sarvasyApi hi kAlapadArthasya yaH sUkShmo vR^ittya.nshaH sa samayo, na
tu tadekadeshasya . tiryakprachayasyordhvaprachayatvaprasa.ngAchcha . tathA hiprathamameken pradeshen
vartate, tato.anyen, tato.apyanyatareNeti tiryakprachayo.apyUrdhvaprachayIbhUy pradeshamAtra.n dravyam-
vasthApayati
. tatastiryakprachayasyordhvaprachayatvamanichChatA prathamamev pradeshamAtra.n kAladravya.n
vyavasthApayitavyam ..144..
athaiva.n j~neyatattvamuktvA j~nAnaj~neyavibhAgenAtmAna.n nishchinvannAtmano.atyantavibhaktatvAy
vyavahArajIvatvahetumAlochayati
(1) [dravyake ek deshakI pariNatiko sampUrNa dravyakI pariNati mAnanekA prasa.ng AtA
hai . ] ek deshakI vR^ittiko sampUrNa dravyakI vR^itti mAnaneme.n virodh hai . sampUrNa kAl padArthakA
jo sUkShma vR^ittya.nsh hai vah samay hai, parantu usake ek deshakA vR^ittya.nsh vah samay nahI.n .
tathA, (2) tiryakprachayako U rdhvaprachayapanekA prasa.ng AtA hai . vah isaprakAr hai ki
:pratham, kAladravya ek pradeshase varte, phi ra dUsare pradeshase varte aur phi ra anyapradeshase varte
(aisA prasa.ng AtA hai ) isaprakAr tiryakprachay U rdhvaprachay banakar dravyako pradeshamAtra sthApit
karatA hai
. (arthAt tiryakprachay hI U rdhvaprachay hai, aisA mAnanekA prasa.ng AtA hai, isaliye
dravyapradeshamAtra hI siddha hotA hai .) isaliye tiryakprachayako U rdhvaprachayapanA na mAnane
(chAhane)vAleko pratham hI kAladravyako pradeshamAtra nishchit karanA chAhiye ..144..
(isaprakAr j~neyatattvapraj~nApaname.n dravyavisheShapraj~nApan samApta huA .)
ab, isaprakAr j~neyatattva kahakar, j~nAn aur j~neyake vibhAg dvArA AtmAko nishchit karate
hue, AtmAko atyanta vibhakta (bhinna) karaneke liye vyavahArajIvatvake hetukA vichAr
karate hai.n :