Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 160-172.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 18 of 28

 

Page 308 of 513
PDF/HTML Page 341 of 546
single page version

yogen nirmukto bhUtvA kevalasvadravyAnuvR^ittiparigrahAt.h prasiddhashuddhopayog upayogAtmanAtmanyev
nitya.n nishchalamupayuktastiShThAmi . eSh me paradravyasa.nyogakAraNavinAshAbhyAsaH ..159..
ath sharIrAdAvapi paradravye mAdhyastha.n prakaTayati
NAha.n deho Na maNo Na chev vANI Na kAraNa.n tesi.n .
kattA Na Na kArayidA aNuma.ntA Nev kattINa.n ..160..
nAha.n deho na mano na chaiv vANI na kAraNa.n teShAm .
kartA na na kArayitA anumantA naiv kartR^INAm ..160..
kevalaj~nAnAntarbhUtAnantaguNAtmaka.n nijAtmAna.n shuddhadhyAnapratipakShabhUtasamastamanoratharUpachintAjAlatyAgen
dhyAyAmIti shuddhopayogalakShaNa.n j~nAtavyam
..159.. eva.n shubhAshubhashuddhopayogavivaraNarUpeN tR^itIyasthale
gAthAtraya.n gatam . ath dehamanovachanaviShaye.atyantamAdhyasthyamudyotayatiNAha.n deho Na maNo Na chev vANI
nAha.n deho na mano na chaiv vANI . manovachanakAyavyApArarahitAtparamAtmadravyAdbhinna.n yanmanovachanakAyatraya.n
nishchayanayen tannAha.n bhavAmi . tataH kAraNAttatpakShapAta.n muktvAtyantamadhyastho.asmi . Na kAraNa.n tesi.n na
kAraNa.n teShAm . nirvikAraparamAhlAdaikalakShaNasukhAmR^itapariNateryadupAdAnakAraNabhUtamAtmadravya.n tadvilakShaNo
manovachanakAyAnAmupAdAnakAraNabhUtaH pudgalapiNDo na bhavAmi . tataH kAraNAttatpakShapAta.n muktvAtyanta-
madhyastho.asmi . kattA Na hi kArayidA aNuma.ntA Nev kattINa.n kartA na hi kArayitA anumantA naiv kartR^INAm .
athavA ashubh aisA jo ashuddhopayog usase mukta hokar, mAtra svadravyAnusAr pariNatiko grahaN
karanese jisako shuddhopayog siddha huA hai aisA hotA huA, upayogAtmA dvArA (upayogarUp nij
svarUpase) AtmAme.n hI sadA nishchalarUpase upayukta rahatA hU.N
. yah merA paradravyake sa.nyogake
kAraNake vinAshakA abhyAs hai ..159..
ab sharIrAdi paradravyake prati bhI madhyasthapanA pragaT karate hai.n :
anvayArtha :[aha.n na dehaH ] mai.n na deh hU.N, [na manaH ] na man hU.N, [cha ev ] aur
[na vANI ] na vANI hU.N; [teShA.n kAraN na ] unakA kAraN nahI.n hU.N [kartA na ] kartA nahI.n hU.N,
[kArayitA na ] karAnevAlA nahI.n hU.N; [kartR^iNA.n anumantA na ev ] (aur) kartAkA anumodak
nahI.n hU.N
..160..
hu.n deh nahi, vANI na, man nahi, temanu.n kAraN nahI.n,
kartA na, kArayitA na, anuma.ntA hU.N kartAno nahI.n. 160
.

Page 309 of 513
PDF/HTML Page 342 of 546
single page version

sharIra.n cha vAcha.n cha manashcha paradravyatvenAha.n prapadye, tato na teShu kashchidapi mam
pakShapAto.asti, sarvatrApyahamatyanta.n madhyastho.asmi . tathA hina khalvaha.n sharIravA~N.hmasA.n
svarUpAdhArabhUtamachetanadravyamasmi; tAni khalu mA.n svarUpAdhAramantareNApyAtmanaH svarUpa.n dhArayanti .
tato.aha.n sharIravA~N.hmanaHpakShapAtamapAsyAtyanta.n madhyastho.asmi . na cha me sharIravA~N.hmanaHkAraNA-
chetanadravyatvamasti; tAni khalu mA.n kAraNamantareNApi kAraNavanti bhavanti . tato.aha.n
tatkAraNatvapakShapAtamapAsyAsmyayamatyanta.n madhyasthaH . na cha me svatantrasharIravA~N.hmanaHkArakAchetan-
dravyatvamasti; tAni khalu mA.n kartAramantareNApi kriyamANAni . tato.aha.n tatkartR^itva-
pakShapAtamapAsyAsmyayamatyanta.n madhyasthaH . na cha me svatantrasharIravA~N.hmanaHkArakAchetanadravya-
prayojakatvamasti; tAni khalu mA.n kArakaprayojakamantareNApi kriyamANAni . tato.aha.n tatkArak-
prayojakatvapakShapAtamapAsyAsmyayamatyanta.n madhyasthaH . na cha me svatantrasharIravA~N.hmanaHkArakA-
svashuddhAtmabhAvanAviShaye yatkR^itakAritAnumatasvarUpa.n tadvilakShaNa.n yanmanovachanakAyaviShaye kR^itakAritAnu-
matasvarUpa.n tannAha.n bhavAmi
. tataH kAraNAttatpakShapAta.n muktvAtyantamadhyastho.asmIti tAtparyam ..160..
TIkA :mai.n sharIr, vANI aur manako paradravyake rUpame.n samajhatA hU.N, isaliye mujhe unake
prati kuCh bhI pakShapAt nahI.n hai . mai.n un sabake prati atyanta madhyastha hU.N . vah isaprakAr :
vAstavame.n sharIr, vANI aur manake svarUpakA AdhArabhUt aisA achetan dravya nahI.n hU.N,
mai.n svarUpAdhAr (hue) vinA bhI ve vAstavame.n apane svarUpako dhAraN karate hai.n . isaliye mai.n sharIr,
vANI aur manakA pakShapAt Cho.Dkar atyanta madhyastha hU.N .
aur mai.n sharIr, vANI tathA manakA kAraN aisA achetan dravya nahI.n hU.N . mai.n kAraN (hue)
vinA bhI ve vAstavame.n kAraNavAn hai.n . isaliye unake kAraNapanekA pakShapAt Cho.Dkar yah mai.n
atyanta madhyastha hU.N .
aur mai.n svata.ntrarUpase sharIr, vANI tathA manakA kartA aisA achetan dravya nahI.n hU.N; mai.n kartA
(hue) vinA bhI ve vAstavame.n kiye jAte hai.n . isaliye unake kartR^itvakA pakShapAt Cho.Dkar yah
mai.n atyanta madhyastha hU.N .
aur mai.n, svatantrarUpase sharIr, vANI tathA manakA kArak (kartA) aisA jo achetan dravya
hai usakA prayojak nahI.n hU.N; mai.n kartAprayojak vinA bhI (arthAt mai.n unake kartAkA prayojak
unakA karAnevAlAhue vinA bhI ) ve vAstavame.n kiye jAte hai.n . isaliye yah mai.n unake kartAke
prayojakapanekA pakShapAt Cho.Dkar atyanta madhyastha hU.N .
aur mai.n svatantrarUpase sharIr, vANI tathA manakA kArak jo achetan dravya hai, usakA

Page 310 of 513
PDF/HTML Page 343 of 546
single page version

chetanadravyAnuj~nAtR^itvamasti; tAni khalu mA.n kArakAnuj~nAtAramantareNApi kriyamANAni . tato.aha.n
tatkArakAnuj~nAtR^itvapakShapAtamapAsyAsmyayamatyanta.n madhyasthaH ..160..
ath sharIravA~N.hmanasA.n paradravyatva.n nishchinoti
deho ya maNo vANI poggaladavvappag tti NiddiTThA .
poggaladavva.n hi puNo pi.nDo paramANudavvANa.n ..161..
dehashcha mano vANI pudgaladravyAtmakA iti nirdiShTAH .
pudgaladravyamapi punaH piNDaH paramANudravyANAm ..161..
sharIra.n cha vAk cha manashcha trINyapi paradravya.n, pudgaladravyAtmakatvAt.h . pudgaladravyatva.n tu
teShA.n pudgaladravyasvalakShaNabhUtasvarUpAstitvanishchitatvAt.h . tathAvidhapudgaladravya.n tvanekaparamANu-
ath kAyavA~N.hmanasA.n shuddhAtmasvarUpAtparadravyatva.n vyavasthApayatideho ya maNo vANI poggaladavvappag tti
NiddiTThA dehashcha mano vANI tisro.api pudgaladravyAtmakA iti nirdiShTAH . kasmAt . vyavahAreN jIven
sahaikatvepi nishchayen paramachaitanyaprakAshapariNaterbhinnatvAt . pudgaladravya.n ki.n bhaNyate . poggaladavva.n hi puNo
pi.nDo paramANudavvANa.n pudgaladravya.n hi sphu Ta.n punaH piNDaH samUho bhavati . keShAm . paramANudravyANA-
mityarthaH ..161.. athAtmanaH sharIrarUpaparadravyAbhAva.n tatkartR^itvAbhAva.n cha nirUpayatiNAha.n puggalamaio
anumodak nahI.n hU.N; mai.n kartAanumodak vinA bhI (mai.n unake kartAkA anumodak hue vinA bhI)
ve vAstavame.n kiye jAte hai.n . isaliye unake kartAke anumodakapanekA pakShapAt Cho.Dkar yah mai.n
atyanta madhyastha hU.N ..160..
ab, sharIr, vANI aur manakA paradravyapanA nishchit karate hai.n :
anvayArtha :[dehaH cha manaH vANI ] deh, man aur vANI [pudgaladravyAtmakAH ]
pudgaladravyAtmak [iti nirdiShTAH ] hai.n, aisA (vItarAgadevane) kahA hai [api punaH ] aur
[pudgal dravya.n ] ve pudgaladravya [paramANudravyANA.n piNDaH ] paramANudravyo.nkA piNDa hai
..161..
TIkA :sharIr, vANI aur man tIno.n hI paradravya hai.n, kyo.nki ve
pudgaladravyAtmak hai.n . unake pudgaladravyapanA hai, kyo.nki ve pudgaladravyake svalakShaNabhUt
man, vANI tem ja deh pudgaladravyarUp nirdiShTa Che;
ne teh pudgaladravya bahu paramANuono pi.nD Che. 161
.

Page 311 of 513
PDF/HTML Page 344 of 546
single page version

dravyANAmekapiNDaparyAyeN pariNAmaH, anekaparamANudravyasvalakShaNabhUtasvarUpAstitvAnAmanekatve.api
katha.nchidekatvenAvabhAsanAt
.h ..161..
athAtmanaH paradravyatvAbhAva.n paradravyakartR^itvAbhAva.n cha sAdhayati
NAha.n poggalamaio Na te mayA poggalA kayA pi.nDa.n .
tamhA hi Na deho.aha.n kattA vA tassa dehassa ..162..
nAha.n pudgalamayo na te mayA pudgalAH kR^itAH piNDam .
tasmAddhi na deho.aha.n kartA vA tasya dehasya ..162..
yadetatprakaraNanirdhArita.n pudgalAtmakamantarnItavA~N.hmanodvaita.n sharIra.n nAm paradravya.n na
tAvadahamasmi, mamApudgalamayasya pudgalAtmakasharIratvavirodhAt.h . na chApi tasya kAraNadvAreN
nAha.n pudgalamayaH . Na te mayA puggalA kayA pi.nDA na cha te pudgalA mayA kR^itAH piNDAH . tamhA hi Na
deho.aha.n tasmAddeho na bhavAmyaha.n . hi sphu Ta.n . kattA vA tassa dehassa kartA vA na bhavAmi tasya dehasyeti .
svarUpAstitvame.n nishchit (rahe hue) hai.n . us prakArakA 1pudgaladravya anek paramANudravyo.nkA
ek piNDaparyAyarUpase pariNAm hai, kyo.nki anek paramANudravyo.nke svalakShaNabhUt
svarUpAstitva anek hone par bhI katha.nchit (snigdhatva
rUkShatvakR^it ba.ndhapariNAmakI
apekShAse) ekatvarUp avabhAsit hote hai.n ..161..
ab AtmAke paradravyatvakA abhAv aur paradravyake kartR^itvakA abhAv siddha karate hai.n :
anvayArtha :[aha.n pudgalamayaH na ] mai.n pudgalamay nahI.n hU.N aur [te pudgalAH ] ve
pudgal [mayA ] mere dvArA [piNDa.n na kR^itAH ] piNDarUp nahI.n kiye gaye hai.n, [tasmAt hi ]
isaliye [aha.n na dehaH ] mai.n deh nahI.n hU.N, [vA ] tathA [tasya dehasya kartA ] us dehakA kartA
nahI.n hU.N
..162..
TIkA :pratham to, jo yah prakaraNase nirdhArit pudgalAtmak sharIr nAmak paradravya
haijisake bhItar vANI aur manakA samAvesh ho jAtA haivah mai.n nahI.n hU.N; kyo.nki
apudgalamay aisA mai.n pudgalAtmak sharIrarUp honeme.n virodh hai . aur isIprakAr us (sharIr)ke
1. sharIrAdirUp .
hu.N paudgalik nathI, pudgalo me.n pi.nDarUp karyA.n nathI;
tethI nathI hu.N deh vA te dehano kartA nathI. 162
.

Page 312 of 513
PDF/HTML Page 345 of 546
single page version

ka rtR^idvAreN kartR^iprayojakadvAreN kartranumantR^idvAreN vA sharIrasya kartAhamasmi, mamAnekaparamANu-
dravyaikapiNDaparyAyapariNAmasyAkartR^iranekaparamANudravyaikapiNDaparyAyapariNAmAtmakasharIrakartR^itvasya
sarvathA virodhAt
.h ..162..
ath katha.n paramANudravyANA.n piNDaparyAyapariNatiriti sa.ndehamapanudati
apadeso paramANU padesametto ya sayamasaddo jo .
Niddho vA lukkho vA dupadesAdittamaNubhavadi ..163..
apradeshaH paramANuH pradeshamAtrashcha svayamashabdo yaH .
snigdho vA rUkSho vA dvipradeshAditvamanubhavati ..163..
ayamatrArthaHdeho.aha.n na bhavAmi . kasmAt . asharIrasahajashuddhachaitanyapariNatatven mam dehatvavirodhAt .
kartA vA na bhavAmi tasya dehasya . tadapi kasmAt . niHkriyaparamachijjyotiHpariNatatven mam
dehakartR^itvavirodhAditi ..162.. eva.n kAyavA~N.hmanasA.n shuddhAtmanA sah bhedakathanarUpeN chaturthasthale gAthAtraya.n
gatam . iti pUrvoktaprakAreN ‘atthittaNichChidassa hi’ ityAdyekAdashagAthAbhiH sthalachatuShTayen prathamo
kAraN dvArA, kartA dvArA, kartAke prayojak dvArA yA kartAke anumodak dvArA sharIrakA kartA mai.n
nahI.n hU.N, kyo.nki mai.n anek paramANudravyo.nke ekapiNDa paryAyarUp pariNAmakA akartA aisA mai.n
anek paramANudravyo.nke ekapiNDaparyAyarUp
1pariNAmAtmak sharIrakA kartArUp honeme.n sarvathA
virodh hai ..162..
ab is sa.ndehako dUr karate hai.n ki ‘‘paramANudravyo.nko piNDaparyAyarUp pariNati kaise hotI
hai ?’’ :
anvayArtha :[paramANuH ] paramANu [yaH apradeshaH ] jo ki apradesh hai,
[pradeshamAtraH ] pradeshamAtra hai [cha ] aur [svaya.n ashabdaH ] svaya.n ashabda hai, [snigdhaH vA rUkShaH
vA ]
vah snigdha athavA rUkSha hotA huA [dvipradeshAditvam anubhavati ] dvipradeshAdipanekA anubhav
karatA hai
..163..
1. sharIr anek paramANudravyo.nkA ekapiNDaparyAyarUp pariNAm hai .
paramANu je apradesh, tem pradeshamAtra, ashabda Che,
te snigdha rUkSha banI pradeshadvayAdivattva anubhave. 163
.

Page 313 of 513
PDF/HTML Page 346 of 546
single page version

paramANurhi dvayAdipradeshAnAmabhAvAdapradeshaH, ekapradeshasadbhAvAt pradeshamAtraH, svayamanek-
paramANudravyAtmakashabdaparyAyavyaktyasa.nbhavAdashabdashcha . yatashchatuHsparshapa.ncharasadvigandhapa.nchavarNAnAm-
virodhen sadbhAvAt.h snigdho vA rUkSho vA syAt.h, tat ev tasya piNDaparyAyapariNatirUpA
dvipradeshAditvAnubhUtiH . athaiva.n snigdharUkShatva.n piNDatvasAdhanam ..163..
ath kIdrasha.n tatsnigdharUkShatva.n paramANorityAvedayati
visheShAntarAdhikAraH samAptaH . ath kevalapudgalabandhamukhyatven navagAthAparyanta.n vyAkhyAna.n karoti . tatra
sthaladvaya.n bhavati . paramANUnA.n parasparabandhakathanArtha.n ‘apadeso paramANU’ ityAdiprathamasthale gAthAchatuShTayam .
tadanantara.n skandhAnA.n bandhamukhyatven ‘dupadesAdI kha.ndhA’ ityAdidvitIyasthale gAthApa~nchakam . eva.n
dvitIyavisheShAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . ath yadyAtmA pudgalAnA.n piNDa.n na karoti tarhi katha.n
piNDaparyAyapariNatiriti prashne pratyuttara.n dadAtiapadeso apradeshaH . sa kaH . paramANU pudgalaparamANuH .
punarapi katha.nbhUtaH . padesametto ya dvitIyAdipradeshAbhAvAt pradeshamAtrashcha . punashcha ki.nrUpaH . sayamasaddo ya svaya.n
vyaktirUpeNAshabdaH . eva.n visheShaNatrayavishiShTaH san Niddho vA lukkho vA snigdho vA rUkSho vA yataH
kAraNAtsa.nbhavati tataH kAraNAt dupadesAdittamaNuhavadi dvipradeshAdirUpa.n bandhamanubhavatIti . tathAhi
yathAyamAtmA shuddhabuddhaikasvabhAven bandharahito.api pashchAdashuddhanayen snigdhasthAnIyarAgabhAven
rUkShasthAnIyadveShabhAven yadA pariNamati tadA paramAgamakathitaprakAreN bandhamanubhavati, tathA paramANurapi

svabhAven bandharahito.api yadA bandhakAraNabhUtasnigdharUkShaguNen pariNato bhavati tadA pudgalAntareN sah

vibhAvaparyAyarUpa.n bandhamanubhavatItyarthaH
..163.. ath kIdrasha.n tatsnigdharUkShatvamiti pR^iShTe pratyuttara.n dadAti
pra. 39
TIkA :vAstavame.n paramANu dviAdi (do, tIn Adi) pradesho.nke abhAvake
kAraN apradesh hai, ek pradeshake sadbhAvake kAraN pradeshamAtra hai aur svaya.n anek
paramANudravyAtmak shabda paryAyakI vyaktikA (pragaTatAkA) asa.nbhav honese ashabda hai
. (vah
paramANu) avirodhapUrvak chAr sparsha, pA.Nch ras, do ga.ndh aur pA.Nch varNo.nke sadbhAvake kAraN
snigdha athavA rUkSha hotA hai, isIliye use
1piNDaparyAyapariNatirUp dvipradeshAdipanekI
anubhUti hotI hai . isaprakAr snigdharUkShatva piNDapanekA kAraN hai ..163..
ab yah batalAte hai.n ki paramANuke vah snigdharUkShatva kisaprakArakA
hotA hai :
1. ek paramANukI dUsare paramANuke sAth piNDarUp pariNati dvipradeshIpanekI anubhUti hai; ek paramANukI anya
do paramANuo.nke sAth piNDarUp pariNati tripradeshIpanekA anubhav hai . isaprakAr paramANu anya paramANuo.nke
sAth piNDarUp pariNamit honepar anekapradeshIpanekA anubhav karatA hai .

Page 314 of 513
PDF/HTML Page 347 of 546
single page version

eguttaramegAdI aNussa NiddhattaNa.n cha lukkhatta.n .
pariNAmAdo bhaNida.n jAv aNa.ntattamaNubhavadi ..164..
ekottaramekAdyaNoH snigdhatva.n vA rUkShatvam .
pariNAmAdbhaNita.n yAvadanantatvamanubhavati ..164..
paramANorhi tAvadasti pariNAmaH tasya vastusvabhAvatvenAnatikramAt.h . tatastu pariNAmA-
dupAttakAdAchitkavaichitrya.n chitraguNayogitvAtparamANorekAdyekottarAnantAvasAnAvibhAgaparichChed-
vyApi snigdhatva.n vA rUkShatva.n vA bhavati
..164..
eguttaramegAdI ekottaramekAdi . kim . NiddhattaNa.n cha lukkhatta.n snigdhatva.n rUkShatva.n cha karmatApannam . bhaNida.n
bhaNita.n kathitam . ki.nparyantam . jAv aNa.ntattamaNubhavadi anantatvamanantaparyanta.n yAvadanubhavati prApnoti .
kasmAtsakAshAt . pariNAmAdo pariNativisheShAtpariNAmitvAdityarthaH . kasya sa.nbandhi . aNussa aNoH
pudgalaparamANoH . tathAhiyathA jIve jalAjAgomahiShIkShIre snehavR^iddhivatsnehasthAnIya.n rAgatva.n rUkSha-
sthAnIya.n dveShatva.n bandhakAraNabhUta.n jaghanyavishuddhisa.nkleshasthAnIyamAdi.n kR^itvA paramAgamakathitakrameNotkR^iShTa-
vishuddhisa.nkleshaparyanta.n vardhate, tathA pudgalaparamANudravye.api snigdhatva.n rUkShatva.n cha bandhakAraNabhUta.n

pUrvoktajalAditAratamyashaktidR^iShTAntenaikaguNasa.nj~nA.n jaghanyashaktimAdi.n kR^itvA guNasa.nj~nenAvibhAgaparichChed-
anvayArtha :[aNoH ] paramANuke [pariNAmAt ] pariNamanake kAraN [ekAdi ]
ekase (-ek avibhAg pratichChedase) lekar [ekottara.n ] ekek ba.Dhte hue [yAvat ] jab
tak [anantatvam anubhavati ] anantapaneko (-ananta avibhAgI pratichChedapaneko) prApta ho tab
tak (snigdhatva.n vA rUkShatva.n) snigdhatva athavA rUkShatva hotA hai aisA [bhaNitam ] (jinendradevane)
kahA hai
..164..
TIkA :pratham to paramANuke pariNAm hotA hai kyo.nki vah (pariNAm) vastukA
svabhAv honese ulla.nghan nahI.n kiyA jA sakatA . aur us pariNAmake kAraN jo 1kAdAchitka
2vichitratA dhAraN karatA hai aisA, ekase lekar ekek ba.Dhte hue ananta avibhAg pratichChedo.n
1. kAdAchitka = kisI samay ho aisA; kShaNik; anitya .
2. vichitratA = anekaprakAratA; vividhatA; anekarUpatA (chikanApan aur rUkhApan pariNAmake kAraN kShaNik
taratamatA, tAratamyatA dhAraN karatA hai ) .
ekA.nshathI Ara.nbhI jyA.n avibhAg a.nsh ana.nt Che,
snigdhatva vA rUkShatva e pariNAmathI paramANune. 164
.

Page 315 of 513
PDF/HTML Page 348 of 546
single page version

dvitIyanAmAbhidheyen shaktivisheSheN vardhate . ki.nparyantam . yAvadanantasa.nkhyAnam . kasmAt . pudgal-
dravyasya pariNAmitvAt, pariNAmasya vastusvabhAvAdev niShedhitumashakyatvAditi ..164.. athAtra
kIdrashAtsnigdharUkShatvaguNAt piNDo bhavatIti prashne samAdhAna.n dadAtibajjha.nti hi badhyante hi
sphu Tam . ke . karmatApannAH aNupariNAmA aNupariNAmAH . aNupariNAmashabdenAtra pariNAmapariNatA
aNavo gR^ihyante . katha.nbhUtAH . NiddhA vA lukkhA vA snigdhapariNAmapariNatA vA rUkShapariNAmapariNatA
. punarapi ki.nvishiShTAH . samA va visamA vA dvishaktichatuHshaktiShaTshaktyAdipariNatAnA.n sam
iti sa.nj~nA, trishaktipa~nchashaktisaptashakyAdipariNatAnA.n viSham iti sa.nj~nA . punashcha ki.nrUpAH . samado
durAdhigA jadi samataH samasa.nkhyAnAtsakAshAd dvAbhyA.n guNAbhyAmadhikA yadi chet . katha.n dviguNAdhikatvamiti
athAtra kIdrashAtsnigdharUkShatvAtpiNDatvamityAvedayati
NiddhA vA lukkhA vA aNupariNAmA samA va visamA vA .
samado durAdhigA jadi bajjha.nti hi AdiparihINA ..165..
snigdhA vA rUkShA vA aNupariNAmAH samA vA viShamA vA .
samato dvayadhikA yadi badhyante hi AdiparihINAH ..165..
tak vyApta honevAlA snigdhatva athavA rUkShatva paramANuke hotA hai kyo.nki paramANu anek
prakArake guNo.nvAlA hai
.
bhAvArtha :paramANu pariNamanavAlA hai, isaliye usake snigdhatva aur rUkShatva ek
avibhAg1pratichChedase lekar ananta avibhAg pratichChedo.n tak taratamatAko prApta hote hai.n .
ab yah batalAte hai.n ki kaise snigdhatvarUkShatvase piNDapanA hotA hai :
anvayArtha :[aNupariNAmAH ] paramANupariNAm, [snigdhAH vA rUkShAH vA ] snigdha
ho.n yA rUkSha hAe.n [samAH viShamAH vA ] sam a.nshavAle ho.n yA viSham a.nshavAle ho.n [yadi samataH
1 kisI guName.n (arthAt guNakI paryAyame.n) a.nshakalpanA karane par, usakA jo ChoTese ChoTA (nira.nsh) a.nsh
hotA hai use us guNakA (arthAt guNakI paryAyakA) avibhAg pratichChed kahA jAtA hai . (bakarIse gAyake
dUdhame.n aur gAyase bhai.nsake dUdhame.n sachikkaNatAke avibhAgI pratichChed adhik hote hai.n . dhUlase rAkhame.n aur
rAkhase vAlUme.n rUkShatAke avibhAgI pratichChedak adhik hote hai .)
ho snigdha athavA rUkSha aNupariNAm, sam vA viSham ho,
ba.ndhAy jo guNadvay adhik; nahi ba.ndh hoy jaghanyano. 165.

Page 316 of 513
PDF/HTML Page 349 of 546
single page version

chet . eko dviguNastiShThati dvitIyo.api dviguN iti dvau samasa.nkhyAnau tiShThatastAvat ek sya
vivakShitadviguNasya dviguNAdhik tve kR^i te sati saH chaturguNo bhavati shaktichatuShTayapariNato bhavati . tasya
chaturguNasya pUrvoktadviguNen sah bandho bhavatIti . tathaiv dvau trishaktiyukto tiShThatastAvat, tatrApyekasya
triguNashabdAbhidheyasya trishaktiyuktasya paramANoH shaktidvayamelApake kR^ite sati pa~nchaguNatva.n bhavati . ten
pa~nchaguNen sah pUrvoktatriguNasya bandho bhavati . eva.n dvayordvayoH snigdhayordvayordvayo rUkShayordvayordvayoH
snigdharUkShayorvA samayoH viShamayoshcha dviguNAdhik tve sati bandho bhavatItyarthaH, ki.ntu visheSho.asti .
AdiparihINA Adishabden jalasthAnIya.n jaghanyasnigdhatva.n vAlukAsthAnIya.n jaghanyarUkShatva.n bhaNyate, tAbhyA.n
vihInA AdiparihINA badhyante . ki.nchparamachaitanyapariNatilakShaNaparamAtmatattvabhAvanArUpadharmadhyAn-
shukladhyAnabalen yathA jadhanyasnigdhashaktisthAnIye kShINarAgatve sati jadhanyarUkShashaktisthAnIye kShINadveShatve
cha sati jalavAlukayoriv jIvasya bandho na bhavati, tathA pudgalaparamANorapi jaghanyasnigdha-

rUkShashaktiprastAve bandho na bhavatItyabhiprAyaH
..165.. ath tamevArtha.n visheSheN samarthayati
guNashabdavAchyashaktidvayayuktasya snigdhaparamANoshchaturguNasnigdhen rUkSheN vA samashabdasa.nj~nen tathaiv
samato dvayadhikaguNAddhi snigdharUkShatvAdbandha ityutsargaH, snigdharUkShadvayadhikaguNatvasya hi
pariNAmakatven bandhasAdhanatvAt.h . na khalvekaguNAt.h snigdharUkShatvAdbandha ityapavAdaH, ekaguN-
snigdharUkShatvasya hi pariNamyapariNAmakatvAbhAven bandhasyAsAdhanatvAt.h ..165..
dvayadhikAH ] yadi samAnase do adhik a.nshavAle ho.n to [badhyante hi ] ba.Ndhate hai.n, [Adi
parihInAH ]
jaghanyA.nshavAle nahI.n ba.ndhate
..165..
TIkA :samAnase do guN (a.nsh) adhik snigdhatva yA rUkShatva ho to ba.ndh hotA
hai yah utsarga (sAmAnya niyam) hai; kyo.nki snigdhatva yA rUkShatvakI dviguNAdhikatAkA honA
vah pariNAmak (pariNaman karAnevAlA) honese ba.ndhakA kAraN hai
.
yadi ek guN snigdhatva yA rUkShatva ho to ba.ndh nahI.n hotA yah apavAd hai; kyo.nki
ek guN snigdhatva yA rUkShatvake 1pariNamyapariNAmakatAkA abhAv honese ba.ndhake kAraNapanekA
abhAv hai ..165..
1. pariNamya = pariNaman karane yogya . [dash a.nsh snigdhatAvAlA paramANu bArah a.nsh rUkShatAvAle paramANuke
sAth ba.ndhakar ska.ndh banane par, dash a.nsh snigdhatAvAlA paramANu bArah a.nsh rUkShatArUp pariNamit ho jAtA
hai; athavA dash a.nsh snigdhatAvAlA paramANu bArah a.nsh snigdhatAvAle paramANuke sAth ba.ndhakar ska.ndh banane
par, dash a.nsh snigdhatAvAlA paramANu bArah a.nsh snigdhatArUp pariNamit ho jAtA hai; isaliye kam
a.nshavAlA paramANu pariNamya hai aur do adhik a.nshavAlA paramANu pariNAmak hai
. ek a.nsh snigdhatA yA
rUkShatAvAlA paramANu (sAmAnya niyamAnusAr) pariNAmak to hai hI nahI.n, kintu jaghanyabhAvame.n vartit honese
pariNamya bhI nahI.n hai
. is prakAr jaghanyabhAv ba.ndhakA kAraN nahI.n hai .]]

Page 317 of 513
PDF/HTML Page 350 of 546
single page version

ath paramANUnA.n piNDatvasya yathoditahetutvamavadhArayati
NiddhattaNeN duguNo chaduguNaNiddheN ba.ndhamaNubhavadi .
lukkheN vA tiguNido aNu bajjhadi pa.nchaguNajutto ..166..
snigdhatven dviguNashchaturguNasnigdhen bandhamanubhavati .
rUkSheN vA triguNito.aNurbadhyate pa~nchaguNayuktaH ..166..
yathoditahetukamev paramANUnA.n piNDatvamavadhArya.n, dvichaturguNayostripa.nchaguNayoshcha dvayoH
snigdhayoH dvayo rUkShayordvayoH snigdharUkShayorvA paramANvorbandhasya prasiddheH . ukta.n cha‘‘NiddhA
NiddheN bajjha.nti lukkhA lukakhA ya poggalA . NiddhalukkhA ya bajjha.nti rUvArUvI ya poggalA ..’’
trishaktiyuktarUkShasya pa~nchaguNarUkSheN snigdhen vA viShamasa.nj~nen dviguNAdhikatve sati bandho bhavatIti
j~nAtavyam
. aya.n tu visheShaHparamAnandaikalakShaNasvasa.nvedanaj~nAnabalen hIyamAnarAgadveShatve sati pUrvokta-
ab aisA nishchit karate hai.n ki paramANuo.nke piNDapaneme.n yathokta (uparokta) hetu hai :
anvayArtha :[snigdhatven dviguNaH ] snigdharUpase do a.nshavAlA paramANu
[chaturguNasnigdhen ] chAr a.nshavAle snigdha (athavA rUkSha) paramANuke sAth [ba.ndha.n anubhavati ]
ba.ndhakA anubhav karatA hai
. [vA ] athavA [rUkSheN triguNitaH aNuH ] rUkSharUpase tIn a.nshavAlA
paramANu [pa.nchaguNayuktaH ] pA.Nch a.nshavAleke sAth yukta hotA huA [badhyate ] ba.ndhatA hai ..166..
TIkA :yathokta hetuse hI paramANuo.nke piNDapanA hotA hai aisA nishchit karanA
chAhiye; kyo.nki do aur chAr guNavAle tathA tIn aur pA.Nch guNavAle do snigdha paramANuo.nke
athavA do rUkSha paramANuo.nke athavA do snigdha
rUkSha paramANuo.nke (ek snigdha aur ek
rUkSha paramANuke) ba.ndhakI prasiddhi hai . kahA bhI hai ki :
‘‘NiddhA NiddheN bajjha.nti lukkhA lukkhA ya poggalA .
NiddhalukkhA ya bajjha.nti rUvArUvI ya poggalA ..’’
‘‘Niddhassa NiddheN durAhieN lukkhassa lukkheN durAhieN .
Niddhassa lukkheN havedi ba.ndho jahaNNavajje visame.n same vA ..’’
chatura.nsh ko snigdhANu sah dvaya.nshamay snigdhANuno;
pa.nchA.nshI aNu sah ba.ndh thAy trayA.nshamay rUkShANuno. 166.

Page 318 of 513
PDF/HTML Page 351 of 546
single page version

‘‘Niddhassa NiddheN durAhieN lukkhassa lukkheN durAhieN . Niddhassa lukkheN havejja ba.ndho
jahaNNavajje visame same vA ..’’ ..166..
jalavAlukAdR^iShTAnten yathA jIvAnA.n bandho na bhavati tathA jaghanyasnigdharUkShatvaguNe sati paramANUnA.n cheti .
tathA choktam‘‘Niddhassa NiddheN durAdhigeN lukkhassa lukkheN durAdhigeN . Niddhassa lukkheN
havedi ba.ndho jaghaNNavajje visame same vA’’ ..166.. eva.n pUrvoktaprakAreN snigdharUkShapariNat-
[artha :pudgal 1‘rUpI’ aur ‘arUpI’ hote hai.n . uname.nse snigdha pudgal snigdhake
sAth ba.ndhate hai.n, rUkSha pudgal rUkShake sAth ba.ndhate hai.n, snigdha aur rUkSha bhI ba.ndhate hai.n .
jaghanyake atirikta sam a.nshavAlA ho yA viSham a.nshavAlA ho, snigdhakA do adhik
a.nshavAle snigdha paramANuke sAth, rUkShakA do adhik a.nshavAle rUkSha paramANuke sAth aur
snigdhakA (do adhik a.nshavAle) rUkSha paramANuke sAth ba.ndh hotA hai
. ]
bhAvArtha :do a.nsho.nse lekar ananta a.nsh snigdhatA yA rUkShatAvAlA paramANu usase
do adhik a.nsh snigdhatA yA rUkShatAvAle paramANuke sAth ba.Ndhakar ska.ndh banatA hai . jaise :
2 a.nsh snigdhatAvAlA paramANu 4 a.nsh snigdhatAvAle paramANuke sAth ba.ndhatA hai; 91 a.nsh
snigdhatAvAlA paramANu 93 a.nsh rUkShatAvAle paramANuke sAth ba.ndhatA hai; 533 a.nsh rUkShatAvAlA
paramANu 535 a.nsh rUkShatAvAle paramANuke sAth ba.ndhatA hai; 7006 a.nsh rUkShatAvAlA paramANu
7008 a.nsh snigdhatAvAle paramANuke sAth ba.ndhatA hai
in udAharaNo.nke anusAr do se lekar
ananta a.nsho.n (avibhAgI pratichChedo.n) tak samajh lenA chAhiye .
mAtra ek a.nshavAle paramANume.n jaghanyabhAvake kAraN ba.ndhakI yogyatA nahI.n hai, isaliye
ek a.nshavAlA snigdha yA rUkSha paramANu tIn a.nshavAle snigdha yA rUkSha paramANuke sAth bhI nahI.n
ba.ndhatA
.
isaprakAr, (ek a.nshavAleke atirikta) do paramANuo.nke bIch yadi do a.nsho.nkA antar
ho tab hI ve ba.Ndhate hai.n; do se adhik yA kam a.nsho.nkA antar ho to ba.ndh nahI.n hotA .
jaise :pA.Nch a.nsh snigdhatA yA rUkShatAvAlA paramANu sAt a.nsho.nvAle paramANuke sAth ba.ndhatA hai;
parantu pA.Nch a.nsho.nvAlA paramANu ATh yA Chah a.nsho.nvAle (athavA pA.Nch a.nsho.nvAle) paramANuke
sAth nahI.n ba.ndhatA
..166..
1. kisI ek paramANukI apekShAse visadR^ishajAtikA samAn a.nsho.nvAlA dUsarA paramANu ‘rUpI’ kahalAtA hai aur
sheSh sab paramANu usakI apekShAse ‘arUpI’ kahalAte hai.n . jaisepA.Nch a.nsh snigdhatAvAle paramANuko pA.Nch
a.nsh rUkShatAvAlA dUsarA paramANu ‘rUpI’ hai aur sheSh sab paramANu usake liye ‘arUpI’ hai.n . isakA artha
yah huA kivisadR^ishajAtike samAn a.nshavAle paramANu paraspar ‘rUpI’ hai.n; aur sadR^ishajAtike athavA
asamAn a.nshavAle paramANu paraspar ‘arUpI’ hai .

Page 319 of 513
PDF/HTML Page 352 of 546
single page version

athAtmanaH pudgalapiNDakartR^itvAbhAvamavadhArayati
dupadesAdI kha.ndhA suhumA vA bAdarA sasa.nThANA .
puDhavijalateuvAU sagapariNAmehi.n jAya.nte ..167..
dvipradeshAdayaH skandhAH sUkShmA vA bAdarAH sasa.nsthAnAH .
pR^ithivIjalatejovAyavaH svakapariNAmairjAyante ..167..
evamamI samupajAyamAnA dvipradeshAdayaH skandhA vishiShTAvagAhanashaktivashAdupAtta-
saukShmyasthaulyavisheShA vishiShTAkAradhAraNashaktivashAdgR^ihItavichitrasa.nsthAnAH santo yathAsva.n
paramANusvarUpakathanen prathamagAthA, snigdharUkShaguNavivaraNen dvitIyA, snigdharUkShaguNAbhyA.n dvayadhikatve
sati bandhakathanen tR^itIyA, tasyaiv dR^iDhIkaraNen chaturthI cheti paramANUnA.n parasparabandhavyAkhyAnamukhyatven
prathamasthale gAthAchatuShTaya.n gatam
. athAtmA dvayaNukAdipudgalaskandhAnA.n kartA na bhavatItyupadishati
jAyante utpadyante . ke kartAraH . dupadesAdI kha.ndhA dvipradeshAdyanantANuparyantAH skandhAH . ke
jAyante . puDhavijalateuvAU pR^ithvIjalatejovAyavaH . katha.nbhUtAH santaH . suhumA vA bAdarA sUkShmA
vA bAdarA vA . punarapi ki.nvishiShTAH santaH . sasa.nThANA yathAsa.nbhava.n vR^ittachaturasrAdisvakIyasvakIy-
sa.nsthAnAkArayuktAH . kaiH kR^itvA jAyante . sagapariNAmehi.n svakIyasvakIyasnigdharUkShapariNAmairiti .
ath vistaraHjIvA hi tAvadvastutaShTa~N.hkotkIrNaj~nAyakaikarUpeN shuddhabuddhaikasvabhAvA ev,
pashchAdvayavahAreNAnAdikarmabandhopAdhivashen shuddhAtmasvabhAvamalabhamAnAH santaH pR^ithivyaptejovAtakAyikeShu
ab, AtmAke pudgalo.nke piNDake kartR^itvakA abhAv nishchit karate hai.n :
anvayArtha :[dvipradeshAdayaH ska.ndhAH ] dvipradeshAdik (do se lekar
anantapradeshavAle) ska.ndh [sUkShmAH vA bAdarAH ] jo ki sUkShma athavA bAdar hote hai.n aur
[sasa.nsthAnAH ] sa.nsthAno.n (AkAro.n) sahit hote hai.n ve
[pR^ithivIjalatejovAyavaH ] pR^ithvI, jal,
tej aur vAyurUp [svakapariNAmaiH jAyante ] apane pariNAmo.nse hote hai.n ..167..
TIkA :is (pUrvokta) prakArase yah utpanna honevAle dvipradeshAdik ska.ndhjinane
vishiShTa avagAhanakI shaktike vash sUkShmatA aur sthUlatArUp bhed grahaN kiye hai.n aur jinane
vishiShTa AkAr dhAraN karanekI shaktike vash hokar vichitra sa.nsthAn grahaN kiye hai.n ve
apanI
skandho pradeshadvayAdiyut, sthUl -sUkShma ne sAkAr je,
te pR^ithvI
vAyutejjal pariNAmathI nij thAy Che. 167.

Page 320 of 513
PDF/HTML Page 353 of 546
single page version

sparshAdichatuShkasyAvirbhAvatirobhAvasvashaktivashamAsAdya pR^ithivyaptejovAyavaH svapariNAmairev jAyante .
ato.avadhAryate dvayaNukAdyanantAnantapudgalAnA.n na piNDakartA puruSho.asti ..167..
athAtmanaH pudgalapiNDAnetR^itvAbhAvamavadhArayati
ogADhagADhaNichido poggalakAyehi.n savvado logo .
suhumehi bAdarehi ya appAoggehi.n joggehi.n ..168..
avagADhagADhanichitaH pudgalakAyaiH sarvato lokaH .
sUkShmairbAdaraishchAprAyogyairyogyaiH ..168..
samutpadyante, tathApi svakIyAbhyantarasukhaduHkhAdirUpapariNaterevAshuddhopAdAnakAraNa.n bhavanti, na cha
pR^ithivyAdikAyAkArapariNateH . kasmAditi chet . tatra skandhAnAmevopAdAnakAraNatvAditi . tato
j~nAyate pudgalapiNDAnA.n jIvaH kartA na bhavatIti ..167.. athAtmA bandhakAle bandhayogya-
pudgalAn bahirbhAgAnnaivAnayatItyAvedayatiogADhagADhaNichido avagAhyAvagAhya nairantaryeN
nichito bhR^itaH . sa kaH . logo lokaH . katha.nbhUtaH . savvado sarvataH sarvapradesheShu . kaiH kartR^ibhUtaiH .
poggalakAyehi.n pudgalakAyaiH . ki.nvishiShTaiH . suhumehi bAdarehi ya indriyagrahaNAyogyaiH sUkShmaistadgrahaN-
yoegyatAnusAr 1sparshAdichatuShkake AvirbhAv aur tirobhAvakI svashaktike vash hokar pR^ithvI,
jal, agni, aur vAyurUp apane pariNAmo.nse hI hote hai.n . isase nishchit hotA hai ki dvi
aNukAdi anantAnta pudgalo.nkA piNDakartA AtmA nahI.n hai ..167..
ab aisA nishchit karate hai.n ki (jis prakAr AtmA pudgalapiNDakA karanevAlA nahI.n
usI prakAr) AtmA pudgalapiNDakA lAnevAlA (bhI) nahI.n hai :
anvayArtha :[lokaH ] lok [sarvataH ] sarvataH [sUkShmeH bAdaraiH ] sUkShma tathA bAdar
[cha ] aur [aprAyogyaiH yogyaiH ] karmatvake ayogya tathA karmatvake yogya [pudgalakAyaiH ]
pudgalaska.ndho.nke dvArA [avagADhagADhanichitaH ] (vishiShTa prakArase) avagAhit hokar gA.Dh.h.h
(
ghaniShTha) bharA huA hai ..168..
1. sparshAdichatuShka = sparsha, ras, ga.ndh aur varNa . (sparshAdikI pragaTatA aur apragaTatA vah pudgalakI
shakti hai .)
avagADh gADh bharel Che sarvatra pudgalakAyathI
A lok bAdar
- sUkShmathI, karmatvayogya - ayogyathI. 168.

Page 321 of 513
PDF/HTML Page 354 of 546
single page version

yato hi sUkShmatvapariNatairbAdarapariNataishchAnatisUkShmatvasthUlatvAt.h karmatvapariNamanashakti-
yogibhiratisUkShmasthUlatayA tadayogibhishchAvagAhavishiShTatven parasparamabAdhamAnaiH svayamev sarvat ev
pudgalakAyairgADha.n nichito lokaH, tato.avadhAryate na pudgalapiNDAnAmAnetA puruSho.asti
..168..
athAtmanaH pudgalapiNDAnA.n karmatvakartR^itvAbhAvamavadhArayati
kammattaNapAoggA kha.ndhA jIvassa pariNai.n pappA .
gachCha.nti kammabhAva.n Na hi te jIveN pariNamidA ..169..
karmatvaprAyogyAH skandhA jIvasya pariNati.n prApya .
gachChanti karmabhAva.n na hi te jIven pariNamitAH ..169..
yogyairbAdaraishcha . punashcha katha.nbhUtaiH . appAoggehi.n atisUkShmasthUlatven karmavargaNAyogyatArahitaiH . punashcha
ki.nvishiShTaiH . joggehi.n atisUkShmasthUlatvAbhAvAtkarmavargaNAyogyairiti . ayamatrArthaHnishchayen shuddha-
svarUpairapi vyavahAreN karmodayAdhInatayA pR^ithivyAdipa~nchasUkShmasthAvaratva.n prAptairjIvairyathA loko nirantara.n
bhR^itastiShThati tathA pudgalairapi
. tato j~nAyate yatraiv sharIrAvagADhakShetre jIvastiShThati bandhayogyapudgalA api
pra. 41
TIkA :sUkShmatayA pariNat tathA bAdararUp pariNat, ati sUkShma athavA ati sthUl
na honese karmarUp pariNat honekI shaktivAle tathA ati sUkShma athavA ati sthUl honese karmarUp
pariNat honekI shaktise rahit
aise pudgalakAryo.nke dvArA, avagAhakI vishiShTatAke kAraN
paraspar bAdhA kiye vinA, svayamev sarvataH (sarva pradesho.nse) lok gA.Dh.h.h bharA huA hai . isase
nishchit hotA hai ki pudgalapiNDo.nkA lAnevAlA AtmA nahI.n hai .
bhAvArtha :is lokame.n sarvatra jIv hai.n aur karmaba.ndhake yogya pudgalavargaNA bhI sarvatra
hai . jIvake jaise pariNAm hote hai.n usIprakArakA jIvako karmaba.ndh hotA hai . aisA nahI.n hai ki
AtmA kisI bAharake sthAnase karmayogya pudgal lAkar ba.ndh karatA hai ..168..
ab aisA nishchit karate hai.n ki AtmA pudgalapiNDo.nko karmarUp nahI.n karatA :
anvayArtha :[karmatvaprAyogyAH ska.ndhAH ] karmatvake yogya ska.ndh [jIvasyapariNati.n
prApya ] jIvakI pariNatiko prApta karake [karmabhAva.n gachChanti ] karmabhAvako prApta hote hai.n; [na
hi te jIven pariNamitAH ]
jIv unako nahI.n pariNamAtA
..169..
ska.ndho karamane yogya pAmI jIvanA pariNAmane
karmatvane pAme; nahi jIv pariNamAve temane. 169
.

Page 322 of 513
PDF/HTML Page 355 of 546
single page version

yato hi tulyakShetrAvagADhajIvapariNAmamAtra.n bahira.ngasAdhanamAshritya jIva.n pariNamayitA-
ramantareNApi karmatvapariNamanashaktiyoginaH pudgalaskandhAH svayamev karmabhAven pariNamanti,
tato.avadhAryate na pudgalapiNDAnA.n karmatvakartA puruSho.asti
..169..
athAtmanaH karmatvapariNatapudgaladravyAtmakasharIrakartR^itvAbhAvamavadhArayati
te te kammattagadA poggalakAyA puNo vi jIvassa .
sa.njAya.nte dehA deha.ntarasa.nkama.n pappA ..170..
tatraiv tiShThanti, na cha bahirbhAgAjjIv AnayatIti ..168.. ath karmaskandhAnA.n jIv upAdAnakartA
na bhavatIti praj~nApayatikammattaNapAoggA kha.ndhA karmatvaprAyogyAH skandhAH kartAraH jIvassa pariNai.n
pappA jIvasya pariNati.n prApya nirdoShiparamAtmabhAvanotpannasahajAnandaikalakShaNasukhAmR^itapariNateH
pratipakShabhUtA.n jIvasa.nbandhinI.n mithyAtvarAgAdipariNati.n prApya gachCha.nti kammabhAva.n gachChanti pariNamanti .
kam . karmabhAva.n j~nAnAvaraNAdidravyakarmaparyAyam . Na hi te jIveN pariNamidA na hi naiv te karma-
skandhA jIvenopAdAnakartR^ibhUten pariNamitAH pariNati.n nItA ityarthaH . anen vyAkhyAnenaitadukta.n bhavati
karmaskandhAnA.n nishchayen jIvaH kartA na bhavatIti ..169.. ath sharIrAkArapariNatapudgalapiNDAnA.n jIvaH
kartA na bhavatItyupadishati ---te te kammattagadA te te pUrvasUtroditAH karmatva.n gatA dravyakarmaparyAy-
TIkA :karmarUp pariNamit honekI shaktivAle pudgalaska.ndh tulya (samAn)
kShetrAvagAh jIvake pariNAmamAtrakAjo ki bahira.ng sAdhan (bAhyakAraN) hai usakAAshray
karake, jIv unako pariNamAne vAlA na hone par bhI, svayamev karmabhAvase pariNamit hote hai.n .
isase nishchit hotA hai ki pudgalapiNDo.nko karmarUp karanevAlA AtmA nahI.n hai .
bhAvArtha :samAn kShetrame.n rahanevAle jIvake vikArI pariNAmako nimittamAtra karake
kArmaNavargaNAye.n svayamev apanI antara.ngashaktise j~nAnAvaraNAdi karmarUp pariNamit ho jAtI hai.n;
jIv unhe.n karmarUp pariNamit nahI.n karatA
..169..
ab AtmAke karmarUp pariNat pudgaladravyAtmak sharIrake kartR^itvakA abhAv nishchit
karate hai.n (arthAt aisA nishchit karate hai.n ki karmarUp pariNat jo pudgaladravya ussvarUp
sharIrakA kartA AtmA nahI.n hai ) :
karmatvapariNat pudgalonA ska.ndh te te pharI pharI
sharIro bane Che jIvane, sa.nkrA.nti pAmI dehanI. 170
.

Page 323 of 513
PDF/HTML Page 356 of 546
single page version

te te karmatvagatAH pudgalakAyAH punarapi jIvasya .
sa.njAyante dehA dehAntarasa.nkrama.n prApya ..170..
ye ye nAmAmI yasya jIvasya pariNAma.n nimittamAtrIkR^itya pudgalakAyAH svayamev
karmatven pariNamanti, ath te te tasya jIvasyAnAdisa.ntAnapravR^ittasharIrAntarasa.nkrAntimAshritya
svayamev cha sharIrANi jAyante
. ato.avadhAryate na karmatvapariNatapudgaladravyAtmakasharIrakartA
puruSho.asti ..170..
athAtmanaH sharIratvAbhAvamavadhArayati
pariNatAH poggalakAyA pudgalaskandhAH puNo vi jIvassa punarapi bhavAntare.api jIvasya sa.njAya.nte dehA
sa.njAyante samyagjAyante dehAH sharIrANIti . ki.n kR^itvA . deha.ntarasa.nkama.n pappA dehAntarasa.nkrama.n bhavAntara.n
prApya labdhveti . anen kimukta.n bhavatiaudArikAdisharIranAmakarmarahitaparamAtmAnamalabhamAnen jIven
yAnyupArjitAnyaudArikAdisharIranAmakarmANi tAni bhavAntare prApte satyudayamAgachChanti, tadudayen
nokarmapudgalA audArikAdisharIrAkAreN svayamev pariNamanti
. tataH kAraNAdaudArikAdikAyAnA.n jIvaH
kartA na bhavatIti ..170.. ath sharIrANi jIvasvarUpa.n na bhavantIti nishchinotiorAlio ya
deho audArikashcha dehaH deho veuvvio ya deho vaikriyakashcha tejasio taijasikaH AhAray
kammaio AhArakaH kArmaNashcha puggaladavvappagA savve ete pa~ncha dehAH pudgaladravyAtmakAH sarve.api
gAthA : 170 anvayArtha :[karmatvagatAH ] karmarUp pariNat [te te ] veve
[pudgalakAyAH ] pudgalapiNDa [dehAnta sa.nkrama.n prApya ] dehAntararUp parivartanako prApta karake
[punaH api ] punaH
punaH [jIvasya ] jIvake [dehAH ] sharIr [sa.njAyante ] hote hai.n ..170..
TIkA :jis jIvake pariNAmako nimittamAtra karake jojo yah pudgalakAy
svayamev karmarUp pariNat hote hai.n, ve jIvake anAdi sa.ntatirUp (pravAharUp) pravartamAn dehAntar
(bhavA.ntar) rUp parivartanakA Ashray lekar ve
ve pudgalapiNDa svayamev sharIr (-sharIrarUp,
sharIrake honeme.n nimittarUp) banate hai.n . isase nishchit hotA hai ki karmarUp pariNat
pudgaladravyAtmak sharIrakA kartA AtmA nahI.n hai .
bhAvArtha :jIvake pariNAmako nimittamAtra karake jo pudgal svayamev karmarUp
pariNat hote hai.n, ve pudgal hI anya bhavame.n sharIrake bananeme.n nimittabhUt hote hai.n, aur nokarmapudgal
svayamev sharIrarUp pariNamit hote hai.n
. isaliye sharIrakA kartA AtmA nahI.n hai ..170..
ab AtmAke sharIrapanekA abhAv nishchit karate hai.n :

Page 324 of 513
PDF/HTML Page 357 of 546
single page version

orAlio ya deho deho veuvvio ya tejasio .
AhAray kammaio poggaladavvappagA savve ..171..
audArikashcha deho deho vaikriyikashcha taijasaH .
AhArakaH kArmaNaH pudgaladravyAtmakAH sarve ..171..
yato hyaudArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNAni sharIrANi sarvANyapi pudgaladravyAtma-
kAni, tato.avadhAryate na sharIra.n puruSho.asti ..171..
ath ki.n tarhi.n jIvasya sharIrAdisarvaparadravyavibhAgasAdhanamasAdhAraNa.n svalakShaNamityA-
vedayati
arasamarUvamaga.ndha.n avvatta.n chedaNAguNamasadda.n .
jAN ali.ngaggahaNa.n jIvamaNiddiTThasa.nThANa.n ..172..
mam svarUpa.n na bhavanti . kasmAditi chet . mamAsharIrachaitanyachamatkArapariNatatven sarvadaivAchetanasharIratva-
virodhAditi ..171.. eva.n pudgalaskandhAnA.n bandhavyAkhyAnamukhyatayA dvitIyasthale gAthApa~nchaka.n gatam .
iti ‘apadeso paramANU’ ityAdi gAthAnavaken paramANuskandhabhedabhinnapudgalAnA.n piNDaniShpattivyAkhyAn-
anvayArtha :[audArikaH cha dehaH ] audArik sharIr, [vaikriyikaH dehaH ] vaikriyik
sharIr, [taijasaH ] taijas sharIr, [AhArakaH ] AhArak sharIr [cha ] aur [kArmaNaH ] kArmaN
sharIr
[sarve ] sab [pudgaladravyAtmakAH ] pudgaladravyAtmak hai.n ..171..
TIkA :audArik, vaikriyik, AhArak, taijas aur kArmaNye sharIr sab
pudgaladravyAtmak hai.n . isase nishchit hotA hai ki AtmA sharIr nahI.n hai ..171..
tab phi ra jIvakA, sharIrAdi sarvaparadravyo.nse vibhAgakA sAdhanabhUt, asAdhAraN svalakShaN
kyA hai, so kahate hai.n :
je deh audArik, ne vaikriytejas deh Che,
kArmaNAhArak deh je, te sarva pudgalarUp Che. 171.
Che chetanAguN, ga.ndh - rUp -ras - shabda -vyakti na jIvane,
vaLI li.ngagrahaN nathI ane sa.nsthAn bhAkhyu.n na tehane. 172.

Page 325 of 513
PDF/HTML Page 358 of 546
single page version

arasamarUpamagandhamavyakta.n chetanAguNamashabdam .
jAnIhyali~N.hgagrahaNa.n jIvamanirdiShTasa.nsthAnam ..172..
Atmano hi rasarUpagandhaguNAbhAvasvabhAvatvAtsparshaguNavyaktyabhAvasvabhAvatvAt shabda-
paryAyAbhAvasvabhAvatvAttathA tanmUlAdali.ngagrAhyatvAtsarvasa.nsthAnAbhAvasvabhAvatvAchcha pudgaladravya-
vibhAgasAdhanamarasatvamarUpatvamagandhatvamavyakta tvamashabdatvamali.ngagrAhyatvamasa.nsthAnatva.n chAsti
. sakal-
pudgalApudgalAjIvadravyavibhAgasAdhana.n tu chetanAguNatvamasti . tadev cha tasya svajIv-
dravyamAtrAshritatven svalakShaNatA.n bibhrANa.n sheShadravyAntaravibhAga.n sAdhayati . ali.ngagrAhya iti
vaktavye yadali.ngagrahaNamityukta.n tadbahutarArthapratipattaye . tathA hina li.ngairindriyairgrAhakatAmA-
mukhyatayA dvitIyavisheShAntarAdhikAraH samAptaH . athaikonavi.nshatigAthAparyanta.n jIvasya pudgalen sah bandha-
mukhyatayA vyAkhyAna.n karoti, tatra ShaTsthalAni bhavanti . teShvAdau ‘arasamarUva.n’ ityAdi shuddhajIv-
vyAkhyAnen gAthaikA, ‘mutto rUvAdi’ ityAdipUrvapakShaparihAramukhyatayA gAthAdvayamiti prathamasthale
gAthAtrayam
. tadanantara.n bhAvabandhamukhyatven ‘uvaogamao’ ityAdi gAthAdvayam . ath paraspara.n dvayoH
pudgalayoH bandho, jIvasya rAgAdipariNAmen sah bandho, jIvapudgalayorbandhashcheti trividhabandhamukhyatven
anvayArtha :[jIvam ] jIvako [arasam ] aras, [arUpam ] arUp [aga.ndham ]
aga.ndh, [avyaktam ] avyakta, [chetanAguNam ] chetanAguNayukta, [ashabdam ] ashabda,
[ali.ngagrahaNam ] ali.ngagrahaN (li.ng dvArA grahaN na hone yogya) aur [anirdiShTasa.nsthAnam ]
jisakA koI sa.nsthAn nahI.n kahA gayA hai aisA [jAnIhi ] jAno
..172..
TIkA :AtmA (1) rasaguNake abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (2) rUpaguNake
abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (3) ga.ndhaguNake abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (4)
sparshaguNarUp vyaktatAke abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (5) shabdaparyAyake abhAvarUp
svabhAvavAlA honese, tathA (6) in sabake kAraN (arthAt ras
rUpga.ndh ityAdike abhAvarUp
svabhAvake kAraN) li.ngake dvArA agrAhya honese or (7) sarva sa.nsthAno.nke abhAvarUp
svabhAvavAlA honese, AtmAko pudgaladravyase vibhAgakA sAdhanabhUt (1) arasapanA, (2)
arUpapanA, (3) aga.ndhapanA, (4) avyaktapanA, (5) ashabdapanA, (6) ali.ngagrAhyapanA aur
(7) asa.nsthAnapanA hai
. pudgal tathA apudgal aise samasta ajIv dravyo.nse vibhAgakA sAdhan
to chetanAguNamayapanA hai; aur vahI, mAtra svajIvadravyAshrit honese svalakShaNapaneko dhAraN karatA
huA, AtmAkA sheSh anya dravyo.nse vibhAg (bhed) siddha karatA hai
.
jahA.N ‘ali.ngagrAhya’ karanA hai vahA.N jo ‘ali.ngagrahaN’ kahA hai, vah bahutase artho.nkI

Page 326 of 513
PDF/HTML Page 359 of 546
single page version

pannasya grahaNa.n yasyetyatIndriyaj~nAnamayatvasya pratipattiH . na li.ngairindriyairgrAhyatAmApannasya grahaNa.n
yasyetIndriyapratyakShAviShayatvasya . na li.ngAdindriyagamyAddhUmAdagneriv grahaNa.n yasyetIndriy-
pratyakShapUrvakAnumAnAviShayatvasya . na li.ngAdev paraiH grahaNa.n yasyetyanumeyamAtratvAbhAvasya .
na li.ngAdev pareShA.n grahaNa.n yasyetyanumAtR^imAtratvAbhAvasya . na li.ngAtsvabhAven grahaNa.n yasyeti
pratyakShaj~nAtR^itvasya . na li.ngenopayogAkhyalakShaNen grahaNa.n j~neyArthAlambana.n yasyeti bahirarthAlamban-
j~nAnAbhAvasya . na li.ngasyopayogAkhyalakShaNasya grahaNa.n svayamAharaNa.n yasyetyanAhAryaj~nAnatvasya .
na li.ngasyopayogAkhyalakShaNasya grahaNa.n pareN haraNa.n yasyetyahAryaj~nAnatvasya . na li.nge
‘phAsehi poggalANa.n’ ityAdi sUtradvayam . tataH para.n nishchayen dravyabandhakAraNatvAdrAgAdipariNAm ev bandha
iti kathanamukhyatayA ‘ratto ba.ndhadi’ ityAdi gAthAtrayam . ath bhedabhAvanAmukhyatven ‘bhaNidA puDhavI’
ityAdi sUtradvayam . tadanantara.n jIvo rAgAdipariNAmAnAmev kartA, na cha dravyakarmaNAmiti kathanamukhyatven
pratipatti (prApti, pratipAdan) karaneke liye hai . vah isaprakAr hai :(1) grAhak (-j~nAyak)
jisake li.ngo.nke dvArA arthAt indriyo.nke dvArA grahaN (-jAnanA) nahI.n hotA vah ali.ngagrahaN hai;
isaprakAr ‘AtmA atIndriyaj~nAnamay’ hai is arthakI prApti hotI hai
. (2) grAhya (j~ney) jisakA
li.ngo.nke dvArA arthAt indriyo.nke dvArA grahaN (-jAnanA) nahI.n hotA vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr
‘AtmA indriyapratyakShakA viShay nahI.n hai’ is arthakI prApti hotI hai
. (3) jaise dhu.ne.Nse agnikA
grahaN (j~nAn) hotA hai, usIprakAr li.ng dvArA, arthAt indriyagamya (-indriyo.nse jAnane yogya
chihna) dvArA jisakA grahaN nahI.n hotA vah ali.ngagrahaN hai
. isaprakAr ‘AtmA indriyapratyakShapUrvak
anumAnakA viShay nahI.n hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (4) dUsaro.nke dvArAmAtra li.ng dvArA
hI jisakA grahaN nahI.n hotA vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA anumey mAtra (keval
anumAnase hI j~nAt hone yogya) nahI.n hai’ aise arthakI prApti hotI hai
. (5) jisake li.ngase hI
parakA grahaN nahI.n hotA vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA anumAtAmAtra (keval anumAn
karanevAlA ho) nahI.n hai’ aise arthakI prApti hotI hai
. (6) jisake li.ngake dvArA nahI.n kintu
svabhAvake dvArA grahaN hotA hai vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA pratyakSha j~nAtA hai’ aise
arthakI prApti hotI hai
. (7) jisake li.ng dvArA arthAt upayoganAmak lakShaN dvArA grahaN nahI.n
hai arthAt j~ney padArtho.nkA Alamban nahI.n hai, vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmAke bAhya
padArtho.nkA AlambanavAlA j~nAn nahI.n hai’ aise arthakI prApti hotI hai
. (8) jo li.ngako arthAt
upayog nAmak lakShaNako grahaN nahI.n karatA arthAt svaya.n (kahI.n bAharase) nahI.n lAtA so
ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA jo kahI.nse nahI.n lAyA jAtA aise j~nAnavAlA hai’ aise arthakI
prApti hotI hai
. (9) jise li.ngakA arthAt upayoganAmak lakShaNakA grahaN arthAt parase haraN

Page 327 of 513
PDF/HTML Page 360 of 546
single page version

upayogAkhyalakShaNe grahaNa.n sUrya ivoparAgo yasyeti shuddhopayogasvabhAvasya . na li.ngAdupayogA-
khyalakShaNAd grahaNa.n paudgalikakarmAdAna.n yasyeti dravyakarmAsa.npR^iktatvasya . na li.ngebhya indriyebhyo
grahaNa.n viShayANAmupabhogo yasyeti viShayopabhoktR^itvAbhAvasya . na li.ngAt.h mano vendriyAdi-
lakShaNAd grahaNa.n jIvasya dhAraNa.n yasyeti shukrArtavAnuvidhAyitvAbhAvasya . na li.ngasya mehanA-
kArasya grahaNa.n yasyeti laukikasAdhanamAtratvAbhAvasya . na li.ngenAmehanAkAreN grahaNa.n
lokavyAptiryasyeti kuhuk prasiddhasAdhanAkAralokavyAptitvAbhAvasya . na li.ngAnA.n strIpunnapu.nsak-
‘kuvva.n sahAvamAdA’ ityAdi ShaShThasthale gAthAsaptakam . yatra mukhyatvamiti vadati tatra yathAsa.nbhavamanyo-
.apyartho labhyat iti sarvatra j~nAtavyam . evamekonavi.nshatigAthAbhistR^itIyavisheShAntarAdhikAre samudAy-
pAtanikA . tadyathAath ki.n tarhi jIvasya sharIrAdiparadravyebhyo bhinnamanyadravyAsAdhAraNa.n svasvarUpamiti
prashne pratyuttara.n dadAtiarasamarUvamaga.ndha.n rasarUpagandharahitatvAttathA chAdhyAhAryamANAsparsharUpatvAchcha avvatta.n
avyaktatvAt asadda.n ashabdatvAt ali.ngaggahaNa.n ali~N.hgagrahaNatvAt aNiddiTThasa.nThANa.n anirdiShTasa.nsthAnatvAchcha
jAN jIva.n jAnIhi jIvam . arasamarUpamagandhamasparshamavyaktamashabdamali~N.hgagrahaNamanirdiShTasa.nsthAnalakShaNa.n cha
he shiShya, jIva.n jIvadravya.n jAnIhi . punarapi katha.nbhUtam . chedaNAguNa.n samastapudgalAdibhyo.achetanebhyo
bhinnaH samastAnyadravyAsAdhAraNaH svakIyAnantajIvajAtisAdhAraNashcha chetanAguNo yasya ta.n chetanAguNa.n
nahI.n ho sakatA (-anyase nahI.n le jAyA jA sakatA) so ali.ng grahaN hai; isaprakAr ‘AtmAke
j~nAnakA haraN nahI.n kiyA jA sakatA’ aise arthakI prApti hotI hai
. (10) jise li.ngame.n arthAt
upayoganAmak lakShaName.n grahaN arthAt sUryakI bhA.Nti uparAg (-malinatA, vikAr) nahI.n hai vah
ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA shuddhopayogasvabhAvI hai’ aise arthakI prApti hotI hai
. (11)
li.ng dvArA arthAt upayoganAmak lakShaN dvArA grahaN arthAt paudgalik karmakA grahaN jisake
nahI.n hai, vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA dravyakarmase asa.nyukta (asa.nbaddha) hai’ aise
arthakI prApti hotI hai
. (12) jise li.ngo.nke dvArA arthAt indriyo.nke dvArA grahaN arthAt
viShayo.nkA upabhog nahI.n hai so ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA viShayo.nkA upabhoktA nahI.n hai’
aise arthakI prApti hotI hai
. (13) li.ng dvArA arthAt man athavA indriyAdi lakShaNake dvArA grahaN
arthAt jIvatvako dhAraN kar rakhanA jisake nahI.n hai vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA shukra
aur Artavako anuvidhAyI (-anusAr honevAlA) nahI.n hai’ aise arthakI prApti hotI hai
. (14)
li.ngakA arthAt mehanAkAr (-puruShAdikI indriyakA AkAr)kA grahaN jisake nahI.n hai so
ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA laukikasAdhanamAtra nahI.n hai’ aise arthakI prApti hotI hai
.
(15) li.ngake dvArA arthAt amehanAkArake dvArA jisakA grahaN arthAt lokame.n vyApakatva nahI.n
hai so ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA pAkhaNDiyo.nke prasiddha sAdhanarUp AkAravAlA
lokavyAptivAlA nahI.n hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (16) jisake li.ngokA arthAt strI,