Page 308 of 513
PDF/HTML Page 341 of 546
single page version
yogen nirmukto bhUtvA kevalasvadravyAnuvR^ittiparigrahAt prasiddhashuddhopayog upayogAtmanAtmanyev nitya.n nishchalamupayuktastiShThAmi . eSh me paradravyasa.nyogakAraNavinAshAbhyAsaH ..159..
dhyAyAmIti shuddhopayogalakShaNa.n j~nAtavyam ..159.. eva.n shubhAshubhashuddhopayogavivaraNarUpeN tR^itIyasthale
karanese jisako shuddhopayog siddha huA hai aisA hotA huA, upayogAtmA dvArA (upayogarUp nij
svarUpase) AtmAme.n hI sadA nishchalarUpase upayukta rahatA hU.N . yah merA paradravyake sa.nyogake
anvayArtha : — [aha.n na dehaH ] mai.n na deh hU.N, [na manaH ] na man hU.N, [cha ev ] aur [na vANI ] na vANI hU.N; [teShA.n kAraN na ] unakA kAraN nahI.n hU.N [kartA na ] kartA nahI.n hU.N, [kArayitA na ] karAnevAlA nahI.n hU.N; [kartR^iNA.n anumantA na ev ] (aur) kartAkA anumodak nahI.n hU.N ..160..
hu.n deh nahi, vANI na, man nahi, temanu.n kAraN nahI.n, kartA na, kArayitA na, anuma.ntA hU.N kartAno nahI.n. 160.
Page 309 of 513
PDF/HTML Page 342 of 546
single page version
sharIra.n cha vAcha.n cha manashcha paradravyatvenAha.n prapadye, tato na teShu kashchidapi mam pakShapAto.asti, sarvatrApyahamatyanta.n madhyastho.asmi . tathA hi — na khalvaha.n sharIravA~N.hmasA.n svarUpAdhArabhUtamachetanadravyamasmi; tAni khalu mA.n svarUpAdhAramantareNApyAtmanaH svarUpa.n dhArayanti . tato.aha.n sharIravA~N.hmanaHpakShapAtamapAsyAtyanta.n madhyastho.asmi . na cha me sharIravA~N.hmanaHkAraNA- chetanadravyatvamasti; tAni khalu mA.n kAraNamantareNApi kAraNavanti bhavanti . tato.aha.n tatkAraNatvapakShapAtamapAsyAsmyayamatyanta.n madhyasthaH . na cha me svatantrasharIravA~N.hmanaHkArakAchetan- dravyatvamasti; tAni khalu mA.n kartAramantareNApi kriyamANAni . tato.aha.n tatkartR^itva- pakShapAtamapAsyAsmyayamatyanta.n madhyasthaH . na cha me svatantrasharIravA~N.hmanaHkArakAchetanadravya- prayojakatvamasti; tAni khalu mA.n kArakaprayojakamantareNApi kriyamANAni . tato.aha.n tatkArak- prayojakatvapakShapAtamapAsyAsmyayamatyanta.n madhyasthaH . na cha me svatantrasharIravA~N.hmanaHkArakA- svashuddhAtmabhAvanAviShaye yatkR^itakAritAnumatasvarUpa.n tadvilakShaNa.n yanmanovachanakAyaviShaye kR^itakAritAnu- matasvarUpa.n tannAha.n bhavAmi . tataH kAraNAttatpakShapAta.n muktvAtyantamadhyastho.asmIti tAtparyam ..160..
TIkA : — mai.n sharIr, vANI aur manako paradravyake rUpame.n samajhatA hU.N, isaliye mujhe unake prati kuCh bhI pakShapAt nahI.n hai . mai.n un sabake prati atyanta madhyastha hU.N . vah isaprakAr : —
vAstavame.n sharIr, vANI aur manake svarUpakA AdhArabhUt aisA achetan dravya nahI.n hU.N, mai.n svarUpAdhAr (hue) vinA bhI ve vAstavame.n apane svarUpako dhAraN karate hai.n . isaliye mai.n sharIr, vANI aur manakA pakShapAt Cho.Dkar atyanta madhyastha hU.N .
aur mai.n sharIr, vANI tathA manakA kAraN aisA achetan dravya nahI.n hU.N . mai.n kAraN (hue) vinA bhI ve vAstavame.n kAraNavAn hai.n . isaliye unake kAraNapanekA pakShapAt Cho.Dkar yah mai.n atyanta madhyastha hU.N .
aur mai.n svata.ntrarUpase sharIr, vANI tathA manakA kartA aisA achetan dravya nahI.n hU.N; mai.n kartA (hue) vinA bhI ve vAstavame.n kiye jAte hai.n . isaliye unake kartR^itvakA pakShapAt Cho.Dkar yah mai.n atyanta madhyastha hU.N .
aur mai.n, svatantrarUpase sharIr, vANI tathA manakA kArak (kartA) aisA jo achetan dravya hai usakA prayojak nahI.n hU.N; mai.n kartA – prayojak vinA bhI (arthAt mai.n unake kartAkA prayojak — unakA karAnevAlA – hue vinA bhI ) ve vAstavame.n kiye jAte hai.n . isaliye yah mai.n unake kartAke prayojakapanekA pakShapAt Cho.Dkar atyanta madhyastha hU.N .
Page 310 of 513
PDF/HTML Page 343 of 546
single page version
chetanadravyAnuj~nAtR^itvamasti; tAni khalu mA.n kArakAnuj~nAtAramantareNApi kriyamANAni . tato.aha.n tatkArakAnuj~nAtR^itvapakShapAtamapAsyAsmyayamatyanta.n madhyasthaH ..160..
sharIra.n cha vAk cha manashcha trINyapi paradravya.n, pudgaladravyAtmakatvAt . pudgaladravyatva.n tu teShA.n pudgaladravyasvalakShaNabhUtasvarUpAstitvanishchitatvAt . tathAvidhapudgaladravya.n tvanekaparamANu- ath kAyavA~N.hmanasA.n shuddhAtmasvarUpAtparadravyatva.n vyavasthApayati — deho ya maNo vANI poggaladavvappag tti NiddiTThA dehashcha mano vANI tisro.api pudgaladravyAtmakA iti nirdiShTAH . kasmAt . vyavahAreN jIven sahaikatvepi nishchayen paramachaitanyaprakAshapariNaterbhinnatvAt . pudgaladravya.n ki.n bhaNyate . poggaladavva.n hi puNo pi.nDo paramANudavvANa.n pudgaladravya.n hi sphu Ta.n punaH piNDaH samUho bhavati . keShAm . paramANudravyANA- mityarthaH ..161.. athAtmanaH sharIrarUpaparadravyAbhAva.n tatkartR^itvAbhAva.n cha nirUpayati — NAha.n puggalamaio anumodak nahI.n hU.N; mai.n kartA – anumodak vinA bhI (mai.n unake kartAkA anumodak hue vinA bhI) ve vAstavame.n kiye jAte hai.n . isaliye unake kartAke anumodakapanekA pakShapAt Cho.Dkar yah mai.n atyanta madhyastha hU.N ..160..
anvayArtha : — [dehaH cha manaH vANI ] deh, man aur vANI [pudgaladravyAtmakAH ] pudgaladravyAtmak [iti nirdiShTAH ] hai.n, aisA (vItarAgadevane) kahA hai [api punaH ] aur [pudgal dravya.n ] ve pudgaladravya [paramANudravyANA.n piNDaH ] paramANudravyo.nkA piNDa hai ..161..
TIkA : — sharIr, vANI aur man tIno.n hI paradravya hai.n, kyo.nki ve pudgaladravyAtmak hai.n . unake pudgaladravyapanA hai, kyo.nki ve pudgaladravyake svalakShaNabhUt
ne teh pudgaladravya bahu paramANuono pi.nD Che. 161.
Page 311 of 513
PDF/HTML Page 344 of 546
single page version
dravyANAmekapiNDaparyAyeN pariNAmaH, anekaparamANudravyasvalakShaNabhUtasvarUpAstitvAnAmanekatve.api katha.nchidekatvenAvabhAsanAt ..161..
yadetatprakaraNanirdhArita.n pudgalAtmakamantarnItavA~N.hmanodvaita.n sharIra.n nAm paradravya.n na tAvadahamasmi, mamApudgalamayasya pudgalAtmakasharIratvavirodhAt . na chApi tasya kAraNadvAreN nAha.n pudgalamayaH . Na te mayA puggalA kayA pi.nDA na cha te pudgalA mayA kR^itAH piNDAH . tamhA hi Na deho.aha.n tasmAddeho na bhavAmyaha.n . hi sphu Ta.n . kattA vA tassa dehassa kartA vA na bhavAmi tasya dehasyeti . svarUpAstitvame.n nishchit (rahe hue) hai.n . us prakArakA 1pudgaladravya anek paramANudravyo.nkA ek piNDaparyAyarUpase pariNAm hai, kyo.nki anek paramANudravyo.nke svalakShaNabhUt svarUpAstitva anek hone par bhI katha.nchit (snigdhatva – rUkShatvakR^it ba.ndhapariNAmakI apekShAse) ekatvarUp avabhAsit hote hai.n ..161..
anvayArtha : — [aha.n pudgalamayaH na ] mai.n pudgalamay nahI.n hU.N aur [te pudgalAH ] ve pudgal [mayA ] mere dvArA [piNDa.n na kR^itAH ] piNDarUp nahI.n kiye gaye hai.n, [tasmAt hi ] isaliye [aha.n na dehaH ] mai.n deh nahI.n hU.N, [vA ] tathA [tasya dehasya kartA ] us dehakA kartA nahI.n hU.N ..162..
TIkA : — pratham to, jo yah prakaraNase nirdhArit pudgalAtmak sharIr nAmak paradravya hai — jisake bhItar vANI aur manakA samAvesh ho jAtA hai — vah mai.n nahI.n hU.N; kyo.nki apudgalamay aisA mai.n pudgalAtmak sharIrarUp honeme.n virodh hai . aur isIprakAr us (sharIr)ke 1. sharIrAdirUp .
tethI nathI hu.N deh vA te dehano kartA nathI. 162.
Page 312 of 513
PDF/HTML Page 345 of 546
single page version
ka rtR^idvAreN kartR^iprayojakadvAreN kartranumantR^idvAreN vA sharIrasya kartAhamasmi, mamAnekaparamANu- dravyaikapiNDaparyAyapariNAmasyAkartR^iranekaparamANudravyaikapiNDaparyAyapariNAmAtmakasharIrakartR^itvasya sarvathA virodhAt ..162..
nahI.n hU.N, kyo.nki mai.n anek paramANudravyo.nke ekapiNDa paryAyarUp pariNAmakA akartA aisA mai.n
anek paramANudravyo.nke ekapiNDaparyAyarUp 1pariNAmAtmak sharIrakA kartArUp honeme.n sarvathA
ab is sa.ndehako dUr karate hai.n ki ‘‘paramANudravyo.nko piNDaparyAyarUp pariNati kaise hotI hai ?’’ : —
anvayArtha : — [paramANuH ] paramANu [yaH apradeshaH ] jo ki apradesh hai, [pradeshamAtraH ] pradeshamAtra hai [cha ] aur [svaya.n ashabdaH ] svaya.n ashabda hai, [snigdhaH vA rUkShaH vA ] vah snigdha athavA rUkSha hotA huA [dvipradeshAditvam anubhavati ] dvipradeshAdipanekA anubhav karatA hai ..163.. 1. sharIr anek paramANudravyo.nkA ekapiNDaparyAyarUp pariNAm hai .
te snigdha rUkSha banI pradeshadvayAdivattva anubhave. 163.
Page 313 of 513
PDF/HTML Page 346 of 546
single page version
paramANurhi dvayAdipradeshAnAmabhAvAdapradeshaH, ekapradeshasadbhAvAt pradeshamAtraH, svayamanek- paramANudravyAtmakashabdaparyAyavyaktyasa.nbhavAdashabdashcha . yatashchatuHsparshapa.ncharasadvigandhapa.nchavarNAnAm- virodhen sadbhAvAt snigdho vA rUkSho vA syAt, tat ev tasya piNDaparyAyapariNatirUpA dvipradeshAditvAnubhUtiH . athaiva.n snigdharUkShatva.n piNDatvasAdhanam ..163..
ath kIdrasha.n tatsnigdharUkShatva.n paramANorityAvedayati — visheShAntarAdhikAraH samAptaH . ath kevalapudgalabandhamukhyatven navagAthAparyanta.n vyAkhyAna.n karoti . tatra sthaladvaya.n bhavati . paramANUnA.n parasparabandhakathanArtha.n ‘apadeso paramANU’ ityAdiprathamasthale gAthAchatuShTayam . tadanantara.n skandhAnA.n bandhamukhyatven ‘dupadesAdI kha.ndhA’ ityAdidvitIyasthale gAthApa~nchakam . eva.n dvitIyavisheShAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . ath yadyAtmA pudgalAnA.n piNDa.n na karoti tarhi katha.n piNDaparyAyapariNatiriti prashne pratyuttara.n dadAti — apadeso apradeshaH . sa kaH . paramANU pudgalaparamANuH . punarapi katha.nbhUtaH . padesametto ya dvitIyAdipradeshAbhAvAt pradeshamAtrashcha . punashcha ki.nrUpaH . sayamasaddo ya svaya.n vyaktirUpeNAshabdaH . eva.n visheShaNatrayavishiShTaH san Niddho vA lukkho vA snigdho vA rUkSho vA yataH kAraNAtsa.nbhavati tataH kAraNAt dupadesAdittamaNuhavadi dvipradeshAdirUpa.n bandhamanubhavatIti . tathAhi — yathAyamAtmA shuddhabuddhaikasvabhAven bandharahito.api pashchAdashuddhanayen snigdhasthAnIyarAgabhAven rUkShasthAnIyadveShabhAven yadA pariNamati tadA paramAgamakathitaprakAreN bandhamanubhavati, tathA paramANurapi svabhAven bandharahito.api yadA bandhakAraNabhUtasnigdharUkShaguNen pariNato bhavati tadA pudgalAntareN sah vibhAvaparyAyarUpa.n bandhamanubhavatItyarthaH ..163.. ath kIdrasha.n tatsnigdharUkShatvamiti pR^iShTe pratyuttara.n dadAti —
TIkA : — vAstavame.n paramANu dvi – Adi (do, tIn Adi) pradesho.nke abhAvake kAraN apradesh hai, ek pradeshake sadbhAvake kAraN pradeshamAtra hai aur svaya.n anek paramANudravyAtmak shabda paryAyakI vyaktikA (pragaTatAkA) asa.nbhav honese ashabda hai . (vah paramANu) avirodhapUrvak chAr sparsha, pA.Nch ras, do ga.ndh aur pA.Nch varNo.nke sadbhAvake kAraN snigdha athavA rUkSha hotA hai, isIliye use 1piNDaparyAyapariNatirUp dvipradeshAdipanekI anubhUti hotI hai . isaprakAr snigdharUkShatva piNDapanekA kAraN hai ..163..
ab yah batalAte hai.n ki paramANuke vah snigdha – rUkShatva kisaprakArakA hotA hai : — 1. ek paramANukI dUsare paramANuke sAth piNDarUp pariNati dvipradeshIpanekI anubhUti hai; ek paramANukI anya
pra. 39
Page 314 of 513
PDF/HTML Page 347 of 546
single page version
paramANorhi tAvadasti pariNAmaH tasya vastusvabhAvatvenAnatikramAt . tatastu pariNAmA- dupAttakAdAchitkavaichitrya.n chitraguNayogitvAtparamANorekAdyekottarAnantAvasAnAvibhAgaparichChed- vyApi snigdhatva.n vA rUkShatva.n vA bhavati ..164.. eguttaramegAdI ekottaramekAdi . kim . NiddhattaNa.n cha lukkhatta.n snigdhatva.n rUkShatva.n cha karmatApannam . bhaNida.n bhaNita.n kathitam . ki.nparyantam . jAv aNa.ntattamaNubhavadi anantatvamanantaparyanta.n yAvadanubhavati prApnoti . kasmAtsakAshAt . pariNAmAdo pariNativisheShAtpariNAmitvAdityarthaH . kasya sa.nbandhi . aNussa aNoH pudgalaparamANoH . tathAhi — yathA jIve jalAjAgomahiShIkShIre snehavR^iddhivatsnehasthAnIya.n rAgatva.n rUkSha- sthAnIya.n dveShatva.n bandhakAraNabhUta.n jaghanyavishuddhisa.nkleshasthAnIyamAdi.n kR^itvA paramAgamakathitakrameNotkR^iShTa- vishuddhisa.nkleshaparyanta.n vardhate, tathA pudgalaparamANudravye.api snigdhatva.n rUkShatva.n cha bandhakAraNabhUta.n pUrvoktajalAditAratamyashaktidR^iShTAntenaikaguNasa.nj~nA.n jaghanyashaktimAdi.n kR^itvA guNasa.nj~nenAvibhAgaparichChed-
anvayArtha : — [aNoH ] paramANuke [pariNAmAt ] pariNamanake kAraN [ekAdi ] ekase (-ek avibhAg pratichChedase) lekar [ekottara.n ] ek – ek ba.Dhte hue [yAvat ] jab tak [anantatvam anubhavati ] anantapaneko (-ananta avibhAgI pratichChedapaneko) prApta ho tab tak (snigdhatva.n vA rUkShatva.n) snigdhatva athavA rUkShatva hotA hai aisA [bhaNitam ] (jinendradevane) kahA hai ..164..
TIkA : — pratham to paramANuke pariNAm hotA hai kyo.nki vah (pariNAm) vastukA svabhAv honese ulla.nghan nahI.n kiyA jA sakatA . aur us pariNAmake kAraN jo 1kAdAchitka 2vichitratA dhAraN karatA hai aisA, ekase lekar ek – ek ba.Dhte hue ananta avibhAg pratichChedo.n 1. kAdAchitka = kisI samay ho aisA; kShaNik; anitya . 2. vichitratA = anekaprakAratA; vividhatA; anekarUpatA (chikanApan aur rUkhApan pariNAmake kAraN kShaNik
snigdhatva vA rUkShatva e pariNAmathI paramANune. 164.
Page 315 of 513
PDF/HTML Page 348 of 546
single page version
prakArake guNo.nvAlA hai .
bhAvArtha : — paramANu pariNamanavAlA hai, isaliye usake snigdhatva aur rUkShatva ek avibhAg – 1pratichChedase lekar ananta avibhAg pratichChedo.n tak taratamatAko prApta hote hai.n .
anvayArtha : — [aNupariNAmAH ] paramANu – pariNAm, [snigdhAH vA rUkShAH vA ] snigdha ho.n yA rUkSha hAe.n [samAH viShamAH vA ] sam a.nshavAle ho.n yA viSham a.nshavAle ho.n [yadi samataH 1 kisI guName.n (arthAt guNakI paryAyame.n) a.nshakalpanA karane par, usakA jo ChoTese ChoTA (nira.nsh) a.nsh
Page 316 of 513
PDF/HTML Page 349 of 546
single page version
samato dvayadhikaguNAddhi snigdharUkShatvAdbandha ityutsargaH, snigdharUkShadvayadhikaguNatvasya hi pariNAmakatven bandhasAdhanatvAt . na khalvekaguNAt snigdharUkShatvAdbandha ityapavAdaH, ekaguN- snigdharUkShatvasya hi pariNamyapariNAmakatvAbhAven bandhasyAsAdhanatvAt ..165.. chet . eko dviguNastiShThati dvitIyo.api dviguN iti dvau samasa.nkhyAnau tiShThatastAvat ek sya vivakShitadviguNasya dviguNAdhik tve kR^i te sati saH chaturguNo bhavati shaktichatuShTayapariNato bhavati . tasya chaturguNasya pUrvoktadviguNen sah bandho bhavatIti . tathaiv dvau trishaktiyukto tiShThatastAvat, tatrApyekasya triguNashabdAbhidheyasya trishaktiyuktasya paramANoH shaktidvayamelApake kR^ite sati pa~nchaguNatva.n bhavati . ten pa~nchaguNen sah pUrvoktatriguNasya bandho bhavati . eva.n dvayordvayoH snigdhayordvayordvayo rUkShayordvayordvayoH snigdharUkShayorvA samayoH viShamayoshcha dviguNAdhik tve sati bandho bhavatItyarthaH, ki.ntu visheSho.asti . AdiparihINA Adishabden jalasthAnIya.n jaghanyasnigdhatva.n vAlukAsthAnIya.n jaghanyarUkShatva.n bhaNyate, tAbhyA.n vihInA AdiparihINA badhyante . ki.nch – paramachaitanyapariNatilakShaNaparamAtmatattvabhAvanArUpadharmadhyAn- shukladhyAnabalen yathA jadhanyasnigdhashaktisthAnIye kShINarAgatve sati jadhanyarUkShashaktisthAnIye kShINadveShatve cha sati jalavAlukayoriv jIvasya bandho na bhavati, tathA pudgalaparamANorapi jaghanyasnigdha- rUkShashaktiprastAve bandho na bhavatItyabhiprAyaH ..165.. ath tamevArtha.n visheSheN samarthayati — guNashabdavAchyashaktidvayayuktasya snigdhaparamANoshchaturguNasnigdhen rUkSheN vA samashabdasa.nj~nen tathaiv dvayadhikAH ] yadi samAnase do adhik a.nshavAle ho.n to [badhyante hi ] ba.Ndhate hai.n, [Adi parihInAH ] jaghanyA.nshavAle nahI.n ba.ndhate ..165..
TIkA : — samAnase do guN (a.nsh) adhik snigdhatva yA rUkShatva ho to ba.ndh hotA hai yah utsarga (sAmAnya niyam) hai; kyo.nki snigdhatva yA rUkShatvakI dviguNAdhikatAkA honA vah pariNAmak (pariNaman karAnevAlA) honese ba.ndhakA kAraN hai .
yadi ek guN snigdhatva yA rUkShatva ho to ba.ndh nahI.n hotA yah apavAd hai; kyo.nki ek guN snigdhatva yA rUkShatvake 1pariNamya – pariNAmakatAkA abhAv honese ba.ndhake kAraNapanekA abhAv hai ..165.. 1. pariNamya = pariNaman karane yogya . [dash a.nsh snigdhatAvAlA paramANu bArah a.nsh rUkShatAvAle paramANuke
hai; athavA dash a.nsh snigdhatAvAlA paramANu bArah a.nsh snigdhatAvAle paramANuke sAth ba.ndhakar ska.ndh banane
par, dash a.nsh snigdhatAvAlA paramANu bArah a.nsh snigdhatArUp pariNamit ho jAtA hai; isaliye kam
a.nshavAlA paramANu pariNamya hai aur do adhik a.nshavAlA paramANu pariNAmak hai . ek a.nsh snigdhatA yA
pariNamya bhI nahI.n hai . is prakAr jaghanyabhAv ba.ndhakA kAraN nahI.n hai .]]
Page 317 of 513
PDF/HTML Page 350 of 546
single page version
yathoditahetukamev paramANUnA.n piNDatvamavadhArya.n, dvichaturguNayostripa.nchaguNayoshcha dvayoH snigdhayoH dvayo rUkShayordvayoH snigdharUkShayorvA paramANvorbandhasya prasiddheH . ukta.n cha — ‘‘NiddhA NiddheN bajjha.nti lukkhA lukakhA ya poggalA . NiddhalukkhA ya bajjha.nti rUvArUvI ya poggalA ..’’ trishaktiyuktarUkShasya pa~nchaguNarUkSheN snigdhen vA viShamasa.nj~nen dviguNAdhikatve sati bandho bhavatIti j~nAtavyam . aya.n tu visheShaH — paramAnandaikalakShaNasvasa.nvedanaj~nAnabalen hIyamAnarAgadveShatve sati pUrvokta-
anvayArtha : — [snigdhatven dviguNaH ] snigdharUpase do a.nshavAlA paramANu [chaturguNasnigdhen ] chAr a.nshavAle snigdha (athavA rUkSha) paramANuke sAth [ba.ndha.n anubhavati ] ba.ndhakA anubhav karatA hai . [vA ] athavA [rUkSheN triguNitaH aNuH ] rUkSharUpase tIn a.nshavAlA paramANu [pa.nchaguNayuktaH ] pA.Nch a.nshavAleke sAth yukta hotA huA [badhyate ] ba.ndhatA hai ..166..
TIkA : — yathokta hetuse hI paramANuo.nke piNDapanA hotA hai aisA nishchit karanA chAhiye; kyo.nki do aur chAr guNavAle tathA tIn aur pA.Nch guNavAle do snigdha paramANuo.nke athavA do rUkSha paramANuo.nke athavA do snigdha – rUkSha paramANuo.nke ( – ek snigdha aur ek rUkSha paramANuke) ba.ndhakI prasiddhi hai . kahA bhI hai ki : —
Page 318 of 513
PDF/HTML Page 351 of 546
single page version
‘‘Niddhassa NiddheN durAhieN lukkhassa lukkheN durAhieN . Niddhassa lukkheN havejja ba.ndho jahaNNavajje visame same vA ..’’ ..166.. jalavAlukAdR^iShTAnten yathA jIvAnA.n bandho na bhavati tathA jaghanyasnigdharUkShatvaguNe sati paramANUnA.n cheti . tathA choktam — ‘‘Niddhassa NiddheN durAdhigeN lukkhassa lukkheN durAdhigeN . Niddhassa lukkheN havedi ba.ndho jaghaNNavajje visame same vA’’ ..166.. eva.n pUrvoktaprakAreN snigdharUkShapariNat-
[artha : — pudgal 1‘rUpI’ aur ‘arUpI’ hote hai.n . uname.nse snigdha pudgal snigdhake sAth ba.ndhate hai.n, rUkSha pudgal rUkShake sAth ba.ndhate hai.n, snigdha aur rUkSha bhI ba.ndhate hai.n .
jaghanyake atirikta sam a.nshavAlA ho yA viSham a.nshavAlA ho, snigdhakA do adhik a.nshavAle snigdha paramANuke sAth, rUkShakA do adhik a.nshavAle rUkSha paramANuke sAth aur snigdhakA (do adhik a.nshavAle) rUkSha paramANuke sAth ba.ndh hotA hai . ]
bhAvArtha : — do a.nsho.nse lekar ananta a.nsh snigdhatA yA rUkShatAvAlA paramANu usase do adhik a.nsh snigdhatA yA rUkShatAvAle paramANuke sAth ba.Ndhakar ska.ndh banatA hai . jaise : — 2 a.nsh snigdhatAvAlA paramANu 4 a.nsh snigdhatAvAle paramANuke sAth ba.ndhatA hai; 91 a.nsh snigdhatAvAlA paramANu 93 a.nsh rUkShatAvAle paramANuke sAth ba.ndhatA hai; 533 a.nsh rUkShatAvAlA paramANu 535 a.nsh rUkShatAvAle paramANuke sAth ba.ndhatA hai; 7006 a.nsh rUkShatAvAlA paramANu 7008 a.nsh snigdhatAvAle paramANuke sAth ba.ndhatA hai — in udAharaNo.nke anusAr do se lekar ananta a.nsho.n (avibhAgI pratichChedo.n) tak samajh lenA chAhiye .
mAtra ek a.nshavAle paramANume.n jaghanyabhAvake kAraN ba.ndhakI yogyatA nahI.n hai, isaliye ek a.nshavAlA snigdha yA rUkSha paramANu tIn a.nshavAle snigdha yA rUkSha paramANuke sAth bhI nahI.n ba.ndhatA .
isaprakAr, (ek a.nshavAleke atirikta) do paramANuo.nke bIch yadi do a.nsho.nkA antar ho tab hI ve ba.Ndhate hai.n; do se adhik yA kam a.nsho.nkA antar ho to ba.ndh nahI.n hotA . jaise : – pA.Nch a.nsh snigdhatA yA rUkShatAvAlA paramANu sAt a.nsho.nvAle paramANuke sAth ba.ndhatA hai; parantu pA.Nch a.nsho.nvAlA paramANu ATh yA Chah a.nsho.nvAle (athavA pA.Nch a.nsho.nvAle) paramANuke sAth nahI.n ba.ndhatA ..166.. 1. kisI ek paramANukI apekShAse visadR^ishajAtikA samAn a.nsho.nvAlA dUsarA paramANu ‘rUpI’ kahalAtA hai aur
Page 319 of 513
PDF/HTML Page 352 of 546
single page version
evamamI samupajAyamAnA dvipradeshAdayaH skandhA vishiShTAvagAhanashaktivashAdupAtta- saukShmyasthaulyavisheShA vishiShTAkAradhAraNashaktivashAdgR^ihItavichitrasa.nsthAnAH santo yathAsva.n paramANusvarUpakathanen prathamagAthA, snigdharUkShaguNavivaraNen dvitIyA, snigdharUkShaguNAbhyA.n dvayadhikatve sati bandhakathanen tR^itIyA, tasyaiv dR^iDhIkaraNen chaturthI cheti paramANUnA.n parasparabandhavyAkhyAnamukhyatven prathamasthale gAthAchatuShTaya.n gatam . athAtmA dvayaNukAdipudgalaskandhAnA.n kartA na bhavatItyupadishati — jAyante utpadyante . ke kartAraH . dupadesAdI kha.ndhA dvipradeshAdyanantANuparyantAH skandhAH . ke jAyante . puDhavijalateuvAU pR^ithvIjalatejovAyavaH . katha.nbhUtAH santaH . suhumA vA bAdarA sUkShmA vA bAdarA vA . punarapi ki.nvishiShTAH santaH . sasa.nThANA yathAsa.nbhava.n vR^ittachaturasrAdisvakIyasvakIy- sa.nsthAnAkArayuktAH . kaiH kR^itvA jAyante . sagapariNAmehi.n svakIyasvakIyasnigdharUkShapariNAmairiti . ath vistaraH — jIvA hi tAvadvastutaShTa~N.hkotkIrNaj~nAyakaikarUpeN shuddhabuddhaikasvabhAvA ev, pashchAdvayavahAreNAnAdikarmabandhopAdhivashen shuddhAtmasvabhAvamalabhamAnAH santaH pR^ithivyaptejovAtakAyikeShu
anvayArtha : — [dvipradeshAdayaH ska.ndhAH ] dvipradeshAdik (do se lekar anantapradeshavAle) ska.ndh [sUkShmAH vA bAdarAH ] jo ki sUkShma athavA bAdar hote hai.n aur [sasa.nsthAnAH ] sa.nsthAno.n (AkAro.n) sahit hote hai.n ve — [pR^ithivIjalatejovAyavaH ] pR^ithvI, jal, tej aur vAyurUp [svakapariNAmaiH jAyante ] apane pariNAmo.nse hote hai.n ..167..
TIkA : — is (pUrvokta) prakArase yah utpanna honevAle dvipradeshAdik ska.ndh — jinane vishiShTa avagAhanakI shaktike vash sUkShmatA aur sthUlatArUp bhed grahaN kiye hai.n aur jinane vishiShTa AkAr dhAraN karanekI shaktike vash hokar vichitra sa.nsthAn grahaN kiye hai.n ve — apanI
skandho pradeshadvayAdiyut, sthUl -sUkShma ne sAkAr je, te pR^ithvI – vAyu – tej – jal pariNAmathI nij thAy Che. 167.
Page 320 of 513
PDF/HTML Page 353 of 546
single page version
sparshAdichatuShkasyAvirbhAvatirobhAvasvashaktivashamAsAdya pR^ithivyaptejovAyavaH svapariNAmairev jAyante . ato.avadhAryate dvayaNukAdyanantAnantapudgalAnA.n na piNDakartA puruSho.asti ..167..
ab aisA nishchit karate hai.n ki (jis prakAr AtmA pudgalapiNDakA karanevAlA nahI.n usI prakAr) AtmA pudgalapiNDakA lAnevAlA (bhI) nahI.n hai : —
anvayArtha : — [lokaH ] lok [sarvataH ] sarvataH [sUkShmeH bAdaraiH ] sUkShma tathA bAdar [cha ] aur [aprAyogyaiH yogyaiH ] karmatvake ayogya tathA karmatvake yogya [pudgalakAyaiH ] pudgalaska.ndho.nke dvArA [avagADhagADhanichitaH ] (vishiShTa prakArase) avagAhit hokar gA.Dh.h.h ( – ghaniShTha) bharA huA hai ..168.. 1. sparshAdichatuShka = sparsha, ras, ga.ndh aur varNa . (sparshAdikI pragaTatA aur apragaTatA vah pudgalakI
avagADh gADh bharel Che sarvatra pudgalakAyathI A lok bAdar - sUkShmathI, karmatvayogya - ayogyathI. 168.
Page 321 of 513
PDF/HTML Page 354 of 546
single page version
yato hi sUkShmatvapariNatairbAdarapariNataishchAnatisUkShmatvasthUlatvAt karmatvapariNamanashakti- yogibhiratisUkShmasthUlatayA tadayogibhishchAvagAhavishiShTatven parasparamabAdhamAnaiH svayamev sarvat ev pudgalakAyairgADha.n nichito lokaH, tato.avadhAryate na pudgalapiNDAnAmAnetA puruSho.asti ..168..
bhR^itastiShThati tathA pudgalairapi . tato j~nAyate yatraiv sharIrAvagADhakShetre jIvastiShThati bandhayogyapudgalA api
TIkA : — sUkShmatayA pariNat tathA bAdararUp pariNat, ati sUkShma athavA ati sthUl na honese karmarUp pariNat honekI shaktivAle tathA ati sUkShma athavA ati sthUl honese karmarUp pariNat honekI shaktise rahit — aise pudgalakAryo.nke dvArA, avagAhakI vishiShTatAke kAraN paraspar bAdhA kiye vinA, svayamev sarvataH (sarva pradesho.nse) lok gA.Dh.h.h bharA huA hai . isase nishchit hotA hai ki pudgalapiNDo.nkA lAnevAlA AtmA nahI.n hai .
bhAvArtha : — is lokame.n sarvatra jIv hai.n aur karmaba.ndhake yogya pudgalavargaNA bhI sarvatra hai . jIvake jaise pariNAm hote hai.n usIprakArakA jIvako karmaba.ndh hotA hai . aisA nahI.n hai ki AtmA kisI bAharake sthAnase karmayogya pudgal lAkar ba.ndh karatA hai ..168..
anvayArtha : — [karmatvaprAyogyAH ska.ndhAH ] karmatvake yogya ska.ndh [jIvasyapariNati.n prApya ] jIvakI pariNatiko prApta karake [karmabhAva.n gachChanti ] karmabhAvako prApta hote hai.n; [na hi te jIven pariNamitAH ] jIv unako nahI.n pariNamAtA ..169..
karmatvane pAme; nahi jIv pariNamAve temane. 169.
Page 322 of 513
PDF/HTML Page 355 of 546
single page version
yato hi tulyakShetrAvagADhajIvapariNAmamAtra.n bahira.ngasAdhanamAshritya jIva.n pariNamayitA- ramantareNApi karmatvapariNamanashaktiyoginaH pudgalaskandhAH svayamev karmabhAven pariNamanti, tato.avadhAryate na pudgalapiNDAnA.n karmatvakartA puruSho.asti ..169..
tatraiv tiShThanti, na cha bahirbhAgAjjIv AnayatIti ..168.. ath karmaskandhAnA.n jIv upAdAnakartA na bhavatIti praj~nApayati — kammattaNapAoggA kha.ndhA karmatvaprAyogyAH skandhAH kartAraH jIvassa pariNai.n pappA jIvasya pariNati.n prApya nirdoShiparamAtmabhAvanotpannasahajAnandaikalakShaNasukhAmR^itapariNateH pratipakShabhUtA.n jIvasa.nbandhinI.n mithyAtvarAgAdipariNati.n prApya gachCha.nti kammabhAva.n gachChanti pariNamanti . kam . karmabhAva.n j~nAnAvaraNAdidravyakarmaparyAyam . Na hi te jIveN pariNamidA na hi naiv te karma- skandhA jIvenopAdAnakartR^ibhUten pariNamitAH pariNati.n nItA ityarthaH . anen vyAkhyAnenaitadukta.n bhavati karmaskandhAnA.n nishchayen jIvaH kartA na bhavatIti ..169.. ath sharIrAkArapariNatapudgalapiNDAnA.n jIvaH kartA na bhavatItyupadishati ---te te kammattagadA te te pUrvasUtroditAH karmatva.n gatA dravyakarmaparyAy-
TIkA : — karmarUp pariNamit honekI shaktivAle pudgalaska.ndh tulya (samAn) kShetrAvagAh jIvake pariNAmamAtrakA — jo ki bahira.ng sAdhan (bAhyakAraN) hai usakA — Ashray karake, jIv unako pariNamAne vAlA na hone par bhI, svayamev karmabhAvase pariNamit hote hai.n . isase nishchit hotA hai ki pudgalapiNDo.nko karmarUp karanevAlA AtmA nahI.n hai .
bhAvArtha : — samAn kShetrame.n rahanevAle jIvake vikArI pariNAmako nimittamAtra karake kArmaNavargaNAye.n svayamev apanI antara.ngashaktise j~nAnAvaraNAdi karmarUp pariNamit ho jAtI hai.n; jIv unhe.n karmarUp pariNamit nahI.n karatA ..169..
ab AtmAke karmarUp pariNat pudgaladravyAtmak sharIrake kartR^itvakA abhAv nishchit karate hai.n (arthAt aisA nishchit karate hai.n ki karmarUp pariNat jo pudgaladravya us – svarUp sharIrakA kartA AtmA nahI.n hai ) : —
sharIro bane Che jIvane, sa.nkrA.nti pAmI dehanI. 170.
Page 323 of 513
PDF/HTML Page 356 of 546
single page version
ye ye nAmAmI yasya jIvasya pariNAma.n nimittamAtrIkR^itya pudgalakAyAH svayamev karmatven pariNamanti, ath te te tasya jIvasyAnAdisa.ntAnapravR^ittasharIrAntarasa.nkrAntimAshritya svayamev cha sharIrANi jAyante . ato.avadhAryate na karmatvapariNatapudgaladravyAtmakasharIrakartA puruSho.asti ..170..
athAtmanaH sharIratvAbhAvamavadhArayati — pariNatAH poggalakAyA pudgalaskandhAH puNo vi jIvassa punarapi bhavAntare.api jIvasya sa.njAya.nte dehA sa.njAyante samyagjAyante dehAH sharIrANIti . ki.n kR^itvA . deha.ntarasa.nkama.n pappA dehAntarasa.nkrama.n bhavAntara.n prApya labdhveti . anen kimukta.n bhavati — audArikAdisharIranAmakarmarahitaparamAtmAnamalabhamAnen jIven yAnyupArjitAnyaudArikAdisharIranAmakarmANi tAni bhavAntare prApte satyudayamAgachChanti, tadudayen nokarmapudgalA audArikAdisharIrAkAreN svayamev pariNamanti . tataH kAraNAdaudArikAdikAyAnA.n jIvaH kartA na bhavatIti ..170.. ath sharIrANi jIvasvarUpa.n na bhavantIti nishchinoti — orAlio ya deho audArikashcha dehaH deho veuvvio ya deho vaikriyakashcha tejasio taijasikaH AhAray kammaio AhArakaH kArmaNashcha puggaladavvappagA savve ete pa~ncha dehAH pudgaladravyAtmakAH sarve.api
gAthA : 170 anvayArtha : — [karmatvagatAH ] karmarUp pariNat [te te ] ve – ve [pudgalakAyAH ] pudgalapiNDa [dehAnta sa.nkrama.n prApya ] dehAntararUp parivartanako prApta karake [punaH api ] punaH – punaH [jIvasya ] jIvake [dehAH ] sharIr [sa.njAyante ] hote hai.n ..170..
TIkA : — jis jIvake pariNAmako nimittamAtra karake jo – jo yah pudgalakAy svayamev karmarUp pariNat hote hai.n, ve jIvake anAdi sa.ntatirUp (pravAharUp) pravartamAn dehAntar (bhavA.ntar) rUp parivartanakA Ashray lekar ve – ve pudgalapiNDa svayamev sharIr (-sharIrarUp, sharIrake honeme.n nimittarUp) banate hai.n . isase nishchit hotA hai ki karmarUp pariNat pudgaladravyAtmak sharIrakA kartA AtmA nahI.n hai .
bhAvArtha : — jIvake pariNAmako nimittamAtra karake jo pudgal svayamev karmarUp pariNat hote hai.n, ve pudgal hI anya bhavame.n sharIrake bananeme.n nimittabhUt hote hai.n, aur nokarmapudgal svayamev sharIrarUp pariNamit hote hai.n . isaliye sharIrakA kartA AtmA nahI.n hai ..170..
Page 324 of 513
PDF/HTML Page 357 of 546
single page version
yato hyaudArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNAni sharIrANi sarvANyapi pudgaladravyAtma- kAni, tato.avadhAryate na sharIra.n puruSho.asti ..171..
ath ki.n tarhi.n jIvasya sharIrAdisarvaparadravyavibhAgasAdhanamasAdhAraNa.n svalakShaNamityA- vedayati —
anvayArtha : — [audArikaH cha dehaH ] audArik sharIr, [vaikriyikaH dehaH ] vaikriyik sharIr, [taijasaH ] taijas sharIr, [AhArakaH ] AhArak sharIr [cha ] aur [kArmaNaH ] kArmaN sharIr — [sarve ] sab [pudgaladravyAtmakAH ] pudgaladravyAtmak hai.n ..171..
TIkA : — audArik, vaikriyik, AhArak, taijas aur kArmaN — ye sharIr sab pudgaladravyAtmak hai.n . isase nishchit hotA hai ki AtmA sharIr nahI.n hai ..171..
tab phi ra jIvakA, sharIrAdi sarvaparadravyo.nse vibhAgakA sAdhanabhUt, asAdhAraN svalakShaN kyA hai, so kahate hai.n : —
Page 325 of 513
PDF/HTML Page 358 of 546
single page version
Atmano hi rasarUpagandhaguNAbhAvasvabhAvatvAtsparshaguNavyaktyabhAvasvabhAvatvAt shabda- paryAyAbhAvasvabhAvatvAttathA tanmUlAdali.ngagrAhyatvAtsarvasa.nsthAnAbhAvasvabhAvatvAchcha pudgaladravya- vibhAgasAdhanamarasatvamarUpatvamagandhatvamavyakta tvamashabdatvamali.ngagrAhyatvamasa.nsthAnatva.n chAsti . sakal- pudgalApudgalAjIvadravyavibhAgasAdhana.n tu chetanAguNatvamasti . tadev cha tasya svajIv- dravyamAtrAshritatven svalakShaNatA.n bibhrANa.n sheShadravyAntaravibhAga.n sAdhayati . ali.ngagrAhya iti vaktavye yadali.ngagrahaNamityukta.n tadbahutarArthapratipattaye . tathA hi — na li.ngairindriyairgrAhakatAmA- mukhyatayA dvitIyavisheShAntarAdhikAraH samAptaH . athaikonavi.nshatigAthAparyanta.n jIvasya pudgalen sah bandha- mukhyatayA vyAkhyAna.n karoti, tatra ShaTsthalAni bhavanti . teShvAdau ‘arasamarUva.n’ ityAdi shuddhajIv- vyAkhyAnen gAthaikA, ‘mutto rUvAdi’ ityAdipUrvapakShaparihAramukhyatayA gAthAdvayamiti prathamasthale gAthAtrayam . tadanantara.n bhAvabandhamukhyatven ‘uvaogamao’ ityAdi gAthAdvayam . ath paraspara.n dvayoH pudgalayoH bandho, jIvasya rAgAdipariNAmen sah bandho, jIvapudgalayorbandhashcheti trividhabandhamukhyatven
anvayArtha : — [jIvam ] jIvako [arasam ] aras, [arUpam ] arUp [aga.ndham ] aga.ndh, [avyaktam ] avyakta, [chetanAguNam ] chetanAguNayukta, [ashabdam ] ashabda, [ali.ngagrahaNam ] ali.ngagrahaN (li.ng dvArA grahaN na hone yogya) aur [anirdiShTasa.nsthAnam ] jisakA koI sa.nsthAn nahI.n kahA gayA hai aisA [jAnIhi ] jAno ..172..
TIkA : — AtmA (1) rasaguNake abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (2) rUpaguNake abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (3) ga.ndhaguNake abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (4) sparshaguNarUp vyaktatAke abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (5) shabdaparyAyake abhAvarUp svabhAvavAlA honese, tathA (6) in sabake kAraN (arthAt ras – rUp – ga.ndh ityAdike abhAvarUp svabhAvake kAraN) li.ngake dvArA agrAhya honese or (7) sarva sa.nsthAno.nke abhAvarUp svabhAvavAlA honese, AtmAko pudgaladravyase vibhAgakA sAdhanabhUt (1) arasapanA, (2) arUpapanA, (3) aga.ndhapanA, (4) avyaktapanA, (5) ashabdapanA, (6) ali.ngagrAhyapanA aur (7) asa.nsthAnapanA hai . pudgal tathA apudgal aise samasta ajIv dravyo.nse vibhAgakA sAdhan to chetanAguNamayapanA hai; aur vahI, mAtra svajIvadravyAshrit honese svalakShaNapaneko dhAraN karatA huA, AtmAkA sheSh anya dravyo.nse vibhAg (bhed) siddha karatA hai .
Page 326 of 513
PDF/HTML Page 359 of 546
single page version
pannasya grahaNa.n yasyetyatIndriyaj~nAnamayatvasya pratipattiH . na li.ngairindriyairgrAhyatAmApannasya grahaNa.n yasyetIndriyapratyakShAviShayatvasya . na li.ngAdindriyagamyAddhUmAdagneriv grahaNa.n yasyetIndriy- pratyakShapUrvakAnumAnAviShayatvasya . na li.ngAdev paraiH grahaNa.n yasyetyanumeyamAtratvAbhAvasya . na li.ngAdev pareShA.n grahaNa.n yasyetyanumAtR^imAtratvAbhAvasya . na li.ngAtsvabhAven grahaNa.n yasyeti pratyakShaj~nAtR^itvasya . na li.ngenopayogAkhyalakShaNen grahaNa.n j~neyArthAlambana.n yasyeti bahirarthAlamban- j~nAnAbhAvasya . na li.ngasyopayogAkhyalakShaNasya grahaNa.n svayamAharaNa.n yasyetyanAhAryaj~nAnatvasya . na li.ngasyopayogAkhyalakShaNasya grahaNa.n pareN haraNa.n yasyetyahAryaj~nAnatvasya . na li.nge ‘phAsehi poggalANa.n’ ityAdi sUtradvayam . tataH para.n nishchayen dravyabandhakAraNatvAdrAgAdipariNAm ev bandha iti kathanamukhyatayA ‘ratto ba.ndhadi’ ityAdi gAthAtrayam . ath bhedabhAvanAmukhyatven ‘bhaNidA puDhavI’ ityAdi sUtradvayam . tadanantara.n jIvo rAgAdipariNAmAnAmev kartA, na cha dravyakarmaNAmiti kathanamukhyatven pratipatti (prApti, pratipAdan) karaneke liye hai . vah isaprakAr hai : — (1) grAhak (-j~nAyak) jisake li.ngo.nke dvArA arthAt indriyo.nke dvArA grahaN (-jAnanA) nahI.n hotA vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA atIndriyaj~nAnamay’ hai is arthakI prApti hotI hai . (2) grAhya (j~ney) jisakA li.ngo.nke dvArA arthAt indriyo.nke dvArA grahaN (-jAnanA) nahI.n hotA vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA indriyapratyakShakA viShay nahI.n hai’ is arthakI prApti hotI hai . (3) jaise dhu.ne.Nse agnikA grahaN (j~nAn) hotA hai, usIprakAr li.ng dvArA, arthAt indriyagamya (-indriyo.nse jAnane yogya chihna) dvArA jisakA grahaN nahI.n hotA vah ali.ngagrahaN hai . isaprakAr ‘AtmA indriyapratyakShapUrvak anumAnakA viShay nahI.n hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (4) dUsaro.nke dvArA – mAtra li.ng dvArA hI jisakA grahaN nahI.n hotA vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA anumey mAtra (keval anumAnase hI j~nAt hone yogya) nahI.n hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (5) jisake li.ngase hI parakA grahaN nahI.n hotA vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA anumAtAmAtra (keval anumAn karanevAlA ho) nahI.n hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (6) jisake li.ngake dvArA nahI.n kintu svabhAvake dvArA grahaN hotA hai vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA pratyakSha j~nAtA hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (7) jisake li.ng dvArA arthAt upayoganAmak lakShaN dvArA grahaN nahI.n hai arthAt j~ney padArtho.nkA Alamban nahI.n hai, vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmAke bAhya padArtho.nkA AlambanavAlA j~nAn nahI.n hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (8) jo li.ngako arthAt upayog nAmak lakShaNako grahaN nahI.n karatA arthAt svaya.n (kahI.n bAharase) nahI.n lAtA so ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA jo kahI.nse nahI.n lAyA jAtA aise j~nAnavAlA hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (9) jise li.ngakA arthAt upayoganAmak lakShaNakA grahaN arthAt parase haraN
Page 327 of 513
PDF/HTML Page 360 of 546
single page version
upayogAkhyalakShaNe grahaNa.n sUrya ivoparAgo yasyeti shuddhopayogasvabhAvasya . na li.ngAdupayogA- khyalakShaNAd grahaNa.n paudgalikakarmAdAna.n yasyeti dravyakarmAsa.npR^iktatvasya . na li.ngebhya indriyebhyo grahaNa.n viShayANAmupabhogo yasyeti viShayopabhoktR^itvAbhAvasya . na li.ngAt mano vendriyAdi- lakShaNAd grahaNa.n jIvasya dhAraNa.n yasyeti shukrArtavAnuvidhAyitvAbhAvasya . na li.ngasya mehanA- kArasya grahaNa.n yasyeti laukikasAdhanamAtratvAbhAvasya . na li.ngenAmehanAkAreN grahaNa.n lokavyAptiryasyeti kuhuk prasiddhasAdhanAkAralokavyAptitvAbhAvasya . na li.ngAnA.n strIpunnapu.nsak- ‘kuvva.n sahAvamAdA’ ityAdi ShaShThasthale gAthAsaptakam . yatra mukhyatvamiti vadati tatra yathAsa.nbhavamanyo- .apyartho labhyat iti sarvatra j~nAtavyam . evamekonavi.nshatigAthAbhistR^itIyavisheShAntarAdhikAre samudAy- pAtanikA . tadyathA — ath ki.n tarhi jIvasya sharIrAdiparadravyebhyo bhinnamanyadravyAsAdhAraNa.n svasvarUpamiti prashne pratyuttara.n dadAti — arasamarUvamaga.ndha.n rasarUpagandharahitatvAttathA chAdhyAhAryamANAsparsharUpatvAchcha avvatta.n avyaktatvAt asadda.n ashabdatvAt ali.ngaggahaNa.n ali~N.hgagrahaNatvAt aNiddiTThasa.nThANa.n anirdiShTasa.nsthAnatvAchcha jAN jIva.n jAnIhi jIvam . arasamarUpamagandhamasparshamavyaktamashabdamali~N.hgagrahaNamanirdiShTasa.nsthAnalakShaNa.n cha he shiShya, jIva.n jIvadravya.n jAnIhi . punarapi katha.nbhUtam . chedaNAguNa.n samastapudgalAdibhyo.achetanebhyo bhinnaH samastAnyadravyAsAdhAraNaH svakIyAnantajIvajAtisAdhAraNashcha chetanAguNo yasya ta.n chetanAguNa.n nahI.n ho sakatA (-anyase nahI.n le jAyA jA sakatA) so ali.ng grahaN hai; isaprakAr ‘AtmAke j~nAnakA haraN nahI.n kiyA jA sakatA’ aise arthakI prApti hotI hai . (10) jise li.ngame.n arthAt upayoganAmak lakShaName.n grahaN arthAt sUryakI bhA.Nti uparAg (-malinatA, vikAr) nahI.n hai vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA shuddhopayogasvabhAvI hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (11) li.ng dvArA arthAt upayoganAmak lakShaN dvArA grahaN arthAt paudgalik karmakA grahaN jisake nahI.n hai, vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA dravyakarmase asa.nyukta (asa.nbaddha) hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (12) jise li.ngo.nke dvArA arthAt indriyo.nke dvArA grahaN arthAt viShayo.nkA upabhog nahI.n hai so ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA viShayo.nkA upabhoktA nahI.n hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (13) li.ng dvArA arthAt man athavA indriyAdi lakShaNake dvArA grahaN arthAt jIvatvako dhAraN kar rakhanA jisake nahI.n hai vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA shukra aur Artavako anuvidhAyI (-anusAr honevAlA) nahI.n hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (14) li.ngakA arthAt mehanAkAr (-puruShAdikI indriyakA AkAr)kA grahaN jisake nahI.n hai so ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA laukikasAdhanamAtra nahI.n hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (15) li.ngake dvArA arthAt amehanAkArake dvArA jisakA grahaN arthAt lokame.n vyApakatva nahI.n hai so ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA pAkhaNDiyo.nke prasiddha sAdhanarUp AkAravAlA — lokavyAptivAlA nahI.n hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (16) jisake li.ngokA arthAt strI,