Page 288 of 513
PDF/HTML Page 321 of 546
single page version
evamAkAshapadArthAdAkAlapadArthAchcha samastairev sa.nbhAvitapradeshasadbhAvaiH padArthaiH samagra ev yaH samApti.n nIto lokasta.n khalu tadantaHpAtitve.apyachintyasvaparaparichChedashaktisa.npadA jIv ev jAnIte, natvitaraH . eva.n sheShadravyANi j~neyamev, jIvadravya.n tu j~neya.n j~nAna.n cheti j~nAn- j~neyavibhAgaH . athAsya jIvasya sahajavijR^imbhitAnantaj~nAnashaktihetuke trisamayAvasthAyitvalakShaNe vi bhaviyA ta.n jANah sammamAhappa.n’’ ..144.. eva.n nishchayakAlavyAkhyAnamukhyatvenAShTamasthale gAthAtraya.n gatam . iti pUrvoktaprakAreN ‘davva.n jIvamajIva.n’ ityAdyekonavi.nshatigAthAbhiH sthalAShTaken visheSh- j~neyAdhikAraH samAptaH .. ataH para.n shuddhajIvasya dravyabhAvaprANaiH sah bhedanimitta.n ‘sapadesehi.n samaggo’
anvayArtha : — [sapradeshaiH arthaiH ] sapradesh padArtho.nke dvArA [niShThitaH ] samAptiko 1prApta [samagraH lokaH ] sampUrNa lok [nityaH ] nitya hai, [ta.n ] use [yaH jAnAti ] jo jAnatA hai [jIvaH ] vah jIv hai, — [prANachatuShkAbhisa.nbaddhaH ] jo ki (sa.nsAr dashAme.n) chAr prANo.nse sa.nyukta hai ..145..
TIkA : — isaprakAr jinhe.n pradeshakA sadbhAv phalit huA hai aise AkAshapadArthase lekar kAl padArtha takake sabhI padArtho.nse samAptiko prApta jo samasta lok hai use vAstavame.n, usame.n 2a.ntaHpAtI honepar bhI, achintya aisI svaparako jAnanekI shaktirUp sampadAke dvArA jIv hI jAnatA hai, dUsarA koI nahI.n . isaprakAr sheSh dravya j~ney hI hai.n aur jIvadravya to j~ney tathA j~nAn hai; — isaprakAr j~nAn aur j~neyakA vibhAg hai .
ab, is jIvako, sahajarUpase (svabhAvase hI) pragaT anantaj~nAnashakti jisakA hetu hai aur tIno.n kAlame.n avasthAyipanA (TikanA) jisakA lakShaN hai aisA, vastukA svarUpabhUt honese 1. Chah dravyo.nse hI sampUrNa lok samApta ho jAtA hai, arthAt unake atirikta lokame.n dUsarA kuCh nahI.n hai . 2. a.ntaHpAtI = andar A jAnevAlA; andar samA jAnevAlA ( – jIv lokake bhItar A jAtA hai .)
tasu jANanAro jIv, prANachatuShkathI sa.nyukta je. 145.
Page 289 of 513
PDF/HTML Page 322 of 546
single page version
vastusvarUpabhUtatayA sarvadAnapAyini nishchayajIvatve satyapi sa.nsArAvasthAyAmanAdi- pravAhapravR^ittapudgalasa.nshleShadUShitAtmatayA prANachatuShkAbhisa.nbaddhatva.n vyavahArajIvatvaheturvibhakta- vyo.asti ..145..
ath ke prANA ityAvedayati — ityAdi yathAkrameN gAthAShTakaparyanta.n sAmAnyabhedabhAvanAvyAkhyAna.n karoti . tadyathA . ath j~nAnaj~neyaj~nApanArtha.n tathaivAtmanaH prANachatuShken sah bhedabhAvanArtha.n vA sUtramida.n pratipAdayati — logo loko bhavati . katha.nbhUtaH . NiTThido niShThitaH samApti.n nIto bhR^ito vA . kaiH kartR^ibhUtaiH . aTThehi.n sahajashuddhabuddhaikasvabhAvo yo.asau paramAtmapadArthastatprabhR^itayo ye.arthAstaiH . punarapi ki.nvishiShTaH . sapadesehi.n samaggo svakIyapradeshaiH samagraH paripUrNaH . athavA padArthaiH . katha.nbhUtaiH . sapradeshaiH pradeshasahitaiH . punarapi ki.nvishiShTo lokaH . Nichcho dravyArthikanayen nityaH lokAkAshApekShayA vA . athavA nityo, na kenApi puruShavisheSheN kR^itaH . jo ta.n jANadi yaH kartA ta.n j~neyabhUta.n loka.n jAnAti jIvo sa jIvapadArtho bhavati . etAvatA kimukta.n bhavati . yo.asau vishuddhaj~nAnadarshanasvabhAvo jIvaH sa j~nAna.n j~neyashcha bhaNyate . sheShapadArthAstu j~neyA eveti j~nAtR^ij~neyavibhAgaH . punarapi ki.nvishiShTo jIvaH . pANachadukke Na sa.nbaddho yadyapi nishchayen svataHsiddhaparamachaitanyasvabhAven nishchayaprANen jIvati tathApi vyavahAreNAnAdikarmabandhavashAdA- yurAdyashuddhaprANachatuShkenApi sa.nbaddhaH san jIvati . tachcha shuddhanayen jIvasvarUpa.n na bhavatIti bhedabhAvanA j~nAtavyetyabhiprAyaH ..145.. athendriyAdiprANachatuShkasvarUpa.n pratipAdayati — atIndriyAnantasukhasva- bhAvAtmano vilakShaN indriyaprANaH, manovAkkAyavyApArarahitAtparamAtmadravyAdvisadR^isho balaprANaH, sarvadA avinAshI nishchayajIvatva honepar bhI, sa.nsArAvasthAme.n anAdipravAharUpase pravartamAn pudgal sa.nshleShake dvArA svaya.n dUShit honese usake chAr prANo.nse sa.nyuktapanA hai — jo ki (sa.nyuktapanA) vyavahArajIvatvakA hetu hai, aur vibhakta karane yogya hai .
bhAvArtha : — ShaT dravyo.nkA samudAy vah lok hai . jIv use (apanI) achintya j~nAnashaktise jAnatA hai; isaliye jIvake atirikta sheSh dravya j~ney hai.n aur jIv j~nAn tathA j~ney hai . us jIvako vastuke svarUpabhUt honese jo kabhI naShTa nahI.n hotA, aisA nishchayajIvatva sadA hI hai . us nishchay jIvatvakA kAraN svAbhAvik anantaj~nAnashakti hai . aisA nishchayajIvatva jIvake sadA hone par bhI vah, sa.nsAr dashAme.n svaya.n pudgalake sa.nba.ndhase dUShit honese chAr prANo.nse sa.nyukta hai, aur isaliye usake vyavahArajIvatva bhI hai . us vyavahArajIvatvako kAraNarUp jo chAr prANo.nse sa.nyuktapanA usase jIvako bhinna karanA chAhiye ..145..
ab, prAN kaun – kaunase hai.n, so batalAte hai.n : — pra. 37
Page 290 of 513
PDF/HTML Page 323 of 546
single page version
sparshanarasanaghrANachakShuHshrotrapa.nchakamindriyaprANAH, kAyavA~N.hmastraya.n balaprANAH, bhav- dhAraNanimittamAyuHprANaH, uda.nchananya.nchanAtmako marudAnapAnaprANaH ..146..
ath prANAnA.n niruktyA jIvatvahetutva.n paudgalikatva.n cha sUtrayati — anAdyanantasvabhAvAtparamAtmapadArthAdviparItaH sAdyanta AyuHprANaH, uchChvAsanishvAsajanitakhedarahitA- chChuddhAtmatattvAtpratipakShabhUt AnapAnaprANaH . evamAyurindriyabalochChvAsarUpeNAbhedanayen jIvAnA.n sa.nbandhinashchatvAraH prANA bhavanti . te cha shuddhanayen jIvAdbhinnA bhAvayitavyA iti ..146.. ath ta ev prANA bhedanayen dashavidhA bhavantItyAvedayati —
anvayArtha : — [indriyaprANaH cha ] indriyaprAN, [tathA balaprANaH ] balaprAN, [tathA cha AyuHprAN: ] AyuprAN [cha ] aur [AnapAnaprANaH ] shvAsochChvAs prAN — [te ] ye (chAr) [jIvAnA.n ] jIvo.nke [prANAH ] prAN [bhavanti ] hai.n ..146..
TIkA : — sparshan, rasanA, ghrAN, chakShu aur shrotra — yah pA.Nch indriyaprAN hai.n; kAy, vachan aur man, — yah tIn balaprAN hai.n, bhav dhAraNakA nimitta (arthAt manuShyAdi paryAyakI sthitikA nimitta) AyuprAN hai; nIche aur U par jAnA jisakA svarUp hai aisI vAyu (shvAs) shvAsochChvAs prAN hai ..146..
ab, vyutpattise prANo.nko jIvatvakA hetupanA aur unakA paudgalikapanA sUtra dvArA kahate hai.n (arthAt prAN jIvatvake hetu hai aisA vyutpattise darashAte hai.n tathA prAN paudgalik hai.n aisA kahate hai.n ) : —
vaLI prAN shvAsochChvAs – e sau, jIv kerA prAN Che . 146.
Page 291 of 513
PDF/HTML Page 324 of 546
single page version
prANasAmAnyen jIvati jIviShyati jIvitavA.nshcha pUrvamiti jIvaH . evamanAdi- sa.ntAnapravartamAnatayA trisamayAvasthatvAtprANasAmAnya.n jIvasya jIvatvaheturastyev . tathApi tanna jIvasya svabhAvatvamavApnoti pudgaladravyanirvR^ittatvAt ..147..
indriyaprANaH pa~nchavidhaH, tridhA balaprANaH, punashchaik AnapAnaprANaH, AyuHprANashcheti bheden dash prANAste.api chidAnandaikasvabhAvAtparamAtmano nishchayen bhinnA j~nAtavyA ityabhiprAyaH ..“12.. ath prANashabdavyutpattyA jIvasya jIvatva.n prANAnA.n pudgalasvarUpatva.n cha nirUpayati — pANehi.n chaduhi.n jIvadi yadyapi nishchayen sattAchaitanyasukhabodhAdishuddhabhAvaprANairjIvati tathApi vyavahAreN vartamAnakAle dravyabhAv- rUpaishchaturbhirashuddhaprANairjIvati jIvissadi jIviShyati bhAvikAle jo hi jIvido yo hi sphu Ta.n jIvitaH puvva.n pUrvakAle so jIvo sa jIvo bhavati . te pANA te pUrvoktAH prANAH poggaladavvehi.n NivvattA udayAgat- pudgalakarmaNA nirvR^ittA niShpannA iti . tat ev kAraNAtpudgaladravyaviparItAdanantaj~nAnadarshanasukh-
anvayArtha : — [yaH hi ] jo [chaturbhiH prANaiH ] chAr prANo.nse [jIvati ] jItA hai, [jIviShyati ] jiyegA [jIvitaH pUrva.n ] aur pahale jItA thA, [saH jIvaH ] vah jIv hai . [punaH ] phi ra bhI [prANAH ] prAN to [pudgaladravyaiH nirvR^ittAH ] pudgal dravyo.nse niShpanna (rachit) hai.n ..147..
TIkA : — (vyutpattike anusAr) prANasAmAnyase jItA hai, jiyegA, aur pahale jItA thA, vah jIv hai . isaprakAr (prANasAmAnya) anAdi sa.ntAnarUp (-pravAharUp)se pravartamAn honese (sa.nsAradashAme.n) trikAl sthAyI honese prANasAmAnya jIvake jIvatvakA hetu hai hI . tathApi vah (prAN sAmAnya) jIvakA svabhAv nahI.n hai kyo.nki vah pudgaladravyase niShpanna — rachit hai .
bhAvArtha : — yadyapi nishchayase jIv sadA hI bhAvaprANase jItA hai, tathApi sa.nsAradashAme.n vyavahArase use vyavahArajIvatvake kAraNabhUt indriyAdi dravyaprANo.nse jIvit kahA jAtA hai . aisA
je chAr prANe jIvato pUrve, jIve Che, jIvashe, te jIv Che; paN prAN to pudgaladaravaniShpanna Che. 147.
Page 292 of 513
PDF/HTML Page 325 of 546
single page version
yato mohAdibhiH paudgalikakarmabhirbaddhatvAjjIvaH prANanibaddho bhavati, yatashcha prANanibaddhatvAtpaudgalikakarmaphalamupabhu.njAnaH punarapyanyaiH paudgalikakarmabhirbadhyate, tataH vIryAdyanantaguNasvabhAvAtparamAtmatattvAdbhinnA bhAvayitavyA iti bhAvaH ..147.. ath prANAnA.n yatpUrva- sUtrodita.n paudgalikatva.n tadev darshayati — jIvo pANaNibaddho jIvaH kartA chaturbhiH prANairnibaddhaH sa.nbaddho bhavati . katha.nbhUtaH san . baddho shuddhAtmopalambhalakShaNamokShAdvilakShaNairbaddhaH . kairbaddhaH . mohAdiehi.n kammehi.n mohanIyAdikarmabhirbaddhastato j~nAyate mohAdikarmabhirbaddhaH san prANanibaddho bhavati, na cha karmabandharahit iti . tat ev j~nAyate prANAH pudgalakarmodayajanitA iti . tathAvidhaH san ki.n karoti . uvabhu.njadi kammaphala.n paramasamAdhisamutpannanityAnandaikalakShaNasukhAmR^itabhojanamalabhamAnaH san kaTukaviShasamAnamapi karmaphalamupabhu~N.hkte . bajjhadi aNNehi.n kammehi.n tatkarmaphalamupabhu~njAnaH sannaya.n jIvaH karmarahitAtmano visadR^ishairanyakarmabhirnavatarakarmabhirbadhyate . yataH kAraNAtkarmaphala.n bhu~njAno navatar karmANi badhnAti, honepar bhI ve dravyaprAN AtmAkA svarUp ki.nchit mAtra nahI.n hai.n kyo.nki ve pudgal dravyase nirmit hai.n ..147..
anvayArtha : — [mohAdikaiH karmabhiH ] mohAdik karmo.nse [baddhaH ] ba.NdhA huA honese [jIvaH ] jIv [prANanibaddhaH ] prANo.nse sa.nyukta hotA huA [karmaphala.n upabhu.njAnaH ] karmaphalako bhogatA huA [anyaiH karmabhiH ] anya karmo.nse [badhyate ] ba.NdhatA hai ..148..
TIkA : — (1) mohAdik paudgalik karmo.nse ba.NdhA huA honese jIv prANo.nse sa.nyukta hotA hai aur (2) prANo.nse sa.nyukta honeke kAraN paudgalik karmaphalako (mohI – rAgI – dveShI jIv moh – rAg – dveShapUrvak) bhogatA huA punaH bhI anya paudgalik karmo.nse ba.ndhatA hai, isaliye
jIv karmaph La - upabhog karatA.n, ba.ndh pAme karmano. 148.
Page 293 of 513
PDF/HTML Page 326 of 546
single page version
paudgalikakarmakAryatvAtpaudgalikakarmakAraNatvAchcha paudgalikA ev prANA nishchIyante ..148..
tathAyamaj~nAnI jIvo.api taptalohapiNDasthAnIyamohAdipariNAmen pariNataH san pUrva.n nirvikArasvasa.nvedan-
paudgalik hI nishchit hote hai.n ..148..
ab, prANo.nke paudgalik karmakA kAraNapanA (arthAt prAN paudgalik karmake kAraN kis prakAr hai.n vah) pragaT karate hai.n : —
anvayArtha : — [yadi ] yadi [jIvaH ] jIv [mohapradveShAbhyA.n ] moh aur dveShake dvArA [jIvayoH ] jIvo.nke (-svajIvake tathA parajIvake) [prANAbAdha.n karoti ] prANo.nko bAdhA pahu.NchAte hai.n, [saH hi ] to pUrvakathit [j~nAnAvaraNAdikarmabhiH ba.ndhaH ] j~nAnAvaraNAdik karmo.nke dvArA ba.ndh [bhavati ] hotA hai ..149..
to ba.ndh j~nAnAvaraN - Adik karmano te thAy Che. 149.
Page 294 of 513
PDF/HTML Page 327 of 546
single page version
prANairhi tAvajjIvaH karmaphalamupabhu.nkte; tadupabhu.njAno mohapradveShAvApnoti; tAbhyA.n svajIv- parajIvayoH prANAbAdha.n vidadhAti . tadA kadAchitparasya dravyaprANAnAbAdhya kadAchidanAbAdhya svasya bhAvaprANAnuparaktatven bAdhamAno j~nAnAvaraNAdIni karmANi badhnAti . eva.n prANAH paudgalikakarmakAraNatAmupayAnti ..149..
j~nAnasvarUpa.n svakIyashuddhaprANa.n hanti, pashchAduttarakAle paraprANaghAte niyamo nAstIti ..149.. athendri- yAdiprANotpatterantara~N.hgahetumupadishati — AdA kammamalimaso ayamAtmA svabhAven bhAvakarmadravyakarmanokarma- malarahitatvenAtyantanirmalo.api vyavahAreNAnAdikarmabandhavashAnmalImaso bhavati . tathAbhUtaH san ki.n karoti . dharedi pANe puNo puNo aNNe dhArayati prANAn punaHpunaH anyAnnavatarAn . yAvatkim . Na chayadi
TIkA : — pratham to prANo.nse jIv karmaphalako bhogatA hai; use bhogatA huA moh tathA dveShako prApta hotA hai; moh tathA dveShase svajIv tathA parajIvake prANo.nko 1bAdhA pahu.NchAtA hai . vahA.N kadAchit (-kisI samay) parake dravya prANo.nko bAdhA pahu.NchAkar aur kadAchit (parake dravya prANo.nko) bAdhA na pahu.NchAkar, apane bhAvaprANo.nko to 2uparaktapanese (avashya hI) bAdhA pahu.NchAtA huA jIv j~nAnAvaraNAdi karmo.nko bA.NdhatA hai . isaprakAr prAN paudgalik karmo.nke kAraNapaneko prApta hote hai.n ..149..
ab paudgalik prANo.nkI sa.ntatikI (-pravAhakI – paramparAkI) pravR^ittikA antara.ng hetu sUtra dvArA kahate hai.n : — 1. bAdhA = pIDA, upadrav, vighna . 2. uparaktapanA = malinapanA; vikArIpanA; mohAdipariNAmarUp pariNamit honA . [jaise koI puruSh tapta loheke
hAthako jalAtA hai ) phi ra dUsarA jale yA na jale — isakA koI niyam nahI.n hai; usIprakAr jIv
hI hAni pahu.NchAtA hai, phi ra dUsareke dravyaprANo.nkI hAni ho yA na ho — isakA koI niyam nahI.n hai .]
mamatA sharIrapradhAn viShaye jyA.n lagI ChoDe nahI.n. 150.
Page 295 of 513
PDF/HTML Page 328 of 546
single page version
yeyamAtmanaH paudgalikaprANAnA.n sa.ntAnen pravR^ittiH, tasyA anAdipaudgalakarmamUla.n sharIrAdimamatvarUpamuparaktatvamantara.ngo hetuH ..150..
jAv mamatti.n nisnehachichchamatkArapariNaterviparItA.n mamatA.n yAvatkAla.n na tyajati . keShu viShayeShu . dehapadhANesu visayesu dehaviShayarahitaparamachaitanyaprakAshapariNateH pratipakShabhUteShu dehapradhAneShu pa~nchendriyaviShayeShviti . tataH sthitametat — indriyAdiprANotpatterdehAdimamatvamevAntara~N.hgakAraNamiti ..150.. athendriyAdiprANAnAmabhyantara.n vinAshakAraNamAvedayati — jo i.ndiyAdivijaI bhavIy yaH kartAtIndriyAtmotthasukhAmR^itasa.ntoShabalen jitendriyatven niHkaShAyanirmalAnubhUtibalen kaShAyajayen chendriyAdivijayI bhUtvA uvaogamappaga.n jhAdi
anvayArtha : — [yAvat ] jab tak [dehapradhAneShu viShayeShu ] dehapradhAn viShayo.nme.n [mamatva.n ] mamatvako [na tyajati ] nahI.n Cho.DtA, [karmamalImasaH AtmA ] tab tak karmase malin AtmA [punaH punaH ] punaH – punaH [anyAn prANAn ] anya – anya prANo.nko [dhArayati ] dhAraN karatA hai ..150..
TIkA : — jo is AtmAko paudgalik prANo.nkI sa.ntAnarUp pravR^itti hai, usakA antara.ng hetu sharIrAdikA mamatvarUp uparaktapanA hai, jisakA mUl (-nimitta) anAdi paudgalik karma hai .
bhAvArtha : — dravyaprANo.nkI paramparA chalate rahanekA antara.ng kAraN anAdi pudgalakarmake nimittase honevAlA jIvakA vikArI pariNaman hai . jabatak jIv dehAdi viShayo.nke mamatvarUp vikArI pariNamanako nahI.n Cho.DtA tab tak usake nimittase punaH – punaH pudgalakarma ba.Ndhate rahate hai.n aur usase punaH – punaH dravyaprANo.nkA sambandha hotA rahatA hai ..150..
Page 296 of 513
PDF/HTML Page 329 of 546
single page version
pudgalaprANasa.ntatinivR^itterantara.ngo heturhi paudgalikakarmamUlasyoparaktatvasyAbhAvaH . sa tu samastendriyAdiparadravyAnuvR^ittivijayino bhUtvA samastopAshrayAnuvR^ittivyAvR^ittasya spha TikamaNe- rivAtyantavishuddhamupayogamAtramAtmAna.n sunishchala.n kevalamadhivasataH syAt . idamatra tAtparya.n — Atmano.atyantavibhaktatvasiddhaye vyavahArajIvatvahetavaH pudgalaprANA evamuchChettavyAH ..151.. kevalaj~nAnadarshanopayoga.n nijAtmAna.n dhyAyati, kammehi.n so Na rajjadi karmabhishchichchamatkArAtmanaH pratibandha- kairj~nAnAvaraNAdikarmabhiH sa na rajyate, na badhyate . kih ta.n pANA aNuchara.nti karmabandhAbhAve sati ta.n puruSha.n
anvayArtha : — [yaH ] jo [indriyAdivijayIbhUtvA ] indriyAdikA vijayI hokar [upayoga.n Atmaka.n ] upayogamAtra AtmAkA [dhyAyati ] dhyAn karatA hai, [saH ] vah [karmabhiH ] karmo.nke dvArA [na rajyate ] ra.njit nahI.n hotA; [ta.n ] use [prANAH ] prAN [katha.n ] kaise [anuchara.nti ] anusare.nge ? (arthAt usake prANo.nkA sambandha nahI.n hotA .) ..151..
TIkA : — vAstavame.n paudgalik prANo.nke sa.ntatikI nivR^ittikA antara~N.hga hetu paudgalik karma jisakA kAraN ( – nimitta) hai aise 1uparaktapanekA abhAv hai . aur vah abhAv jo jIv samasta indriyAdik paradravyo.nke anusAr pariNatikA vijayI hokar, (anek varNovAle) 2AshrayAnusAr sArI pariNatise vyAvR^itta (pR^ithak, alag) hue spha Tik maNikI bhA.Nti, atyanta vishuddha upayogamAtra akele AtmAme.n sunishchalatayA vasatA hai, us jIvake hotA hai .
yahA.N yah tAtparya hai ki — AtmAkI atyanta vibhaktatA siddha karaneke liye vyavahArajIvatvake hetubhUt paudgalik prAN isaprakAr uchChed karaneyogya hai.n .
bhAvArtha : — jaise anek ra.ngayukta AshrayabhUt vastuke anusAr jo (spha Tik maNikA) anekara.ngI pariNaman hai usase sarvathA vyAvR^itta huye spha TikamaNike uparaktapanekA abhAv hai, usIprakAr anekaprakArake karma va indriyAdike anusAr jo (AtmAkA) anek prakArakA vikArI pariNaman hai usase sarvathA vyAvR^itta huye AtmAke ( – jo ek upayogamAtra 1. uparaktapanA = vikR^itapanA; malinapanA; ra.njitapanA; uparAgayuktapanA, (uparAgake arthake liye gAthA 126kA
phu TanoT dekho]) 2. Ashray = jisame.n spha TikamaNi rakhA ho vah vastu .
Page 297 of 513
PDF/HTML Page 330 of 546
single page version
ath punarapyAtmano.atyantavibhaktatvasiddhaye gativishiShTavyavahArajIvatvahetuparyAyasvarUp- mupavarNayati —
gAthAtrayam . tadanantara.n teShA.n sa.nyogakAraNa.n ‘appA uvaogappA’ ityAdi gAthAdvayam . tadanantara.n
hetu aisI jo gativishiShTa (dev – manuShyAdi) paryAyo.nkA svarUp kahate hai.n : —
anvayArtha : — [astitvanishchitasya arthasya hi ] astitvase nishchit arthakA (dravyakA) [arthAntare sa.nbhUtaH ] anya arthame.n (dravyame.n) utpanna [arthaH ] jo artha (-bhAv) [sa paryAyaH ] vah paryAy hai — [sa.nsthAnAdiprabhedaiH ] ki jo sa.nsthAnAdi bhedo.n sahit hotI hai ..152..
je artha te paryAy Che, jyA.n bhed sa.nsthAnAdino. 152.
Page 298 of 513
PDF/HTML Page 331 of 546
single page version
svalakShaNabhUtasvarUpAstitvanishchitasyaikasyArthasya svalakShaNabhUtasvarUpAstitvanishchit evAnya- sminnarthe vishiShTarUpatayA sa.nbhAvitAtmalAbho.artho.anekadravyAtmakaH paryAyaH . sa khalu pudgalasya pudgalAntar iv jIvasya pudgale sa.nsthAnAdivishiShTatayA samupajAyamAnaH sa.nbhAvyat ev . upapannashchaiva.nvidhaH paryAyaH, anekadravyasa.nyogAtmatven kevalajIvavyatirek mAtrasyaikadravyaparyAyasyA- skhalitasyAntaravabhAsanAt ..152..
ath paryAyavyaktIrdarshayati — prathamavisheShAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . tadyathA — ath punarapi shuddhAtmano visheShabhedabhAvanArtha.n naranArakAdiparyAyarUpa.n vyavahArajIvatvahetu.n darshayati — atthittaNichChidassa hi chidAnandaikalakShaNasvarUpAsti- tven nishchitasya j~nAtasya hi sphu Tam . kasya . atthassa paramAtmapadArthasya attha.ntaramhi shuddhAtmArthAdanyasmin j~nAnAvaraNAdikarmarUpe arthAntare sa.nbhUdo sa.njAt utpannaH attho yo naranArakAdirUpo.arthaH, pajjAo so nirvikArashuddhAtmAnubhUtilakShaNasvabhAvavya~njanaparyAyAdanyAdR^ishaH san vibhAvavya~njanaparyAyo bhavati sa ittha.nbhUtaparyAyo jIvasya . kaiH kR^itvA jAtaH . sa.nThANAdippabhedehi.n sa.nsthAnAdirahitaparamAtmadravyavilakShaNaiH sa.nsthAnasa.nhananasharIrAdiprabhedairiti ..152.. ath tAnev paryAyabhedAn vyaktIkaroti — NaraNArayatiriyasurA
TIkA : — svalakShaNabhUt svarUp – astitvase nishchit ek arthakA (dravyakA), svalakShaNabhUt svarUp – astitvase hI nishchit aise anya arthame.n (dravyame.n) vishiShTarUpase (-bhinna – bhinna rUpase) utpanna hotA huA jo artha (-bhAv), vah anekadravyAtmak paryAy hai vah anekadravyAtmak paryAy vAstavame.n, jaise pudgalakI anya pudgalame.n (anekadravyAtmak utpanna hotI huI dekhI jAtI hai usIprakAr, jIvakI pudgalame.n sa.nsthAnAdise vishiShTatayA (-sa.nsthAn ityAdike bhed sahit) utpanna hotI huI anubhavame.n avashya AtI hai . aur aisI paryAy upapanna (-yogya ghaTit, nyAyayukta) hai; kyo.nki jo keval jIvakI vyatirekamAtra hai aisI askhalit ekadravyaparyAy hI anek dravyo.nke sa.nyogAtmakarUpase bhItar avabhAsit hotI hai .
bhAvArtha : — yadyapi pratyek dravyakA svarUp – astitva sadA hI bhinna – bhinna rahatA hai tathApi, jaise pudgalo.nkI anya pudgalake sa.nba.ndhase ska.ndharUp paryAy hotI hai usIprakAr jIvakI pudgalo.nke sa.nba.ndhase devAdik paryAy hotI hai . jIvakI aisI anekadravyAtmak devAdiparyAy ayukta nahI.n hai; kyo.nki bhItar dekhane par, anek dravyo.nkA sa.nyog hone par bhI, jIv kahI.n pudgalo.nke sAth ekarUp paryAy nahI.n karatA, parantu vahA.N bhI mAtra jIvakI (-pudgalaparyAyase bhinna-) askhalit (-apanese chyut na honevAlI) ekadravyaparyAy hI sadA pravartamAn rahatI hai ..152..
Page 299 of 513
PDF/HTML Page 332 of 546
single page version
nArakastirya~N.hmanuShyo dev iti kil paryAyA jIvAnAm . te khalu nAmakarmapudgal- vipAkakAraNatvenAnekadravyasa.nyogAtmakatvAt kukUlA.ngArAdiparyAyA jAtavedasaH kShodakhilva- sa.nsthAnAdibhiriv sa.nsthAnAdibhiranyathaiv bhUtA bhavanti ..153.. naranArakatiryagdevarUpA avasthAvisheShAH . sa.nThANAdIhi.n aNNahA jAdA sa.nsthAnAdibhiranyathA jAtAH, manuShyabhave yatsamachaturasrAdisa.nsthAnamaudArikasharIrAdika.n cha tadapekShayA bhavAntare.anyadvisdrasha.n sa.nsthAnAdika.n bhavati . ten kAraNen te naranArakAdiparyAyA anyathA jAtA bhinnA bhaNyante; na cha shuddhabuddhaikasvabhAvaparamAtmadravyatven . kasmAt . tR^iNakAShThapatrAkArAdibhedabhinnasyAgneriv svarUpa.n tadev . pajjAyA jIvANa.n te cha naranArakAdayo jIvAnA.n vibhAvavya~njanaparyAyA bhaNyante . kaiH kR^itvA . udayAdihi.n NAmakammassa udayAdibhirnAmakarmaNo nirdoShaparamAtmashabdavAchyAnnirNAmanirgotrAdilakShaNAchChuddhAtmadravyAd- nyAdR^ishairnAmakarmajanitairbandhodayodIraNAdibhiriti . yat ev te karmodayajanitAstato j~nAyate
anvayArtha : — [naranArakatiryaksurAH ] manuShya, nArak, tirya.nch aur dev — ye [nAmakarmaNaH udayAdibhiH ] nAmakarmake udayAdik ke kAraN [jIvAnA.n paryAyAH ] jIvo.nkI paryAye.n hai.n — [sa.nsthAnAdibhiH ] jo ki sa.nsthAnAdike dvArA [anyathA jAtAH ] anya – anya prakArakI hotI hai.n ..153..
TIkA : — nArak, tirya.nch, manuShya aur dev — ye jIvo.nkI paryAye.n hai.n . ve nAmakarmarUp pudgalake vipAkake kAraN anek dravyo.nkI sa.nyogAtmak hai.n; isaliye jaise tR^iShakI agni aur a.ngAr ityAdi agnikI paryAye.n chUrA aur DalI ityAdi AkAro.nse anya- anya prakArakI hotI hai.n, usIprakAr jIvakI ve nArakAdi paryAye.n sa.nsthAnAdike dvArA anya- anya prakArakI hI hotI hai.n ..153..
Page 300 of 513
PDF/HTML Page 333 of 546
single page version
yatkhalu svalakShaNabhUta.n svarUpAstitvamarthanishchAyakamAkhyAta.n sa khalu dravyasya svabhAv ev, sadbhAvanibaddhatvAd dravyasvabhAvasya . athAsau dravyasvabhAvo dravyaguNaparyAyatven sthityutpAdavyayatven cha tritayI.n vikalpabhUmikAmadhirUDhaH parij~nAyamAnaH paradravye mohamapohya svaparavibhAgaheturbhavati, shuddhAtmasvarUpa.n na sa.nbhavantIti ..153.. ath svarUpAstitvalakShaNa.n paramAtmadravya.n yo.asau jAnAti sa paradravye moha.n na karotIti prakAshayati — jANadi jAnAti . jo yaH kartA . kam . ta.n pUrvokta.n davvasahAva.n paramAtmadravyasvabhAvam . ki.nvishiShTam . sabbhAvaNibaddha.n svabhAvaH svarUpasattA tatra nibaddhamAdhIna.n tanmaya.n
ab, AtmAkA anya dravyake sAth sa.nyuktapanA hone par bhI 1artha nishchAyak astitvako sva – par vibhAgake hetuke rUpame.n samajhAte hai.n : —
anvayArtha : — [yaH ] jo jIv [ta.n ] us (pUrvokta) [sadbhAvanibaddha.n ] astitvaniShpanna, [tridhA samAkhyAta.n ] tIn prakArase kathit, [savikalpa.n ] bhedo.nvAle [dravyasvabhAva.n ] dravyasvabhAvako [jAnAti ] jAnatA hai, [saH ] vah [anyadravye ] anya dravyame.n [na muhyati ] mohako prApta nahI.n hotA ..154..
TIkA : — jo, dravyako nishchit karanevAlA, svalakShaNabhUt svarUp – astitva kahA gayA hai vah vAstavame.n dravyakA svabhAv hI hai; kyo.nki dravyakA svabhAv astitvaniShpanna (astitvakA banA huA) hai . dravya – guN – paryAyarUpase tathA dhrauvya – utpAd – vyayarUpase 2trayAtmak bhedabhUmikAme.n ArU.Dh.h.h aisA yah dravyasvabhAv j~nAt hotA huA, paradravyake prati mohako dUr karake 1. artha nishchAyak = dravyakA nishchay karanevAlA; (dravyakA nirNay karanekA sAdhan jo svarUpAstitva hai vah
sva -parakA bhed karaneme.n sAdhanabhUt hai, isaprakAr is gAthAme.n samajhAte hai.n .) 2. trayAtmak = tInasvarUp; tInake samUharUp (dravyakA svabhAv dravya, guN aur paryAy aise tIn bhedo.nvAlA
astitvathI niShpanna dravyasvabhAvane trivikalpane je jANato, te AtamA nahi moh paradravye lahe. 154.
Page 301 of 513
PDF/HTML Page 334 of 546
single page version
tataH svarUpAstitvamev svaparavibhAgasiddhaye pratipadamavadhAryam . tathA hi — yachchetanatvAnvayalakShaNa.n dravya.n, yashchetanAvisheShatvalakShaNo guNo, yashchetanatvavyatirekalakShaNaH paryAyastattrayAtmaka.n, yA pUrvottaravyatirekasparshinA chetanatven sthitiryAvuttarapUrvavyatirekatven chetanasyotpAdavyayau tattrayAtmaka.n cha svarUpAstitva.n yasya nu svabhAvo.aha.n sa khalvayamanyaH . yachchAchetanatvAnvayalakShaNa.n dravya.n, yo.achetanAvisheShatvalakShaNo guNo, yo.achetanatvavyatirekalakShaNaH paryAyastattrayAtmaka.n, yA pUrvottaravyatirekasparshinAchetanatven sthitiryAvuttarapUrvavyatirekatvenAchetanasyotpAdavyayau tattrayAtmaka.n cha svarUpAstitva.n yasya tu svabhAvaH pudgalasya sa khalvayamanyaH . nAsti me moho.asti svaparavibhAgaH ..154.. sadbhAvanibaddham . punarapi ki.nvishiShTam . tihA samakkhAda.n tridhA samAkhyAta.n kathitam . kevalaj~nAnAdayo guNAH siddhatvAdivishuddhaparyAyAstadubhayAdhArabhUta.n paramAtmadravyatvamityuktalakShaNatrayAtmaka.n tathaiv shuddhotpAdavyayadhrauvyatrayAtmaka.n cha yatpUrvokta.n svarUpAstitva.n ten kR^itvA tridhA samyagAkhyAta.n kathita.n pratipAditam . punarapi katha.nbhUta.n AtmasvabhAvam . saviyappa.n savikalpa.n pUrvoktadravyaguNaparyAyarUpeN sabhedam . ya ittha.nbhUtamAtmasvabhAva.n jAnAti, Na muhadi so aNNadaviyamhi na muhyati so.anyadravye, sa tu sva – parake vibhAgakA hetu hotA hai, isaliye svarUp – astitva hI sva – parake vibhAgakI siddhike liye pad – pad par avadhAranA (lakShyaye.n lenA) chAhiye . vah isaprakAr hai : —
(1) chetanatvakA anvay jisakA lakShaN hai aisA jo dravya, (2) chetanAvisheShatva (chetanAkA visheShapanA) jisakA lakShaN hai aisA jo guN aur (3) chetanatvakA vyatirek jisakA lakShaN hai aisI jo paryAy — yah trayAtmak (aisA svarUp – astitva), tathA (1) pUrva aur uttar vyatirekako sparshakaranevAle chetanatvarUpase jo dhrauvya aur (2 – 3) chetanake uttar tathA pUrva vyatirekarUpase jo utpAd aur vyay — yah trayAtmak (aisA) svarUp – astitva jisakA svabhAv hai aisA mai.n vAstavame.n yah anya hU.N, (arthAt mai.n pudgalase ye bhinna rahA) . aur (1) achetanatvakA anvay jisakA lakShaN hai aisA jo dravya, (2) achetanA visheShatva jisakA lakShaN hai aisA jo guN aur (3) achetanatvakA vyatirek jisakA lakShaN hai aisI jo paryAy — yah trayAtmak (aisA svarUpaastitva) tathA (1) pUrva aur uttar vyatirekako sparshakaranevAle achetanatvarUpase jo dhrauvya aur (2 – 3) achetanake uttar tathA pUrva vyatirekarUpase jo utpAd aur vyay — yah trayAtmak aisA svarUp – astitva jis pudgalakA svabhAv hai vah vAstavame.n (mujhase) anya hai . (isaliye) mujhe moh nahI.n hai; sva -parakA vibhAg hai . 1. pUrva arthAt pahalekA; aur uttar arthAt bAdakA . (chetan pUrva aur uttarakI dono.n paryAyo.nko sparsha karatA
apekShAse vyay hai .)
Page 302 of 513
PDF/HTML Page 335 of 546
single page version
kathyate — appA AtmA bhavati . katha.nbhUtaH . uvaogappA chaitanyAnuvidhAyI yo.asAvupayogasten
bhAvArtha : — manuShya, dev ityAdi anekadravyAtmak paryAyo.nme.n bhI jIvakA svarUpaastitva aur pratyek paramANukA svarUp – astitva sarvathA bhinna – bhinna hai . sUkShmatAse dekhane par vahA.N jIv aur pudgalakA svarUp – astitva (arthAt apane – apane dravya – guN – paryAy aur dhrauvya – utpAd – vyay) spaShTatayA bhinna jAnA jA sakatA hai . sva – parakA bhed karaneke liye jIvako is svarUpAstitvako pad – pad par lakShyame.n lenA yogya hai . yathA – yah (jAnaneme.n AtA huA) chetan dravya – guN – paryAy aur chetan dhrauvya – utpAd – vyay jisakA svabhAv hai aisA mai.n is (pudgal) se bhinna rahA; aur yah achetan dravya – guN – paryAy tathA achetan dhrauvya – utpAd – vyay jisakA svabhAv hai aisA pudgal yah (mujhase) bhinna rahA . isaliye mujhe parake prati moh nahI.n hai; sva – parakA bhed hai ..154..
ab, AtmAko atyanta vibhakta karaneke liye paradravyake sa.nyogake kAraNakA svarUp kahate hai.n : —
anvayArtha : — [AtmA upayogAtmA ] AtmA upayogAtmak hai; [upayogaH ] upayog [j~nAnadarshana.n bhaNitaH ] j~nAn – darshan kahA gayA hai; [api ] aur [AtmanaH ] AtmAkA [saH upayogaH ] vah upayog [shubhaH ashubhaH vA ] shubh athavA ashubh [bhavati ] hotA hai ..155..
Page 303 of 513
PDF/HTML Page 336 of 546
single page version
Atmano hi paradravyasa.nyogakAraNamupayogavisheShaH . upayogo hi tAvadAtmanaH svabhAv- shchaitanyAnuvidhAyipariNAmatvAt . sa tu j~nAna.n darshana.n cha, sAkAranirAkAratvenobhayarUpatvA- chchaitanyasya . athAyamupayogo dvedhA vishiShyate shuddhAshuddhatven . tatra shuddho niruparAgaH, ashuddhaH soparAgaH . sa tu vishuddhisa.nklesharUpatven dvaividhyAduparAgasya dvividhaH shubho.ashubhashcha ..155..
dveShamoharUpashchAshubhaH . vA vA shabden shubhAshubhAnurAgarahitatven shuddhaH . uvaogo appaNo havadi ittha.n- bhUtastrilakShaN upayog AtmanaH sa.nbandhI bhavatItyarthaH ..155.. athopayogastAvannaranArakAdiparyAy- kAraNabhUtasya karmarUpasya paradravyasya sa.nyogakAraNa.n bhavati . tAvadidAnI.n kasya karmaNaH ka upayogaH kAraNa.n
TIkA : — vAstavame.n AtmAko paradravyake sa.nyogakA kAraN 1upayogavisheSh hai . pratham to upayog vAstavame.n AtmAkA svabhAv hai kyo.nki vah chaitanya – anuvidhAyI (upayog chaitanyakA anusaraN karake honevAlA) pariNAm hai . aur vah upayog j~nAn tathA darshan hai, kyo.nki chaitanya 2sAkAr aur 3nirAkAr aisA ubhayarUp hai . ab is upayogake shuddha aur ashuddha aise do bhed kiye gaye hai.n . usame.n, shuddha upayog niruparAg (-nirvikAr) hai; aur ashuddha upayog soparAg (-savikAr) hai . aur vah ashuddha upayog shubh aur ashubh aise do prakArakA hai, kyo.nki uparAg vishuddhirUp aur sa.nklesharUp aisA do prakArakA hai (arthAt vikAr mandakaShAyarUp aur tIvrakaShAyarUp aisA do prakArakA hai ) .
bhAvArtha : — AtmA upayogasvarUp hai . pratham to upayogake do bhed hai.n — shuddha aur ashuddha . aur phi ra ashuddha upayogake do bhed hai.n, shubh tathA ashubh ..155..
ab kahate hai.n ki iname.n kaunasA upayog paradravyake sa.nyogakA kAraN hai : — 1. upayogavisheSh = upayogakA bhed, prakAr yA amuk prakArakA upayog . (ashuddhopayog paradravyake sa.nyogakA
kAraN hai; yah 156 vI.n gAthAme.n kahe.nge .) 2. sAkAr = AkAravAlA yA bhedavAlA; savikalpa; visheSh . 3. nirAkAr = AkAr rahit; bhedarahit; nirvikalpa; sAmAnya .
upayog jo shubh hoy, sa.nchay thAy puNya taNo tahI.n, ne pApasa.nchay ashubhathI; jyA.n ubhay nahi sa.nchay nahI.n. 156.
Page 304 of 513
PDF/HTML Page 337 of 546
single page version
upayogo hi jIvasya paradravyasa.nyogakAraNamashuddhaH . sa tu vishuddhisa.nklesharUpoparAgavashAt shubhAshubhatvenopAttadvaividhyaH, puNyapApatvenopAttadvaividhyasya paradravyasya sa.nyogakAraNatven nirvarta- yati . yadA tu dvividhasyApyasyAshuddhasyAbhAvaH kriyate tadA khalUpayogaH shuddha evAvatiShThate . sa punarakAraNamev paradravyasa.nyogasya ..156..
ath shubhopayogasvarUpa.n prarUpayati — bhavatIti vichArayati — uvaogo jadi hi suho upayogo yadi chet hi sphu Ta.n shubho bhavati . puNNa.n jIvassa sa.nchaya.n jAdi tadA kAle dravyapuNya.n kartR^i jIvasya sa.nchayamupachaya.n vR^iddhi.n yAti badhyat ityarthaH . asuho vA tah pAva.n ashubhopayogo vA tathA tenaiv prakAreN puNyavaddravyapApa.n sa.nchaya.n yAti . tesimabhAve Na chayamatthi tayorabhAve na chayo.asti . nirdoShinijaparamAtmabhAvanArUpeN shuddhopayogabalen yadA tayordvayoH shubhAshubho- payogayorabhAvaH kriyate tadobhayaH sa.nchayaH karmabandho nAstItyarthaH ..156.. eva.n shubhAshubhashuddhopayog- trayasya sAmAnyakathanarUpeN dvitIyasthale gAthAdvaya.n gatam . ath visheSheN shubhopayogasvarUpa.n
anvayArtha : — [upayogaH ] upayog [yadi hi ] yadi [shubhaH ] shubh ho [jIvasya ] to jIvake [puNya.n ] puNya [sa.nchaya.n yAti ] sa.nchayako prApta hotA hai [tathA vA ashubhaH ] aur yadi ashubh ho [pApa.n ] to pAp sa.nchay hotA hai . [tayoH abhAve ] unake (dono.nke) abhAvame.n [chayaH nAsti ] sa.nchay nahI.n hotA ..156..
TIkA : — jIvako paradravyake sa.nyogakA kAraN ashuddha upayog hai . aur vah vishuddhi tathA sa.nklesharUp uparAgake kAraN shubh aur ashubharUpase dvividhatAko prApta hotA huA, jo puNya aur pAparUpase dvividhatAko prApta hotA hai aisA jo paradravya usake sa.nyogake kAraNarUpase kAm karatA hai . (uparAg mandakaShAyarUp aur tIvrakaShAyarUpase do prakArakA hai, isaliye ashuddha upayog bhI shubh – ashubhake bhedase do prakArakA hai; usame.nse shubhopayog puNyarUp paradravyake sa.nyogakA kAraN hotA hai aur ashubhopayog pAparUp paradravyake sa.nyogakA kAraN hotA hai .) kintu jab dono.n prakArake ashuddhopayogakA abhAv kiyA jAtA hai tab vAstavame.n upayog shuddha hI rahatA hai; aur vah to paradravyake sa.nyogakA akAraN hI hai . (arthAt shuddhopayog paradravyake sa.nyogakA kAraN nahI.n hai ) ..156..
Page 305 of 513
PDF/HTML Page 338 of 546
single page version
vishiShTakShayopashamadashAvishrAntadarshanachAritramohanIyapudgalAnuvR^ittiparatven parigR^ihIt- shobhanoparAgatvAt paramabhaTTArakamahAdevAdhidevaparameshvarArhatsiddhasAdhushraddhAne samastabhUtagrAmAnu- kampAcharaNe cha pravR^ittaH shubh upayogaH ..157..
athAshubhopayogasvarUpa.n prarUpayati — vyAkhyAti — jo jANAdi jiNi.nde yaH kartA jAnAti . kAn . anantaj~nAnAdichatuShTayasahitAn kShudhAdyaShTA- dashadoSharahitA.nshcha jinendrAn . pechChadi siddhe pashyati . kAn . j~nAnAvaraNAdyaShTakarmarahitAnsamyaktvAdyaShTa- guNAntarbhUtAnantaguNasahitA.nshcha siddhAn . tahev aNagAre tathaivAnAgArAn . anAgArashabdavAchyAnnishchay- vyavahArapa~nchAchArAdiyathoktalakShaNAnAchAryopAdhyAyasAdhUn . jIvesu sANuka.npo trasasthAvarajIveShu sAnukampaH sadayaH . uvaogo so suho sa ittha.nbhUt upayogaH shubho bhaNyate . sa cha kasya bhavati . tassa tasya pUrvokta-
anvayArtha : — [yaH ] jo [jinendrAn ] jinendro.nko [jAnAti ] jAnatA hai, [siddhAn tathaiv anAgArAn ] siddho.n tathA anAgAro.nkI (AchArya, upAdhyAy aur sarvasAdhuo.nkI) [pashyati ] shraddhA karatA hai, [jIveShu sAnukampaH ] aur jIvo.nke prati anukampAyukta hai, [tasya ] usake [saH ] vah [shubhaH upayogaH ] shubh upayog hai ..157..
TIkA : — vishiShTa (visheSh prakArakI) kShayopashamadashAme.n rahanevAle darshanamohanIy aur chAritramohanIyarUp pudgalo.nke anusAr pariNatime.n lagA honese shubh 1uparAgakA grahaN kiyA honese, jo (upayog) param bhaTTArak mahA devAdhidev, parameshvar aise arha.nt, siddha aur sAdhukI shraddhA karaneme.n tathA samasta jIvasamUhakI anukampAkA AcharaN karaneme.n pravR^itta hai, vah shubhopayog hai ..157..
ab ashubhopayogakA svarUp kahate hai.n : — 1. uparAgakA artha gAthA 126ke TippaName.n dekhe.n .
je sAnuka.np jIvo prati, upayog Che shubh tehane. 157.
Page 306 of 513
PDF/HTML Page 339 of 546
single page version
vishiShTodayadashAvishrAntadarshanachAritramohanIyapudgalAnuvR^ittiparatven parigR^ihItAshobhanop- rAgatvAtparamabhaTTArakamahAdevAdhidevaparameshvarArhatsiddhasAdhubhyo.anyatronmArgashraddhAne viShayakaShAy- duHshravaNadurAshayaduShTasevanogratAcharaNe cha pravR^itto.ashubhopayogaH ..158.. lakShaNajIvasyetyabhiprAyaH ..157.. athAshubhopayogasvarUpa.n nirUpayati — visayakasAogADho viShay- kaShAyAvagADhaH . dussudiduchchittaduTThagoTThijudo duHshrutidushchittaduShTagoShThiyutaH . uggo ugraH . ummaggaparo unmArgaparaH . uvaogo eva.n visheShaNachatuShTayayukta upayogaH pariNAmaH jassa yasya jIvasya bhavati so asuho sa upayogastvashubho bhaNyate, abheden puruSho vA . tathA hi — viShayakaShAyarahitashuddhachaitanyapariNateH pratipakSha- bhUto viShayakaShAyAvagADho viShayakaShAyapariNataH . shuddhAtmatattvapratipAdikA shrutiH sushrutistadvilakShaNA duHshrutiH mithyAshAstrashrutirvA; nishchintAtmadhyAnapariNata.n suchitta.n, tadvinAshaka.n dushchitta.n, svaparanimitteShTa- kAmabhogachintApariNata.n rAgAdyapadhyAna.n vA; paramachaitanyapariNatervinAshikA duShTagoShThI, tatpratipakShabhUt- kushIlapuruShagoShThI vA . ittha.nbhUtaduHshrutidushchittaduShTagoShThIbhiryuto duHshrutidushchittaduShTagoShThiyuktaH . paramopasham-
anvayArtha : — [yasya upayogaH ] jisakA upayog [viShayakaShAyAvagADhaH ] viShayakaShAyame.n avagA.Dh.h.h (magna) hai, [duHshrutidushchittaduShTagoShTiyutaH ] kushruti, kuvichAr aur kusa.ngatime.n lagA huA hai, [ugraH ] ugra hai tathA [unmArgaparaH ] unmArgame.n lagA huA hai, [saH ashubhaH ] usakA vah ashubhopayog hai ..158..
TIkA : — vishiShTa udayadashAme.n rahanevAle darshanamohanIy aur chAritramohanIyarUp pudgalo.nke anusAr pariNatime.n lagA honese ashubh uparAgako grahaN karanese, jo (upayog) param bhaTTArak, mahA devAdhidev, parameshvar aise arha.nt, siddha aur sAdhuke atirikta anya — unmArgakI — shraddhA karaneme.n tathA viShay, kaShAy, kushravaN, kuvichAr, kusa.ng aur ugratAkA AcharaN karaneme.n pravR^itta hai, vah ashubhopayog hai ..158..
Page 307 of 513
PDF/HTML Page 340 of 546
single page version
yo hi nAmAya.n paradravyasa.nyogakAraNatvenopanyasto.ashuddha upayogaH sa khalu manda- tIvrodayadashAvishrAntaparadravyAnuvR^ittitantratvAdev pravartate, na punaranyasmAt . tato.ahameSh sarvasminnev paradravye madhyastho bhavAmi . eva.n bhava.nshchAha.n paradravyAnuvR^ittitantratvAbhAvAt shubhenAshubhen vAshuddhop- bhAvapariNataparamachaitanyasvabhAvAtpratikUlaH ugraH . vItarAgasarvaj~napraNItanishchayavyavahAramokShamArgAdvilakShaN unmArgaparaH . ittha.nbhUtavisheShaNachatuShTayasahit upayogaH pariNAmaH tatpariNatapuruSho vetyashubhopayogo bhaNyat ityarthaH ..158.. ath shubhAshubharahitashuddhopayoga.n prarUpayati — asuhovaogarahido ashubhopayogarahito bhavAmi . sa kaH aha.n aha.n kartA . punarapi katha.nbhUtaH . suhovajutto Na shubhopayogayuktaH pariNato na bhavAmi . kva viShaye.asau shubhopayogaH . aNNadaviyamhi nijaparamAtmadravyAdanyadravye . tarhi katha.nbhUto bhavAmi . hojja.n majjhattho jIvitamaraNalAbhAlAbhasukhaduHkhashatrumitranindAprasha.nsAdiviShaye madhyastho bhavAmi . ittha.nbhUtaH san ki.n karomi . NANappagamappaga.n jhAe j~nAnAtmakamAtmAna.n dhyAyAmi . j~nAnen nirvR^itta.n j~nAnAtmaka.n
ab, paradravyake sa.nyogakA jo kAraN (ashuddhopayog) usake vinAshakA abhyAs batalAte hai.n : —
anvayArtha : — [anyadravye ] anya dravyame.n [madhyasthaH ] madhyastha [bhavan ] hotA huA [aham ] mai.n [ashubhopayogarahitaH ] ashubhopayog rahit hotA huA tathA [shubhopayuktaH na ] shubhopayukta nahI.n hotA huA [j~nAnAtmakam ] j~nAnAtmak [Atmaka.n ] AtmAko [dhyAyAmi ] dhyAtA hU.N ..159..
TIkA : — jo yah, (156 vI.n gAthAme.n) paradravyameke sa.nyogake kAraNarUpame.n kahA gayA ashuddhopayog hai, vah vAstavame.n manda – tIvra udayadashAme.n rahanevAle paradravyAnusAr pariNatike AdhIn honese hI pravartit hotA hai, kintu anya kAraNase nahI.n . isaliye yah mai.n samasta paradravyame.n madhyastha hoU.N . aur isaprakAr madhyastha hotA huA mai.n paradravyAnusAr pariNatike AdhIn na honese shubh
shubhamA.n ayukta, hu.N dhyAu.N Chu.n nij Atmane j~nAnAtmane. 159.