Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gnan gney vibhag adhikAr; Gatha: 145-159.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 17 of 28

 

Page 288 of 513
PDF/HTML Page 321 of 546
single page version

vi bhaviyA ta.n jANah sammamAhappa.n’’ ..144.. eva.n nishchayakAlavyAkhyAnamukhyatvenAShTamasthale gAthAtraya.n
gatam . iti pUrvoktaprakAreN ‘davva.n jIvamajIva.n’ ityAdyekonavi.nshatigAthAbhiH sthalAShTaken visheSh-
j~neyAdhikAraH samAptaH .. ataH para.n shuddhajIvasya dravyabhAvaprANaiH sah bhedanimitta.n ‘sapadesehi.n samaggo’
sapadesehi.n samaggo logo aTThehi.n NiTThido Nichcho .
jo ta.n jANadi jIvo pANachadukkAbhisa.nbaddho ..145..
sapradeshaiH samagro loko.arthairniShThito nityaH .
yasta.n jAnAti jIvaH prANachatuShkAbhisambaddhaH ..145..
evamAkAshapadArthAdAkAlapadArthAchcha samastairev sa.nbhAvitapradeshasadbhAvaiH padArthaiH samagra
ev yaH samApti.n nIto lokasta.n khalu tadantaHpAtitve.apyachintyasvaparaparichChedashaktisa.npadA jIv
ev jAnIte, natvitaraH
. eva.n sheShadravyANi j~neyamev, jIvadravya.n tu j~neya.n j~nAna.n cheti j~nAn-
j~neyavibhAgaH . athAsya jIvasya sahajavijR^imbhitAnantaj~nAnashaktihetuke trisamayAvasthAyitvalakShaNe
anvayArtha :[sapradeshaiH arthaiH ] sapradesh padArtho.nke dvArA [niShThitaH ] samAptiko
1prApta [samagraH lokaH ] sampUrNa lok [nityaH ] nitya hai, [ta.n ] use [yaH jAnAti ] jo
jAnatA hai [jIvaH ] vah jIv hai,[prANachatuShkAbhisa.nbaddhaH ] jo ki (sa.nsAr dashAme.n) chAr
prANo.nse sa.nyukta hai ..145..
TIkA :isaprakAr jinhe.n pradeshakA sadbhAv phalit huA hai aise AkAshapadArthase
lekar kAl padArtha takake sabhI padArtho.nse samAptiko prApta jo samasta lok hai use vAstavame.n,
usame.n
2a.ntaHpAtI honepar bhI, achintya aisI svaparako jAnanekI shaktirUp sampadAke dvArA jIv
hI jAnatA hai, dUsarA koI nahI.n . isaprakAr sheSh dravya j~ney hI hai.n aur jIvadravya to j~ney tathA
j~nAn hai;isaprakAr j~nAn aur j~neyakA vibhAg hai .
ab, is jIvako, sahajarUpase (svabhAvase hI) pragaT anantaj~nAnashakti jisakA hetu hai
aur tIno.n kAlame.n avasthAyipanA (TikanA) jisakA lakShaN hai aisA, vastukA svarUpabhUt honese
1. Chah dravyo.nse hI sampUrNa lok samApta ho jAtA hai, arthAt unake atirikta lokame.n dUsarA kuCh nahI.n hai .
2. a.ntaHpAtI = andar A jAnevAlA; andar samA jAnevAlA (jIv lokake bhItar A jAtA hai .)
sapradesh arthothI samApta samagra lok sunitya Che;
tasu jANanAro jIv, prANachatuShkathI sa.nyukta je. 145
.

Page 289 of 513
PDF/HTML Page 322 of 546
single page version

vastusvarUpabhUtatayA sarvadAnapAyini nishchayajIvatve satyapi sa.nsArAvasthAyAmanAdi-
pravAhapravR^ittapudgalasa.nshleShadUShitAtmatayA prANachatuShkAbhisa.nbaddhatva.n vyavahArajIvatvaheturvibhakta-
vyo.asti
..145..
ath ke prANA ityAvedayati
ityAdi yathAkrameN gAthAShTakaparyanta.n sAmAnyabhedabhAvanAvyAkhyAna.n karoti . tadyathA . ath
j~nAnaj~neyaj~nApanArtha.n tathaivAtmanaH prANachatuShken sah bhedabhAvanArtha.n vA sUtramida.n pratipAdayatilogo loko
bhavati . katha.nbhUtaH . NiTThido niShThitaH samApti.n nIto bhR^ito vA . kaiH kartR^ibhUtaiH . aTThehi.n
sahajashuddhabuddhaikasvabhAvo yo.asau paramAtmapadArthastatprabhR^itayo ye.arthAstaiH . punarapi ki.nvishiShTaH . sapadesehi.n
samaggo svakIyapradeshaiH samagraH paripUrNaH . athavA padArthaiH . katha.nbhUtaiH . sapradeshaiH pradeshasahitaiH . punarapi
ki.nvishiShTo lokaH . Nichcho dravyArthikanayen nityaH lokAkAshApekShayA vA . athavA nityo, na kenApi
puruShavisheSheN kR^itaH . jo ta.n jANadi yaH kartA ta.n j~neyabhUta.n loka.n jAnAti jIvo sa jIvapadArtho bhavati .
etAvatA kimukta.n bhavati . yo.asau vishuddhaj~nAnadarshanasvabhAvo jIvaH sa j~nAna.n j~neyashcha bhaNyate .
sheShapadArthAstu j~neyA eveti j~nAtR^ij~neyavibhAgaH . punarapi ki.nvishiShTo jIvaH . pANachadukke Na sa.nbaddho yadyapi
nishchayen svataHsiddhaparamachaitanyasvabhAven nishchayaprANen jIvati tathApi vyavahAreNAnAdikarmabandhavashAdA-
yurAdyashuddhaprANachatuShkenApi sa.nbaddhaH san jIvati
. tachcha shuddhanayen jIvasvarUpa.n na bhavatIti bhedabhAvanA
j~nAtavyetyabhiprAyaH ..145.. athendriyAdiprANachatuShkasvarUpa.n pratipAdayatiatIndriyAnantasukhasva-
bhAvAtmano vilakShaN indriyaprANaH, manovAkkAyavyApArarahitAtparamAtmadravyAdvisadR^isho balaprANaH,
pra. 37
sarvadA avinAshI nishchayajIvatva honepar bhI, sa.nsArAvasthAme.n anAdipravAharUpase pravartamAn pudgal
sa.nshleShake dvArA svaya.n dUShit honese usake chAr prANo.nse sa.nyuktapanA hai
jo ki (sa.nyuktapanA)
vyavahArajIvatvakA hetu hai, aur vibhakta karane yogya hai .
bhAvArtha :ShaT dravyo.nkA samudAy vah lok hai . jIv use (apanI) achintya
j~nAnashaktise jAnatA hai; isaliye jIvake atirikta sheSh dravya j~ney hai.n aur jIv j~nAn tathA
j~ney hai
. us jIvako vastuke svarUpabhUt honese jo kabhI naShTa nahI.n hotA, aisA
nishchayajIvatva sadA hI hai . us nishchay jIvatvakA kAraN svAbhAvik anantaj~nAnashakti hai .
aisA nishchayajIvatva jIvake sadA hone par bhI vah, sa.nsAr dashAme.n svaya.n pudgalake sa.nba.ndhase
dUShit honese chAr prANo.nse sa.nyukta hai, aur isaliye usake vyavahArajIvatva bhI hai
. us
vyavahArajIvatvako kAraNarUp jo chAr prANo.nse sa.nyuktapanA usase jIvako bhinna karanA
chAhiye
..145..
ab, prAN kaunkaunase hai.n, so batalAte hai.n :

Page 290 of 513
PDF/HTML Page 323 of 546
single page version

i.ndiyapANo ya tadhA balapANo tah ya AupANo ya .
ANappANappANo jIvANa.n ho.nti pANA te ..146..
indriyaprANashcha tathA balaprANastathA chAyuHprANashcha .
AnapAnaprANo jIvAnA.n bhavanti prANAste ..146..
sparshanarasanaghrANachakShuHshrotrapa.nchakamindriyaprANAH, kAyavA~N.hmastraya.n balaprANAH, bhav-
dhAraNanimittamAyuHprANaH, uda.nchananya.nchanAtmako marudAnapAnaprANaH ..146..
ath prANAnA.n niruktyA jIvatvahetutva.n paudgalikatva.n cha sUtrayati
anAdyanantasvabhAvAtparamAtmapadArthAdviparItaH sAdyanta AyuHprANaH, uchChvAsanishvAsajanitakhedarahitA-
chChuddhAtmatattvAtpratipakShabhUt AnapAnaprANaH
. evamAyurindriyabalochChvAsarUpeNAbhedanayen jIvAnA.n
sa.nbandhinashchatvAraH prANA bhavanti . te cha shuddhanayen jIvAdbhinnA bhAvayitavyA iti ..146.. ath ta ev
prANA bhedanayen dashavidhA bhavantItyAvedayati
pa.nch vi i.ndiyapANA maNavachikAyA ya tiNNi balapANA .
ANappANappANo AugapANeN ho.nti dasapANA ..12..
anvayArtha :[indriyaprANaH cha ] indriyaprAN, [tathA balaprANaH ] balaprAN, [tathA cha
AyuHprAN: ] AyuprAN [cha ] aur [AnapAnaprANaH ] shvAsochChvAs prAN[te ] ye (chAr)
[jIvAnA.n ] jIvo.nke [prANAH ] prAN [bhavanti ] hai.n ..146..
TIkA :sparshan, rasanA, ghrAN, chakShu aur shrotrayah pA.Nch indriyaprAN hai.n; kAy,
vachan aur man,yah tIn balaprAN hai.n, bhav dhAraNakA nimitta (arthAt manuShyAdi paryAyakI
sthitikA nimitta) AyuprAN hai; nIche aur U par jAnA jisakA svarUp hai aisI vAyu (shvAs)
shvAsochChvAs prAN hai
..146..
ab, vyutpattise prANo.nko jIvatvakA hetupanA aur unakA paudgalikapanA sUtra dvArA kahate
hai.n (arthAt prAN jIvatvake hetu hai aisA vyutpattise darashAte hai.n tathA prAN paudgalik hai.n aisA
kahate hai.n ) :
indriyaprAN, tathA vaLI baLaprAN, AyuprAN ne
vaLI prAN shvAsochChvAs
e sau, jIv kerA prAN Che . 146.

Page 291 of 513
PDF/HTML Page 324 of 546
single page version

pANehi.n chaduhi.n jIvadi jIvissadi jo hi jIvido puvva.n .
so jIvo pANA puN poggaladavvehi.n NivvattA ..147..
prANaishchaturbhirjIvati jIviShyati yo hi jIvitaH pUrvam .
sa jIvaH prANAH punaH pudgaladravyairnirvR^ittAH ..147..
prANasAmAnyen jIvati jIviShyati jIvitavA.nshcha pUrvamiti jIvaH . evamanAdi-
sa.ntAnapravartamAnatayA trisamayAvasthatvAtprANasAmAnya.n jIvasya jIvatvaheturastyev . tathApi tanna
jIvasya svabhAvatvamavApnoti pudgaladravyanirvR^ittatvAt.h ..147..
indriyaprANaH pa~nchavidhaH, tridhA balaprANaH, punashchaik AnapAnaprANaH, AyuHprANashcheti bheden dash
prANAste.api chidAnandaikasvabhAvAtparamAtmano nishchayen bhinnA j~nAtavyA ityabhiprAyaH ..“12.. ath
prANashabdavyutpattyA jIvasya jIvatva.n prANAnA.n pudgalasvarUpatva.n cha nirUpayatipANehi.n chaduhi.n jIvadi yadyapi
nishchayen sattAchaitanyasukhabodhAdishuddhabhAvaprANairjIvati tathApi vyavahAreN vartamAnakAle dravyabhAv-
rUpaishchaturbhirashuddhaprANairjIvati
jIvissadi jIviShyati bhAvikAle jo hi jIvido yo hi sphu Ta.n jIvitaH puvva.n
pUrvakAle so jIvo sa jIvo bhavati . te pANA te pUrvoktAH prANAH poggaladavvehi.n NivvattA udayAgat-
pudgalakarmaNA nirvR^ittA niShpannA iti . tat ev kAraNAtpudgaladravyaviparItAdanantaj~nAnadarshanasukh-
anvayArtha :[yaH hi ] jo [chaturbhiH prANaiH ] chAr prANo.nse [jIvati ] jItA hai,
[jIviShyati ] jiyegA [jIvitaH pUrva.n ] aur pahale jItA thA, [saH jIvaH ] vah jIv hai .
[punaH ] phi ra bhI [prANAH ] prAN to [pudgaladravyaiH nirvR^ittAH ] pudgal dravyo.nse niShpanna
(rachit) hai.n
..147..
TIkA :(vyutpattike anusAr) prANasAmAnyase jItA hai, jiyegA, aur pahale jItA
thA, vah jIv hai . isaprakAr (prANasAmAnya) anAdi sa.ntAnarUp (-pravAharUp)se pravartamAn honese
(sa.nsAradashAme.n) trikAl sthAyI honese prANasAmAnya jIvake jIvatvakA hetu hai hI . tathApi vah
(prAN sAmAnya) jIvakA svabhAv nahI.n hai kyo.nki vah pudgaladravyase niShpannarachit hai .
bhAvArtha :yadyapi nishchayase jIv sadA hI bhAvaprANase jItA hai, tathApi sa.nsAradashAme.n
vyavahArase use vyavahArajIvatvake kAraNabhUt indriyAdi dravyaprANo.nse jIvit kahA jAtA hai . aisA
je chAr prANe jIvato pUrve, jIve Che, jIvashe,
te jIv Che; paN prAN to pudgaladaravaniShpanna Che. 147
.

Page 292 of 513
PDF/HTML Page 325 of 546
single page version

ath prANAnA.n paudgalikatva.n sAdhayati
jIvo pANaNibaddho baddho mohAdiehi.n kammehi.n .
uvabhu.nja.n kammaphala.n bajjhadi aNNehi.n kammehi.n ..148..
jIvaH prANanibaddho baddho mohAdikaiH karmabhiH .
upabhu.njAnaH karmaphala.n badhyate.anyaiH karmabhiH ..148..
yato mohAdibhiH paudgalikakarmabhirbaddhatvAjjIvaH prANanibaddho bhavati, yatashcha
prANanibaddhatvAtpaudgalikakarmaphalamupabhu.njAnaH punarapyanyaiH paudgalikakarmabhirbadhyate, tataH
vIryAdyanantaguNasvabhAvAtparamAtmatattvAdbhinnA bhAvayitavyA iti bhAvaH ..147.. ath prANAnA.n yatpUrva-
sUtrodita.n paudgalikatva.n tadev darshayatijIvo pANaNibaddho jIvaH kartA chaturbhiH prANairnibaddhaH sa.nbaddho
bhavati . katha.nbhUtaH san . baddho shuddhAtmopalambhalakShaNamokShAdvilakShaNairbaddhaH . kairbaddhaH . mohAdiehi.n kammehi.n
mohanIyAdikarmabhirbaddhastato j~nAyate mohAdikarmabhirbaddhaH san prANanibaddho bhavati, na cha karmabandharahit
iti
. tat ev j~nAyate prANAH pudgalakarmodayajanitA iti . tathAvidhaH san ki.n karoti . uvabhu.njadi
kammaphala.n paramasamAdhisamutpannanityAnandaikalakShaNasukhAmR^itabhojanamalabhamAnaH san kaTukaviShasamAnamapi
karmaphalamupabhu~N.hkte . bajjhadi aNNehi.n kammehi.n tatkarmaphalamupabhu~njAnaH sannaya.n jIvaH karmarahitAtmano
visadR^ishairanyakarmabhirnavatarakarmabhirbadhyate . yataH kAraNAtkarmaphala.n bhu~njAno navatar karmANi badhnAti,
honepar bhI ve dravyaprAN AtmAkA svarUp ki.nchit mAtra nahI.n hai.n kyo.nki ve pudgal dravyase
nirmit hai.n
..147..
ab, prANo.nkA paudgalikapanA siddha karate hai.n :
anvayArtha :[mohAdikaiH karmabhiH ] mohAdik karmo.nse [baddhaH ] ba.NdhA huA honese
[jIvaH ] jIv [prANanibaddhaH ] prANo.nse sa.nyukta hotA huA [karmaphala.n upabhu.njAnaH ] karmaphalako
bhogatA huA [anyaiH karmabhiH ] anya karmo.nse [badhyate ] ba.NdhatA hai
..148..
TIkA :(1) mohAdik paudgalik karmo.nse ba.NdhA huA honese jIv prANo.nse sa.nyukta
hotA hai aur (2) prANo.nse sa.nyukta honeke kAraN paudgalik karmaphalako (mohIrAgIdveShI
jIv mohrAgdveShapUrvak) bhogatA huA punaH bhI anya paudgalik karmo.nse ba.ndhatA hai, isaliye
mohAdikarmaniba.ndhathI sa.nba.ndh pAmI prANano,
jIv karmaph La
- upabhog karatA.n, ba.ndh pAme karmano. 148.

Page 293 of 513
PDF/HTML Page 326 of 546
single page version

paudgalikakarmakAryatvAtpaudgalikakarmakAraNatvAchcha paudgalikA ev prANA nishchIyante ..148..
ath prANAnA.n paudgalikakarmakAraNatvamunmIlayati
pANAbAdha.n jIvo mohapadesehi.n kuNadi jIvANa.n .
jadi so havadi hi ba.ndho NANAvaraNAdikammehi.n ..149..
prANAbAdha.n jIvo mohapradveShAbhyA.n karoti jIvayoH .
yadi sa bhavati hi bandho j~nAnAvaraNAdikarmabhiH ..149..
tato j~nAyate prANA navatarapudgalakarmaNA.n kAraNabhUtA iti ..148.. ath prANA navatarapudgalakarmabandhasya
kAraNa.n bhavantIti pUrvoktamevArtha.n visheSheN samarthayatipANAbAdha.n AyurAdiprANAnA.n bAdhA.n pIDA.n kuNadi
karoti . sa kaH . jIvo jIvaH . kAbhyA.n kR^itvA . mohapadesehi.n sak lavimalake valaj~nAnapradIpen mohAndhakAr-
vinAshakAtparamAtmano viparItAbhyA.n mohapradveShAbhyA.n . keShA.n prANabAdhA.n karoti . jIvANa.n
ekendriyapramukhajIvAnAm . jadi yadi chet so havadi ba.ndho tadA svAtmopalambhaprAptirUpAnmokShAdviparIto
mUlottaraprakR^ityAdibhedabhinnaH sa paramAgamaprasiddho hi sphu Ta.n bandho bhavati . kaiH kR^itvA . NANAvaraNAdikammehi.n
j~nAnAvaraNAdikarmabhiriti . tato j~nAyate prANAH pudgalakarmabandhakAraNa.n bhavantIti . ayamatrArthaHyathA
ko.api taptalohapiNDen para.n hantukAmaH san pUrva.n tAvadAtmAnamev hanti, pashchAdanyaghAte niyamo nAsti,
tathAyamaj~nAnI jIvo.api taptalohapiNDasthAnIyamohAdipariNAmen pariNataH san pUrva.n nirvikArasvasa.nvedan-
(1) paudgalik karmake kArya honese aur (2) paudgalik karmake kAraN honese prAN
paudgalik hI nishchit hote hai.n
..148..
ab, prANo.nke paudgalik karmakA kAraNapanA (arthAt prAN paudgalik karmake kAraN
kis prakAr hai.n vah) pragaT karate hai.n :
anvayArtha :[yadi ] yadi [jIvaH ] jIv [mohapradveShAbhyA.n ] moh aur dveShake dvArA
[jIvayoH ] jIvo.nke (-svajIvake tathA parajIvake) [prANAbAdha.n karoti ] prANo.nko bAdhA pahu.NchAte
hai.n, [saH hi ] to pUrvakathit [j~nAnAvaraNAdikarmabhiH ba.ndhaH ] j~nAnAvaraNAdik karmo.nke dvArA ba.ndh
[bhavati ] hotA hai
..149..
jIv moh -dveSh vaDe kare bAdhA jIvonA prANane,
to ba.ndh j~nAnAvaraN
- Adik karmano te thAy Che. 149.

Page 294 of 513
PDF/HTML Page 327 of 546
single page version

prANairhi tAvajjIvaH karmaphalamupabhu.nkte; tadupabhu.njAno mohapradveShAvApnoti; tAbhyA.n svajIv-
parajIvayoH prANAbAdha.n vidadhAti . tadA kadAchitparasya dravyaprANAnAbAdhya kadAchidanAbAdhya svasya
bhAvaprANAnuparaktatven bAdhamAno j~nAnAvaraNAdIni karmANi badhnAti . eva.n prANAH
paudgalikakarmakAraNatAmupayAnti ..149..
ath pudgalaprANasantatipravR^ittihetumantara.ngamAsUtrayati
AdA kammamalimaso dharedi pANe puNo puNo aNNe .
Na chayadi jAv mamatti.n dehapadhANesu visayesu ..150..
j~nAnasvarUpa.n svakIyashuddhaprANa.n hanti, pashchAduttarakAle paraprANaghAte niyamo nAstIti ..149.. athendri-
yAdiprANotpatterantara~N.hgahetumupadishatiAdA kammamalimaso ayamAtmA svabhAven bhAvakarmadravyakarmanokarma-
malarahitatvenAtyantanirmalo.api vyavahAreNAnAdikarmabandhavashAnmalImaso bhavati . tathAbhUtaH san ki.n
karoti . dharedi pANe puNo puNo aNNe dhArayati prANAn punaHpunaH anyAnnavatarAn . yAvatkim . Na chayadi
TIkA :pratham to prANo.nse jIv karmaphalako bhogatA hai; use bhogatA huA moh tathA
dveShako prApta hotA hai; moh tathA dveShase svajIv tathA parajIvake prANo.nko 1bAdhA pahu.NchAtA hai . vahA.N
kadAchit (-kisI samay) parake dravya prANo.nko bAdhA pahu.NchAkar aur kadAchit (parake dravya
prANo.nko) bAdhA na pahu.NchAkar, apane bhAvaprANo.nko to
2uparaktapanese (avashya hI) bAdhA
pahu.NchAtA huA jIv j~nAnAvaraNAdi karmo.nko bA.NdhatA hai . isaprakAr prAN paudgalik karmo.nke
kAraNapaneko prApta hote hai.n ..149..
ab paudgalik prANo.nkI sa.ntatikI (-pravAhakIparamparAkI) pravR^ittikA antara.ng hetu
sUtra dvArA kahate hai.n :
1. bAdhA = pIDA, upadrav, vighna .
2. uparaktapanA = malinapanA; vikArIpanA; mohAdipariNAmarUp pariNamit honA . [jaise koI puruSh tapta loheke
golese dUsareko jalAnekI ichChA karatA huA pratham to svaya.n apaneko hI jalAtA hai; (-svaya.n apane hI
hAthako jalAtA hai ) phi ra dUsarA jale yA na jale
isakA koI niyam nahI.n hai; usIprakAr jIv
mohAdipariNAmarUp pariNamit hotA huA pratham to nirvikAr svasa.nvedanaj~nAnasvarUp nij shuddha bhAvaprANo.nko
hI hAni pahu.NchAtA hai, phi ra dUsareke dravyaprANo.nkI hAni ho yA na ho
isakA koI niyam nahI.n hai .]
karme malin jIv tyA.n lagI prANo dhare Che pharI pharI,
mamatA sharIrapradhAn viShaye jyA.n lagI ChoDe nahI.n. 150
.

Page 295 of 513
PDF/HTML Page 328 of 546
single page version

AtmA karmamalImaso dhArayati prANAn punaH punaranyAn .
na tyajati yAvanmamatva.n dehapradhAneShu viShayeShu ..150..
yeyamAtmanaH paudgalikaprANAnA.n sa.ntAnen pravR^ittiH, tasyA anAdipaudgalakarmamUla.n
sharIrAdimamatvarUpamuparaktatvamantara.ngo hetuH ..150..
ath pudgalaprANasa.ntatinivR^ittihetumantara.ng grAhayati
jo i.ndiyAdivijaI bhavIy uvaogamappaga.n jhAdi .
kammehi.n so Na rajjadi kih ta.n pANA aNuchara.nti ..151..
jAv mamatti.n nisnehachichchamatkArapariNaterviparItA.n mamatA.n yAvatkAla.n na tyajati . keShu viShayeShu . dehapadhANesu
visayesu dehaviShayarahitaparamachaitanyaprakAshapariNateH pratipakShabhUteShu dehapradhAneShu pa~nchendriyaviShayeShviti . tataH
sthitametatindriyAdiprANotpatterdehAdimamatvamevAntara~N.hgakAraNamiti ..150.. athendriyAdiprANAnAmabhyantara.n
vinAshakAraNamAvedayatijo i.ndiyAdivijaI bhavIy yaH kartAtIndriyAtmotthasukhAmR^itasa.ntoShabalen
jitendriyatven niHkaShAyanirmalAnubhUtibalen kaShAyajayen chendriyAdivijayI bhUtvA uvaogamappaga.n jhAdi
anvayArtha :[yAvat ] jab tak [dehapradhAneShu viShayeShu ] dehapradhAn viShayo.nme.n
[mamatva.n ] mamatvako [na tyajati ] nahI.n Cho.DtA, [karmamalImasaH AtmA ] tab tak karmase
malin AtmA [punaH punaH ] punaH
punaH [anyAn prANAn ] anyaanya prANo.nko [dhArayati ]
dhAraN karatA hai ..150..
TIkA :jo is AtmAko paudgalik prANo.nkI sa.ntAnarUp pravR^itti hai, usakA
antara.ng hetu sharIrAdikA mamatvarUp uparaktapanA hai, jisakA mUl (-nimitta) anAdi paudgalik
karma hai
.
bhAvArtha :dravyaprANo.nkI paramparA chalate rahanekA antara.ng kAraN anAdi pudgalakarmake
nimittase honevAlA jIvakA vikArI pariNaman hai . jabatak jIv dehAdi viShayo.nke mamatvarUp
vikArI pariNamanako nahI.n Cho.DtA tab tak usake nimittase punaHpunaH pudgalakarma ba.Ndhate rahate
hai.n aur usase punaHpunaH dravyaprANo.nkA sambandha hotA rahatA hai ..150..
ab paudgalik prANo.nkI sa.ntatikI nivR^ittikA antara~N.hga hetu samajhAte hai.n :
karI indriyAdikvijay, dhyAve Atmaneupayogane,
te karmathI ra.njit nahi; kyam prAN tene anusare ? 151.

Page 296 of 513
PDF/HTML Page 329 of 546
single page version

ya indriyAdivijayI bhUtvopayogamAtmaka.n dhyAyati .
karmabhiH sa na rajyate katha.n ta.n prANA anucharanti ..151..
pudgalaprANasa.ntatinivR^itterantara.ngo heturhi paudgalikakarmamUlasyoparaktatvasyAbhAvaH . sa tu
samastendriyAdiparadravyAnuvR^ittivijayino bhUtvA samastopAshrayAnuvR^ittivyAvR^ittasya spha TikamaNe-
rivAtyantavishuddhamupayogamAtramAtmAna.n sunishchala.n kevalamadhivasataH syAt
.h . idamatra tAtparya.n
Atmano.atyantavibhaktatvasiddhaye vyavahArajIvatvahetavaH pudgalaprANA evamuchChettavyAH ..151..
kevalaj~nAnadarshanopayoga.n nijAtmAna.n dhyAyati, kammehi.n so Na rajjadi karmabhishchichchamatkArAtmanaH pratibandha-
kairj~nAnAvaraNAdikarmabhiH sa na rajyate, na badhyate . kih ta.n pANA aNuchara.nti karmabandhAbhAve sati ta.n puruSha.n
anvayArtha :[yaH ] jo [indriyAdivijayIbhUtvA ] indriyAdikA vijayI hokar
[upayoga.n Atmaka.n ] upayogamAtra AtmAkA [dhyAyati ] dhyAn karatA hai, [saH ] vah [karmabhiH ]
karmo.nke dvArA [na rajyate ] ra.njit nahI.n hotA; [ta.n ] use [prANAH ] prAN [katha.n ] kaise
[anuchara.nti ] anusare.nge ? (arthAt usake prANo.nkA sambandha nahI.n hotA
.) ..151..
TIkA :vAstavame.n paudgalik prANo.nke sa.ntatikI nivR^ittikA antara~N.hga hetu
paudgalik karma jisakA kAraN (nimitta) hai aise 1uparaktapanekA abhAv hai . aur vah
abhAv jo jIv samasta indriyAdik paradravyo.nke anusAr pariNatikA vijayI hokar, (anek
varNovAle)
2AshrayAnusAr sArI pariNatise vyAvR^itta (pR^ithak, alag) hue spha Tik maNikI
bhA.Nti, atyanta vishuddha upayogamAtra akele AtmAme.n sunishchalatayA vasatA hai, us jIvake
hotA hai
.
yahA.N yah tAtparya hai kiAtmAkI atyanta vibhaktatA siddha karaneke liye
vyavahArajIvatvake hetubhUt paudgalik prAN isaprakAr uchChed karaneyogya hai.n .
bhAvArtha :jaise anek ra.ngayukta AshrayabhUt vastuke anusAr jo (spha Tik
maNikA) anekara.ngI pariNaman hai usase sarvathA vyAvR^itta huye spha TikamaNike uparaktapanekA
abhAv hai, usIprakAr anekaprakArake karma va indriyAdike anusAr jo (AtmAkA) anek
prakArakA vikArI pariNaman hai usase sarvathA vyAvR^itta huye AtmAke (
jo ek upayogamAtra
1. uparaktapanA = vikR^itapanA; malinapanA; ra.njitapanA; uparAgayuktapanA, (uparAgake arthake liye gAthA 126kA
phu TanoT dekho])
2. Ashray = jisame.n spha TikamaNi rakhA ho vah vastu .

Page 297 of 513
PDF/HTML Page 330 of 546
single page version

ath punarapyAtmano.atyantavibhaktatvasiddhaye gativishiShTavyavahArajIvatvahetuparyAyasvarUp-
mupavarNayati
atthittaNichChidassa hi atthassattha.ntaramhi sa.nbhUdo .
attho pajjAo so sa.nThANAdippabhedehi.n ..152..
astitvanishchitasya hyarthasyArthAntare sa.nbhUtaH .
arthaH paryAyaH sa sa.nsthAnAdiprabhedaiH ..152..
prANAH kartAraH kathamanucharanti kathamAshrayanti . na kathamapIti . tato j~nAyate kaShAyendriyavijay ev
pa~nchendriyAdiprANAnA.n vinAshakAraNamiti ..151.. eva.n ‘sapadesehi.n samaggo’ ityAdi gAthAShTaken
sAmAnyabhedabhAvanAdhikAraH samAptaH . athAnantaramekapa~nchAshadgAthAparyanta.n visheShabhedabhAvanAdhikAraH
kathyate . tatra visheShAntarAdhikArachatuShTaya.n bhavati . teShu chaturShu madhye shubhAdyupayogatrayamukhyatve-
naikAdashagAthAparyanta.n prathamavisheShAntarAdhikAraH prArabhyate . tatra chatvAri sthalAni bhavanti . tasminnAdau
narAdiparyAyaiH sah shuddhAtmasvarUpasya pR^ithaktvaparij~nAnArtha.n ‘atthittaNichChidassa hi’ ityAdi yathAkrameN
gAthAtrayam
. tadanantara.n teShA.n sa.nyogakAraNa.n ‘appA uvaogappA’ ityAdi gAthAdvayam . tadanantara.n
shubhAshubhashuddhopayogatrayasUchanamukhyatven ‘jo jANAdi jiNi.nde’ ityAdi gAthAtrayam . tadanantara.n
kAyavA~N.hmanasA.n shuddhAtmanA sah bhedakathanarUpeN ‘NAha.n deho’ ityAdi gAthAtrayam . evamekAdashagAthAbhiH
pra. 38
AtmAme.n sunishchalatayA basatA hai usake-) uparaktapanekA abhAv hotA hai . us abhAvase
paudgalik prANo.nkI paramparA aTak jAtI hai .
isaprakAr paudgalik prANo.nkA uchChed karane yogya hai ..151..
ab phi ra bhI, AtmAkI atyanta vibhaktatA siddha karaneke liye, vyavahAr jIvatvake
hetu aisI jo gativishiShTa (devmanuShyAdi) paryAyo.nkA svarUp kahate hai.n :
anvayArtha :[astitvanishchitasya arthasya hi ] astitvase nishchit arthakA
(dravyakA) [arthAntare sa.nbhUtaH ] anya arthame.n (dravyame.n) utpanna [arthaH ] jo artha (-bhAv) [sa
paryAyaH ]
vah paryAy hai
[sa.nsthAnAdiprabhedaiH ] ki jo sa.nsthAnAdi bhedo.n sahit
hotI hai ..152..
astitvanishchit arthano ko anya arthe Upajato
je artha te paryAy Che, jyA.n bhed sa.nsthAnAdino. 152
.

Page 298 of 513
PDF/HTML Page 331 of 546
single page version

svalakShaNabhUtasvarUpAstitvanishchitasyaikasyArthasya svalakShaNabhUtasvarUpAstitvanishchit evAnya-
sminnarthe vishiShTarUpatayA sa.nbhAvitAtmalAbho.artho.anekadravyAtmakaH paryAyaH . sa khalu pudgalasya
pudgalAntar iv jIvasya pudgale sa.nsthAnAdivishiShTatayA samupajAyamAnaH sa.nbhAvyat ev .
upapannashchaiva.nvidhaH paryAyaH, anekadravyasa.nyogAtmatven kevalajIvavyatirek mAtrasyaikadravyaparyAyasyA-
skhalitasyAntaravabhAsanAt
.h ..152..
ath paryAyavyaktIrdarshayati
prathamavisheShAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . tadyathAath punarapi shuddhAtmano visheShabhedabhAvanArtha.n
naranArakAdiparyAyarUpa.n vyavahArajIvatvahetu.n darshayatiatthittaNichChidassa hi chidAnandaikalakShaNasvarUpAsti-
tven nishchitasya j~nAtasya hi sphu Tam . kasya . atthassa paramAtmapadArthasya attha.ntaramhi shuddhAtmArthAdanyasmin
j~nAnAvaraNAdikarmarUpe arthAntare sa.nbhUdo sa.njAt utpannaH attho yo naranArakAdirUpo.arthaH, pajjAo so
nirvikArashuddhAtmAnubhUtilakShaNasvabhAvavya~njanaparyAyAdanyAdR^ishaH san vibhAvavya~njanaparyAyo bhavati sa
ittha.nbhUtaparyAyo jIvasya
. kaiH kR^itvA jAtaH . sa.nThANAdippabhedehi.n sa.nsthAnAdirahitaparamAtmadravyavilakShaNaiH
sa.nsthAnasa.nhananasharIrAdiprabhedairiti ..152.. ath tAnev paryAyabhedAn vyaktIkarotiNaraNArayatiriyasurA
TIkA :svalakShaNabhUt svarUpastitvase nishchit ek arthakA (dravyakA),
svalakShaNabhUt svarUpastitvase hI nishchit aise anya arthame.n (dravyame.n) vishiShTarUpase (-bhinna
bhinna rUpase) utpanna hotA huA jo artha (-bhAv), vah anekadravyAtmak paryAy hai vah
anekadravyAtmak paryAy vAstavame.n, jaise pudgalakI anya pudgalame.n (anekadravyAtmak utpanna
hotI huI dekhI jAtI hai usIprakAr, jIvakI pudgalame.n sa.nsthAnAdise vishiShTatayA (-sa.nsthAn
ityAdike bhed sahit) utpanna hotI huI anubhavame.n avashya AtI hai
. aur aisI paryAy upapanna
(-yogya ghaTit, nyAyayukta) hai; kyo.nki jo keval jIvakI vyatirekamAtra hai aisI askhalit
ekadravyaparyAy hI anek dravyo.nke sa.nyogAtmakarUpase bhItar avabhAsit hotI hai
.
bhAvArtha :yadyapi pratyek dravyakA svarUpastitva sadA hI bhinnabhinna rahatA hai
tathApi, jaise pudgalo.nkI anya pudgalake sa.nba.ndhase ska.ndharUp paryAy hotI hai usIprakAr
jIvakI pudgalo.nke sa.nba.ndhase devAdik paryAy hotI hai
. jIvakI aisI anekadravyAtmak
devAdiparyAy ayukta nahI.n hai; kyo.nki bhItar dekhane par, anek dravyo.nkA sa.nyog hone par bhI,
jIv kahI.n pudgalo.nke sAth ekarUp paryAy nahI.n karatA, parantu vahA.N bhI mAtra jIvakI
(-pudgalaparyAyase bhinna-) askhalit (-apanese chyut na honevAlI) ekadravyaparyAy hI sadA
pravartamAn rahatI hai
..152..
ab paryAyake bhed batalAte hai.n :

Page 299 of 513
PDF/HTML Page 332 of 546
single page version

NaraNArayatiriyasurA sa.nThANAdIhi.n aNNahA jAdA .
pajjAyA jIvANa.n udayAdihi.n NAmakammassa ..153..
naranArakatiryaksurAH sa.nsthAnAdibhiranyathA jAtAH .
paryAyA jIvAnAmudayAdibhirnAmakarmaNaH ..153..
nArakastirya~N.hmanuShyo dev iti kil paryAyA jIvAnAm . te khalu nAmakarmapudgal-
vipAkakAraNatvenAnekadravyasa.nyogAtmakatvAt.h kukUlA.ngArAdiparyAyA jAtavedasaH kShodakhilva-
sa.nsthAnAdibhiriv sa.nsthAnAdibhiranyathaiv bhUtA bhavanti ..153..
naranArakatiryagdevarUpA avasthAvisheShAH . sa.nThANAdIhi.n aNNahA jAdA sa.nsthAnAdibhiranyathA jAtAH,
manuShyabhave yatsamachaturasrAdisa.nsthAnamaudArikasharIrAdika.n cha tadapekShayA bhavAntare.anyadvisdrasha.n sa.nsthAnAdika.n
bhavati . ten kAraNen te naranArakAdiparyAyA anyathA jAtA bhinnA bhaNyante; na cha
shuddhabuddhaikasvabhAvaparamAtmadravyatven . kasmAt . tR^iNakAShThapatrAkArAdibhedabhinnasyAgneriv svarUpa.n tadev .
pajjAyA jIvANa.n te cha naranArakAdayo jIvAnA.n vibhAvavya~njanaparyAyA bhaNyante . kaiH kR^itvA . udayAdihi.n
NAmakammassa udayAdibhirnAmakarmaNo nirdoShaparamAtmashabdavAchyAnnirNAmanirgotrAdilakShaNAchChuddhAtmadravyAd-
nyAdR^ishairnAmakarmajanitairbandhodayodIraNAdibhiriti . yat ev te karmodayajanitAstato j~nAyate
anvayArtha :[naranArakatiryaksurAH ] manuShya, nArak, tirya.nch aur devye
[nAmakarmaNaH udayAdibhiH ] nAmakarmake udayAdik ke kAraN [jIvAnA.n paryAyAH ] jIvo.nkI
paryAye.n hai.n
[sa.nsthAnAdibhiH ] jo ki sa.nsthAnAdike dvArA [anyathA jAtAH ] anyaanya
prakArakI hotI hai.n ..153..
TIkA :nArak, tirya.nch, manuShya aur devye jIvo.nkI paryAye.n hai.n . ve
nAmakarmarUp pudgalake vipAkake kAraN anek dravyo.nkI sa.nyogAtmak hai.n; isaliye jaise
tR^iShakI agni aur a.ngAr ityAdi agnikI paryAye.n chUrA aur DalI ityAdi AkAro.nse anya-
anya prakArakI hotI hai.n, usIprakAr jIvakI ve nArakAdi paryAye.n sa.nsthAnAdike dvArA anya-
anya prakArakI hI hotI hai.n
..153..
tirya.nch, nArak, dev, nare nAmakarmoday vaDe
Che jIvanA paryAy, jeh vishiShTa sa.nsthAnAdike. 153.

Page 300 of 513
PDF/HTML Page 333 of 546
single page version

athAtmano.anyadravyasa.nkIrNatve.apyarthanishchAyakamastitva.n svaparavibhAgahetutvenodyotayati
ta.n sabbhAvaNibaddha.n davvasahAva.n tihA samakkhAda.n .
jANadi jo saviyappa.n Na muhadi so aNNadaviyamhi ..154..
ta.n sadbhAvanibaddha.n dravyasvabhAva.n tridhA samAkhyAtam .
jAnAti yaH savikalpa.n na muhyati so.anyadravye ..154..
yatkhalu svalakShaNabhUta.n svarUpAstitvamarthanishchAyakamAkhyAta.n sa khalu dravyasya svabhAv ev,
sadbhAvanibaddhatvAd dravyasvabhAvasya . athAsau dravyasvabhAvo dravyaguNaparyAyatven sthityutpAdavyayatven
cha tritayI.n vikalpabhUmikAmadhirUDhaH parij~nAyamAnaH paradravye mohamapohya svaparavibhAgaheturbhavati,
shuddhAtmasvarUpa.n na sa.nbhavantIti ..153.. ath svarUpAstitvalakShaNa.n paramAtmadravya.n yo.asau jAnAti sa
paradravye moha.n na karotIti prakAshayatijANadi jAnAti . jo yaH kartA . kam . ta.n pUrvokta.n davvasahAva.n
paramAtmadravyasvabhAvam . ki.nvishiShTam . sabbhAvaNibaddha.n svabhAvaH svarUpasattA tatra nibaddhamAdhIna.n tanmaya.n
ab, AtmAkA anya dravyake sAth sa.nyuktapanA hone par bhI 1artha nishchAyak astitvako
svapar vibhAgake hetuke rUpame.n samajhAte hai.n :
anvayArtha :[yaH ] jo jIv [ta.n ] us (pUrvokta) [sadbhAvanibaddha.n ]
astitvaniShpanna, [tridhA samAkhyAta.n ] tIn prakArase kathit, [savikalpa.n ] bhedo.nvAle
[dravyasvabhAva.n ] dravyasvabhAvako [jAnAti ] jAnatA hai, [saH ] vah [anyadravye ] anya dravyame.n
[na muhyati ] mohako prApta nahI.n hotA
..154..
TIkA :jo, dravyako nishchit karanevAlA, svalakShaNabhUt svarUpastitva kahA gayA
hai vah vAstavame.n dravyakA svabhAv hI hai; kyo.nki dravyakA svabhAv astitvaniShpanna (astitvakA
banA huA) hai
. dravyaguNparyAyarUpase tathA dhrauvyautpAdvyayarUpase 2trayAtmak
bhedabhUmikAme.n ArU.Dh.h.h aisA yah dravyasvabhAv j~nAt hotA huA, paradravyake prati mohako dUr karake
1. artha nishchAyak = dravyakA nishchay karanevAlA; (dravyakA nirNay karanekA sAdhan jo svarUpAstitva hai vah
sva -parakA bhed karaneme.n sAdhanabhUt hai, isaprakAr is gAthAme.n samajhAte hai.n .)
2. trayAtmak = tInasvarUp; tInake samUharUp (dravyakA svabhAv dravya, guN aur paryAy aise tIn bhedo.nvAlA
tathA dhrauvya, utpAd aur vyay aise tIn bhedo.nvAlA hai .)
astitvathI niShpanna dravyasvabhAvane trivikalpane
je jANato, te AtamA nahi moh paradravye lahe. 154
.

Page 301 of 513
PDF/HTML Page 334 of 546
single page version

tataH svarUpAstitvamev svaparavibhAgasiddhaye pratipadamavadhAryam . tathA hiyachchetanatvAnvayalakShaNa.n
dravya.n, yashchetanAvisheShatvalakShaNo guNo, yashchetanatvavyatirekalakShaNaH paryAyastattrayAtmaka.n, yA
pUrvottaravyatirekasparshinA chetanatven sthitiryAvuttarapUrvavyatirekatven chetanasyotpAdavyayau
tattrayAtmaka.n cha svarUpAstitva.n yasya nu svabhAvo.aha.n sa khalvayamanyaH
. yachchAchetanatvAnvayalakShaNa.n
dravya.n, yo.achetanAvisheShatvalakShaNo guNo, yo.achetanatvavyatirekalakShaNaH paryAyastattrayAtmaka.n, yA
pUrvottaravyatirekasparshinAchetanatven sthitiryAvuttarapUrvavyatirekatvenAchetanasyotpAdavyayau tattrayAtmaka.n
cha svarUpAstitva.n yasya tu svabhAvaH pudgalasya sa khalvayamanyaH
. nAsti me moho.asti
svaparavibhAgaH ..154..
sadbhAvanibaddham . punarapi ki.nvishiShTam . tihA samakkhAda.n tridhA samAkhyAta.n kathitam . kevalaj~nAnAdayo
guNAH siddhatvAdivishuddhaparyAyAstadubhayAdhArabhUta.n paramAtmadravyatvamityuktalakShaNatrayAtmaka.n tathaiv
shuddhotpAdavyayadhrauvyatrayAtmaka.n cha yatpUrvokta.n svarUpAstitva.n ten kR^itvA tridhA samyagAkhyAta.n kathita.n

pratipAditam
. punarapi katha.nbhUta.n AtmasvabhAvam . saviyappa.n savikalpa.n pUrvoktadravyaguNaparyAyarUpeN
sabhedam . ya ittha.nbhUtamAtmasvabhAva.n jAnAti, Na muhadi so aNNadaviyamhi na muhyati so.anyadravye, sa tu
svaparake vibhAgakA hetu hotA hai, isaliye svarUpastitva hI svaparake vibhAgakI siddhike
liye padpad par avadhAranA (lakShyaye.n lenA) chAhiye . vah isaprakAr hai :
(1) chetanatvakA anvay jisakA lakShaN hai aisA jo dravya, (2) chetanAvisheShatva
(chetanAkA visheShapanA) jisakA lakShaN hai aisA jo guN aur (3) chetanatvakA vyatirek jisakA
lakShaN hai aisI jo paryAy
yah trayAtmak (aisA svarUpastitva), tathA (1) pUrva aur
uttar vyatirekako sparshakaranevAle chetanatvarUpase jo dhrauvya aur (23) chetanake uttar tathA pUrva
vyatirekarUpase jo utpAd aur vyayyah trayAtmak (aisA) svarUpastitva jisakA
svabhAv hai aisA mai.n vAstavame.n yah anya hU.N, (arthAt mai.n pudgalase ye bhinna rahA) . aur (1)
achetanatvakA anvay jisakA lakShaN hai aisA jo dravya, (2) achetanA visheShatva jisakA lakShaN
hai aisA jo guN aur (3) achetanatvakA vyatirek jisakA lakShaN hai aisI jo paryAy
yah
trayAtmak (aisA svarUpaastitva) tathA (1) pUrva aur uttar vyatirekako sparshakaranevAle
achetanatvarUpase jo dhrauvya aur (2
3) achetanake uttar tathA pUrva vyatirekarUpase jo utpAd
aur vyayyah trayAtmak aisA svarUpastitva jis pudgalakA svabhAv hai vah vAstavame.n
(mujhase) anya hai . (isaliye) mujhe moh nahI.n hai; sva -parakA vibhAg hai .
1. pUrva arthAt pahalekA; aur uttar arthAt bAdakA . (chetan pUrva aur uttarakI dono.n paryAyo.nko sparsha karatA
hai; is apekShAse dhrauvya hai; bAdakI arthAt vartamAn paryAyakI apekShAse utpAd hai aur pahalekI paryAyakI
apekShAse vyay hai
.)

Page 302 of 513
PDF/HTML Page 335 of 546
single page version

athAtmano.atyantavibhaktatvAy paradravyasa.nyogakAraNasvarUpamAlochayati
appA uvaogappA uvaogo NANada.nsaNa.n bhaNido .
so vi suho asuho vA uvaogo appaNo havadi ..155..
AtmA upayogAtmA upayogo j~nAnadarshana.n bhaNitaH .
so.api shubho.ashubho vA upayog Atmano bhavati ..155..
bhedaj~nAnI vishuddhaj~nAnadarshanasvabhAvamAtmatattva.n vihAy deharAgAdiparadravye moha.n na gachChatItyarthaH ..154..
eva.n naranArakAdiparyAyaiH sah paramAtmano visheShabhedakathanarUpeN prathamasthale gAthAtraya.n gatam . athAtmanaH
pUrvoktaprakAreN naranArakAdiparyAyaiH sah bhinnatvaparij~nAna.n jAta.n, tAvadidAnI.n teShA.n sa.nyogakAraNa.n
kathyate
appA AtmA bhavati . katha.nbhUtaH . uvaogappA chaitanyAnuvidhAyI yo.asAvupayogasten
nirvR^ittatvAdupayogAtmA . uvaogo NANada.nsaNa.n bhaNido sa chopayogaH savikalpa.n j~nAna.n nirvikalpa.n darshanamiti
bhaNitaH . so vi suho so.api j~nAnadarshanopayogo dharmAnurAgarUpaH shubhaH, asuho viShayAnurAgarUpo
bhAvArtha :manuShya, dev ityAdi anekadravyAtmak paryAyo.nme.n bhI jIvakA
svarUpaastitva aur pratyek paramANukA svarUpastitva sarvathA bhinnabhinna hai . sUkShmatAse
dekhane par vahA.N jIv aur pudgalakA svarUpastitva (arthAt apaneapane dravyaguNparyAy
aur dhrauvyautpAdvyay) spaShTatayA bhinna jAnA jA sakatA hai . svaparakA bhed karaneke liye
jIvako is svarUpAstitvako padpad par lakShyame.n lenA yogya hai . yathAyah (jAnaneme.n AtA
huA) chetan dravyaguNparyAy aur chetan dhrauvyautpAdvyay jisakA svabhAv hai aisA mai.n is
(pudgal) se bhinna rahA; aur yah achetan dravyaguNparyAy tathA achetan dhrauvyautpAdvyay
jisakA svabhAv hai aisA pudgal yah (mujhase) bhinna rahA . isaliye mujhe parake prati moh nahI.n
hai; svaparakA bhed hai ..154..
ab, AtmAko atyanta vibhakta karaneke liye paradravyake sa.nyogake kAraNakA svarUp
kahate hai.n :
anvayArtha :[AtmA upayogAtmA ] AtmA upayogAtmak hai; [upayogaH ] upayog
[j~nAnadarshana.n bhaNitaH ] j~nAndarshan kahA gayA hai; [api ] aur [AtmanaH ] AtmAkA [saH
upayogaH ] vah upayog [shubhaH ashubhaH vA ] shubh athavA ashubh [bhavati ] hotA hai ..155..
Che AtamA upayogarUp, upayog darshanj~nAn Che;
upayog e AtmA taNo shubh vA ashubharUp hoy Che. 155.

Page 303 of 513
PDF/HTML Page 336 of 546
single page version

Atmano hi paradravyasa.nyogakAraNamupayogavisheShaH . upayogo hi tAvadAtmanaH svabhAv-
shchaitanyAnuvidhAyipariNAmatvAt.h . sa tu j~nAna.n darshana.n cha, sAkAranirAkAratvenobhayarUpatvA-
chchaitanyasya . athAyamupayogo dvedhA vishiShyate shuddhAshuddhatven . tatra shuddho niruparAgaH, ashuddhaH
soparAgaH . sa tu vishuddhisa.nklesharUpatven dvaividhyAduparAgasya dvividhaH shubho.ashubhashcha ..155..
athAtra ka upayogaH paradravyasa.nyogakAraNamityAvedayati
uvaogo jadi hi suho puNNa.n jIvassa sa.nchaya.n jAdi .
asuho vA tadh pAva.n tesimabhAve Na chayamatthi ..156..
dveShamoharUpashchAshubhaH . vA vA shabden shubhAshubhAnurAgarahitatven shuddhaH . uvaogo appaNo havadi ittha.n-
bhUtastrilakShaN upayog AtmanaH sa.nbandhI bhavatItyarthaH ..155.. athopayogastAvannaranArakAdiparyAy-
kAraNabhUtasya karmarUpasya paradravyasya sa.nyogakAraNa.n bhavati . tAvadidAnI.n kasya karmaNaH ka upayogaH kAraNa.n
TIkA :vAstavame.n AtmAko paradravyake sa.nyogakA kAraN 1upayogavisheSh hai . pratham
to upayog vAstavame.n AtmAkA svabhAv hai kyo.nki vah chaitanyaanuvidhAyI (upayog chaitanyakA
anusaraN karake honevAlA) pariNAm hai . aur vah upayog j~nAn tathA darshan hai, kyo.nki chaitanya
2sAkAr aur 3nirAkAr aisA ubhayarUp hai . ab is upayogake shuddha aur ashuddha aise do bhed
kiye gaye hai.n . usame.n, shuddha upayog niruparAg (-nirvikAr) hai; aur ashuddha upayog soparAg
(-savikAr) hai . aur vah ashuddha upayog shubh aur ashubh aise do prakArakA hai, kyo.nki
uparAg vishuddhirUp aur sa.nklesharUp aisA do prakArakA hai (arthAt vikAr mandakaShAyarUp aur
tIvrakaShAyarUp aisA do prakArakA hai )
.
bhAvArtha :AtmA upayogasvarUp hai . pratham to upayogake do bhed hai.nshuddha aur
ashuddha . aur phi ra ashuddha upayogake do bhed hai.n, shubh tathA ashubh ..155..
ab kahate hai.n ki iname.n kaunasA upayog paradravyake sa.nyogakA kAraN hai :
1. upayogavisheSh = upayogakA bhed, prakAr yA amuk prakArakA upayog . (ashuddhopayog paradravyake sa.nyogakA
kAraN hai; yah 156 vI.n gAthAme.n kahe.nge .)
2. sAkAr = AkAravAlA yA bhedavAlA; savikalpa; visheSh .
3. nirAkAr = AkAr rahit; bhedarahit; nirvikalpa; sAmAnya .
upayog jo shubh hoy, sa.nchay thAy puNya taNo tahI.n,
ne pApasa.nchay ashubhathI; jyA.n ubhay nahi sa.nchay nahI.n. 156
.

Page 304 of 513
PDF/HTML Page 337 of 546
single page version

upayogo yadi hi shubhaH puNya.n jIvasya sa.nchaya.n yAti .
ashubho vA tathA pApa.n tayorabhAve na chayo.asti ..156..
upayogo hi jIvasya paradravyasa.nyogakAraNamashuddhaH . sa tu vishuddhisa.nklesharUpoparAgavashAt.h
shubhAshubhatvenopAttadvaividhyaH, puNyapApatvenopAttadvaividhyasya paradravyasya sa.nyogakAraNatven nirvarta-
yati
. yadA tu dvividhasyApyasyAshuddhasyAbhAvaH kriyate tadA khalUpayogaH shuddha evAvatiShThate .
sa punarakAraNamev paradravyasa.nyogasya ..156..
ath shubhopayogasvarUpa.n prarUpayati
bhavatIti vichArayatiuvaogo jadi hi suho upayogo yadi chet hi sphu Ta.n shubho bhavati . puNNa.n jIvassa
sa.nchaya.n jAdi tadA kAle dravyapuNya.n kartR^i jIvasya sa.nchayamupachaya.n vR^iddhi.n yAti badhyat ityarthaH . asuho vA
tah pAva.n ashubhopayogo vA tathA tenaiv prakAreN puNyavaddravyapApa.n sa.nchaya.n yAti . tesimabhAve Na chayamatthi
tayorabhAve na chayo.asti . nirdoShinijaparamAtmabhAvanArUpeN shuddhopayogabalen yadA tayordvayoH shubhAshubho-
payogayorabhAvaH kriyate tadobhayaH sa.nchayaH karmabandho nAstItyarthaH ..156.. eva.n shubhAshubhashuddhopayog-
trayasya sAmAnyakathanarUpeN dvitIyasthale gAthAdvaya.n gatam . ath visheSheN shubhopayogasvarUpa.n
anvayArtha :[upayogaH ] upayog [yadi hi ] yadi [shubhaH ] shubh ho [jIvasya ]
to jIvake [puNya.n ] puNya [sa.nchaya.n yAti ] sa.nchayako prApta hotA hai [tathA vA ashubhaH ] aur
yadi ashubh ho [pApa.n ] to pAp sa.nchay hotA hai
. [tayoH abhAve ] unake (dono.nke) abhAvame.n
[chayaH nAsti ] sa.nchay nahI.n hotA ..156..
TIkA :jIvako paradravyake sa.nyogakA kAraN ashuddha upayog hai . aur vah vishuddhi
tathA sa.nklesharUp uparAgake kAraN shubh aur ashubharUpase dvividhatAko prApta hotA huA, jo
puNya aur pAparUpase dvividhatAko prApta hotA hai aisA jo paradravya usake sa.nyogake kAraNarUpase
kAm karatA hai
. (uparAg mandakaShAyarUp aur tIvrakaShAyarUpase do prakArakA hai, isaliye
ashuddha upayog bhI shubhashubhake bhedase do prakArakA hai; usame.nse shubhopayog puNyarUp
paradravyake sa.nyogakA kAraN hotA hai aur ashubhopayog pAparUp paradravyake sa.nyogakA kAraN
hotA hai
.) kintu jab dono.n prakArake ashuddhopayogakA abhAv kiyA jAtA hai tab vAstavame.n
upayog shuddha hI rahatA hai; aur vah to paradravyake sa.nyogakA akAraN hI hai . (arthAt
shuddhopayog paradravyake sa.nyogakA kAraN nahI.n hai ) ..156..
ab shubhopayogakA svarUp kahate hai.n :

Page 305 of 513
PDF/HTML Page 338 of 546
single page version

jo jANAdi jiNi.nde pechChadi siddhe tahev aNagAre .
jIvesu sANuka.npo uvaogo so suho tassa ..157..
yo jAnAti jinendrAn pashyati siddhA.nstathaivAnAgArAn .
jIveShu sAnukampa upayogaH sa shubhastasya ..157..
vishiShTakShayopashamadashAvishrAntadarshanachAritramohanIyapudgalAnuvR^ittiparatven parigR^ihIt-
shobhanoparAgatvAt.h paramabhaTTArakamahAdevAdhidevaparameshvarArhatsiddhasAdhushraddhAne samastabhUtagrAmAnu-
kampAcharaNe cha pravR^ittaH shubh upayogaH ..157..
athAshubhopayogasvarUpa.n prarUpayati
vyAkhyAtijo jANAdi jiNi.nde yaH kartA jAnAti . kAn . anantaj~nAnAdichatuShTayasahitAn kShudhAdyaShTA-
dashadoSharahitA.nshcha jinendrAn . pechChadi siddhe pashyati . kAn . j~nAnAvaraNAdyaShTakarmarahitAnsamyaktvAdyaShTa-
guNAntarbhUtAnantaguNasahitA.nshcha siddhAn . tahev aNagAre tathaivAnAgArAn . anAgArashabdavAchyAnnishchay-
vyavahArapa~nchAchArAdiyathoktalakShaNAnAchAryopAdhyAyasAdhUn . jIvesu sANuka.npo trasasthAvarajIveShu sAnukampaH
sadayaH . uvaogo so suho sa ittha.nbhUt upayogaH shubho bhaNyate . sa cha kasya bhavati . tassa tasya pUrvokta-
pra. 39
anvayArtha :[yaH ] jo [jinendrAn ] jinendro.nko [jAnAti ] jAnatA hai, [siddhAn
tathaiv anAgArAn ] siddho.n tathA anAgAro.nkI (AchArya, upAdhyAy aur sarvasAdhuo.nkI)
[pashyati ] shraddhA karatA hai, [jIveShu sAnukampaH ] aur jIvo.nke prati anukampAyukta hai, [tasya ]
usake [saH ] vah [shubhaH upayogaH ] shubh upayog hai
..157..
TIkA :vishiShTa (visheSh prakArakI) kShayopashamadashAme.n rahanevAle darshanamohanIy aur
chAritramohanIyarUp pudgalo.nke anusAr pariNatime.n lagA honese shubh 1uparAgakA grahaN kiyA
honese, jo (upayog) param bhaTTArak mahA devAdhidev, parameshvar aise arha.nt, siddha aur sAdhukI
shraddhA karaneme.n tathA samasta jIvasamUhakI anukampAkA AcharaN karaneme.n pravR^itta hai, vah shubhopayog
hai
..157..
ab ashubhopayogakA svarUp kahate hai.n :
1. uparAgakA artha gAthA 126ke TippaName.n dekhe.n .
jANe jinone jeh, shraddhe siddhane, aNagArane,
je sAnuka.np jIvo prati, upayog Che shubh tehane. 157
.

Page 306 of 513
PDF/HTML Page 339 of 546
single page version

visayakasAogADho dussudiduchchittaduTThagoTThijudo .
uggo ummaggaparo uvaogo jassa so asuho ..158..
viShayakaShAyAvagADho duHshrutidushchittaduShTagoShThiyutaH .
ugra unmArgapar upayogo yasya so.ashubhaH ..158..
vishiShTodayadashAvishrAntadarshanachAritramohanIyapudgalAnuvR^ittiparatven parigR^ihItAshobhanop-
rAgatvAtparamabhaTTArakamahAdevAdhidevaparameshvarArhatsiddhasAdhubhyo.anyatronmArgashraddhAne viShayakaShAy-
duHshravaNadurAshayaduShTasevanogratAcharaNe cha pravR^itto.ashubhopayogaH
..158..
lakShaNajIvasyetyabhiprAyaH ..157.. athAshubhopayogasvarUpa.n nirUpayativisayakasAogADho viShay-
kaShAyAvagADhaH . dussudiduchchittaduTThagoTThijudo duHshrutidushchittaduShTagoShThiyutaH . uggo ugraH . ummaggaparo unmArgaparaH .
uvaogo eva.n visheShaNachatuShTayayukta upayogaH pariNAmaH jassa yasya jIvasya bhavati so asuho sa
upayogastvashubho bhaNyate, abheden puruSho vA . tathA hiviShayakaShAyarahitashuddhachaitanyapariNateH pratipakSha-
bhUto viShayakaShAyAvagADho viShayakaShAyapariNataH . shuddhAtmatattvapratipAdikA shrutiH sushrutistadvilakShaNA
duHshrutiH mithyAshAstrashrutirvA; nishchintAtmadhyAnapariNata.n suchitta.n, tadvinAshaka.n dushchitta.n, svaparanimitteShTa-
kAmabhogachintApariNata.n rAgAdyapadhyAna.n vA; paramachaitanyapariNatervinAshikA duShTagoShThI, tatpratipakShabhUt-

kushIlapuruShagoShThI vA
. ittha.nbhUtaduHshrutidushchittaduShTagoShThIbhiryuto duHshrutidushchittaduShTagoShThiyuktaH . paramopasham-
anvayArtha :[yasya upayogaH ] jisakA upayog [viShayakaShAyAvagADhaH ]
viShayakaShAyame.n avagA.Dh.h.h (magna) hai, [duHshrutidushchittaduShTagoShTiyutaH ] kushruti, kuvichAr aur
kusa.ngatime.n lagA huA hai, [ugraH ] ugra hai tathA [unmArgaparaH ] unmArgame.n lagA huA hai, [saH
ashubhaH ]
usakA vah ashubhopayog hai
..158..
TIkA :vishiShTa udayadashAme.n rahanevAle darshanamohanIy aur chAritramohanIyarUp
pudgalo.nke anusAr pariNatime.n lagA honese ashubh uparAgako grahaN karanese, jo (upayog) param
bhaTTArak, mahA devAdhidev, parameshvar aise arha.nt, siddha aur sAdhuke atirikta anya
unmArgakIshraddhA karaneme.n tathA viShay, kaShAy, kushravaN, kuvichAr, kusa.ng aur ugratAkA
AcharaN karaneme.n pravR^itta hai, vah ashubhopayog hai ..158..
kuvichArsa.ngatishravaNayut, viShaye kaShAye magna je,
je ugra ne unmArgapar, upayog teh ashubh Che. 158.

Page 307 of 513
PDF/HTML Page 340 of 546
single page version

ath paradravyasa.nyogakAraNavinAshamabhyasyati
asuhovaogarahido suhovajutto Na aNNadaviyamhi .
hojja.n majjhattho.aha.n NANappagamappaga.n jhAe ..159..
ashubhopayogarahitaH shubhopayukto na anyadravye .
bhavanmadhyastho.aha.n j~nAnAtmakamAtmaka.n dhyAyAmi ..159..
yo hi nAmAya.n paradravyasa.nyogakAraNatvenopanyasto.ashuddha upayogaH sa khalu manda-
tIvrodayadashAvishrAntaparadravyAnuvR^ittitantratvAdev pravartate, na punaranyasmAt.h . tato.ahameSh sarvasminnev
paradravye madhyastho bhavAmi . eva.n bhava.nshchAha.n paradravyAnuvR^ittitantratvAbhAvAt.h shubhenAshubhen vAshuddhop-
bhAvapariNataparamachaitanyasvabhAvAtpratikUlaH ugraH . vItarAgasarvaj~napraNItanishchayavyavahAramokShamArgAdvilakShaN
unmArgaparaH . ittha.nbhUtavisheShaNachatuShTayasahit upayogaH pariNAmaH tatpariNatapuruSho vetyashubhopayogo bhaNyat
ityarthaH ..158.. ath shubhAshubharahitashuddhopayoga.n prarUpayatiasuhovaogarahido ashubhopayogarahito
bhavAmi . sa kaH aha.n aha.n kartA . punarapi katha.nbhUtaH . suhovajutto Na shubhopayogayuktaH pariNato na bhavAmi .
kva viShaye.asau shubhopayogaH . aNNadaviyamhi nijaparamAtmadravyAdanyadravye . tarhi katha.nbhUto bhavAmi . hojja.n
majjhattho jIvitamaraNalAbhAlAbhasukhaduHkhashatrumitranindAprasha.nsAdiviShaye madhyastho bhavAmi . ittha.nbhUtaH
san ki.n karomi . NANappagamappaga.n jhAe j~nAnAtmakamAtmAna.n dhyAyAmi . j~nAnen nirvR^itta.n j~nAnAtmaka.n
ab, paradravyake sa.nyogakA jo kAraN (ashuddhopayog) usake vinAshakA abhyAs
batalAte hai.n :
anvayArtha :[anyadravye ] anya dravyame.n [madhyasthaH ] madhyastha [bhavan ] hotA huA
[aham ] mai.n [ashubhopayogarahitaH ] ashubhopayog rahit hotA huA tathA [shubhopayuktaH na ]
shubhopayukta nahI.n hotA huA [j~nAnAtmakam ] j~nAnAtmak [Atmaka.n ] AtmAko [dhyAyAmi ]
dhyAtA hU.N
..159..
TIkA :jo yah, (156 vI.n gAthAme.n) paradravyameke sa.nyogake kAraNarUpame.n kahA gayA
ashuddhopayog hai, vah vAstavame.n mandatIvra udayadashAme.n rahanevAle paradravyAnusAr pariNatike AdhIn
honese hI pravartit hotA hai, kintu anya kAraNase nahI.n . isaliye yah mai.n samasta paradravyame.n madhyastha
hoU.N . aur isaprakAr madhyastha hotA huA mai.n paradravyAnusAr pariNatike AdhIn na honese shubh
madhyastha paradravye thato, ashubhopayog rahitane
shubhamA.n ayukta, hu.N dhyAu.N Chu.n nij Atmane j~nAnAtmane. 159
.