Page 328 of 513
PDF/HTML Page 361 of 546
single page version
vedAnA.n grahaNa.n yasyeti strIpunnapu.nsakadravyabhAvAbhAvasya . na li.ngAnA.n dharmadhvajAnA.n grahaNa.n yasyeti bahira.ngayatili.ngAbhAvasya . na li.nga.n guNo grahaNamarthAvabodho yasyeti guNavisheShAnAlIDh- shuddhadravyatvasya . na li.nga.n paryAyo grahaNamarthAvabodhavisheSho yasyeti paryAyavisheShAnAlIDh- shuddhadravyatvasya . na li.nga.n pratyabhij~nAnaheturgrahaNamarthAvabodhasAmAnya.n yasyeti dravyAnAlIDhashuddha- paryAyatvasya ..172..
ath kathamamUrtasyAtmanaH snigdharUkShatvAbhAvAdbandho bhavatIti pUrvapakShayati — cha . ali~N.hgagrAhyamiti vaktavye yadali~N.hgagrahaNamityukta.n tatkimarthamiti chet, bahutarArthapratipattyartham . tathAhi — li~N.hgamindriya.n tenArthAnA.n grahaNa.n parichChedana.n na karoti tenAli~N.hgagrahaNo bhavati . tadapi kasmAt . svayamevAtIndriyAkhaNDaj~nAnasahitatvAt . tenaiv li~N.hgashabdavAchyen chakShurAdIndriyeNAnyajIvAnA.n yasya grahaNa.n parichChedana.n kartu.n nAyAti tenAli~N.hgagrahaN uchyate . tadapi kasmAt . nirvikArAtIndriy- svasa.nvedanapratyakShaj~nAnagamyatvAt . li~N.hga.n dhUmAdi ten dhUmali~N.hgodbhavAnumAnenAgnivadanumeyabhUtaparapadArthAnA.n grahaNa.n na karoti tenAli~N.hgagrahaN iti . tadapi kasmAt . svayamevAli~N.hgodbhavAtIndriyaj~nAnasahitatvAt . tenaiv li~N.hgodbhavAnumAnenAgnigrahaNavat parapuruShANA.n yasyAtmano grahaNa.n parij~nAna.n kartu.n nAyAti tenAli~N.hga- grahaN iti . tadapi kasmAt . ali~N.hgodbhavAtIndriyaj~nAnagamyatvAt . athavA li~N.hga.n chihna.n lA~nChana.n shikhAjaTAdhAraNAdi tenArthAnA.n grahaNa.n parichChedana.n na ka roti tenAli~N.hgagrahaN iti . tadapi ka smAt . svAbhAvikAchihnodbhavAtIndriyaj~nAnasahitatvAt . tenaiv chihnodbhavaj~nAnen parapuruShANA.n yasyAtmano grahaNa.n parij~nAna.n kartR^i.n nAyAti tenAli~N.hgagrahaN iti . tadapi kasmAt . niruparAgasvasa.nvedanaj~nAnagamyatvAditi . puruSh aur napu.nsak vedo.nkA grahaN nahI.n hai vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA dravyase tathA bhAvase strI, puruSh tathA napu.nsak nahI.n hai’ is arthakI prApti hotI hai (17) li.ngokA arthAt dharmachihno.nkA grahaN jisake nahI.n hai vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmAke bahira.ng yatili.ngo.nkA abhAv hai’ is arthakI prApti hotI hai . (18) li.ng arthAt guN aisA jo grahaN arthAt arthAvabodh (padArthaj~nAn) jisake nahI.n hai so ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA guNavisheShase Ali.ngit na honevAlA aisA shuddha dravya hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (19) li.ng arthAt paryAy aisA jo grahaN, arthAt arthAvabodhavisheSh jisake nahI.n hai so ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA paryAyavisheShase Ali.ngit na honevAlA aisA shuddha dravya hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (20) li.ng arthAt pratyabhij~nAnakA kAraN aisA jo grahaN arthAt arthAvabodh sAmAnya jisake nahI.n hai vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA dravyase nahI.n Ali.ngit aisI shuddha paryAy hai’ aise arthakI prApti hotI hai ..172..
ab, amUrta aise AtmAke, snigdha – rUkShatvakA abhAv honese ba.ndh kaise ho sakatA hai ? aisA pUrva pakSha upasthit karate hai.n : —
Page 329 of 513
PDF/HTML Page 362 of 546
single page version
mUrtayorhi tAvatpudgalayo rUpAdiguNayuktatven yathoditasnigdharUkShatvasparshavisheShAdanyonya- bandho.avadhAryate ev . Atmakarmapudgalayostu sa kathamavadhAryate; mUrtasya karmapudgalasya rUpAdi- guNayuktatven yathoditasnigdharUkShatvasparshavisheShasa.nbhave.apyamUrtasyAtmano rUpAdiguNayuktatvAbhAven evamali~N.hgagrahaNashabdasya vyAkhyAnakrameN shuddhajIvasvarUpa.n j~nAtavyamityabhiprAyaH ..172.. athAmUrta- shuddhAtmano vyAkhyAne kR^ite satyamUrtajIvasya mUrtapudgalakarmaNA sah katha.n bandho bhavatIti pUrvapakSha.n karoti — mutto rUvAdiguNo mUrto rUparasagandhasparshatvAt pudgaladravyaguNaH bajjhadi anyonyasa.nshleSheN badhyate bandhamanubhavati, tatra doSho nAsti . kaiH kR^itvA . phAsehi.n aNNamaNNehi.n snigdharUkShaguNalakShaN- sparshasa.nyogaiH . ki.nvishiShTaiH . anyonyaiH parasparanimittaiH . tavvivarIdo appA bajjhadi kidh poggala.n kamma.n tadviparItAtmA badhnAti katha.n paudgala.n karmeti . aya.n paramAtmA nirvikAraparamachaitanya- chamatkArapariNatatven bandhakAraNabhUtasnigdharUkShaguNasthAnIyarAgadveShAdivibhAvapariNAmarahitatvAdamUrtatvAchcha
gAthA : 173 anvayArtha : — [mUrtaH ] mUrta (aise pudgal) to [rUpAdiguNaH ] rUpAdiguNayukta honese [anyonyaiH sparshaiH ] paraspar (ba.ndhayogya) sparsho.nse [badhyate ] ba.Ndhate hai.n; (parantu) [tadviparItaH AtmA ] usase viparIt (-amUrta) aisA AtmA [paudgalika.n karma ] paudgalik karmako [katha.n ] kaise [badhnAti ] bA.NdhatA hai ? ..173..
TIkA : — mUrta aise do pudgal to rUpAdiguNayukta honese yathokta snigdharUkShatvarUp sparshavisheSh (ba.ndhayogya sparsha)ke kAraN unakA pArasparik ba.ndh avashya samajhA jA sakatA hai; kintu AtmA aur karmapudgalakA ba.ndh honA kaise samajhA jA sakatA hai ? kyo.nki mUrta aisA karmapudgal rUpAdiguNayukta hai, isaliye usake yathokta snigdharUkShatvarUp sparshavisheShakA sa.nbhav hone par bhI amUrta aise AtmAko rUpAdiguNayuktatA nahI.n hai isaliye usake yathokta snigdharUkShatvarUp sparshavisheShakA asa.nbhav honese ek a.ng vikal hai . (arthAt ba.ndhayogya do
paN jIv mUrtirahit bA.ndhe kem pudgalakarmane ? 173.
Page 330 of 513
PDF/HTML Page 363 of 546
single page version
yathoditasnigdharUkShatvasparshavisheShAsa.nbhAvanayA chaikA.ngavikalatvAt ..173..
yen prakAreN rUpAdirahito rUpINi dravyANi tadguNA.nshcha pashyati jAnAti cha, tenaiv prakAreN rUpAdirahito rUpibhiH karmapudgalaiH kil badhyate; anyathA kathamamUrto mUrta.n pashyati paudgala.n karma katha.n badhnAti, na kathamapIti pUrvapakShaH ..173.. athaivamamUrtasyApyAtmano nayavibhAgen bandho bhavatIti pratyuttara.n dadAti ---rUvAdiehi.n rahido amUrtaparamachijjyotiHpariNatatven tAvadayamAtmA rUpAdirahitaH . tathAvidhaH san ki.n karoti . pechChadi jANAdi muktAvasthAyA.n yugapatparichChittirUp- sAmAnyavisheShagrAhakakevaladarshanaj~nAnopayogen yadyapi tAdAtmyasa.nbandho nAsti tathApi grAhyagrAhakalakShaN- sa.nbandhen pashyati jAnAti . kAni karmatApannAni . rUvamAdINi davvANi rUparasagandhasparshasahitAni mUrtadravyANi . na kevala.n dravyANi guNe ya jadhA tadguNA.nshcha yathA . athavA yathA kashchitsa.nsArI a.ngo.nme.nse ek a.ng ayogya hai — sparshaguNarahit honese ba.ndhakI yogyatAvAlA nahI.n hai .) ..173..
ab aisA siddhAnta nishchit karate hai.n ki AtmA amUrta hone par bhI usako isaprakAr ba.ndh hotA hai : —
anvayArtha : — [yathA ] jaise [rUpAdikaiH rahitaH ] rUpAdirahit (jIv) [rUpAdIni ] rUpAdiko – [dravyANi guNAn cha ] dravyo.nko tathA guNo.nko (rUpI dravyo.nko aur unake guNo.nko) — [pashyati jAnAti ] dekhatA hai aur jAnatA hai [tathA ] usIprakAr [ten ] usake sAth (-arUpIkA rUpIke sAth) [ba.ndhaH jAnIhi ] ba.ndh jAno ..174..
TIkA : — jaise rUpAdirahit (jIv) rUpI dravyo.nko tathA unake guNo.nko dekhatA hai tathA jAnatA hai usIprakAr rUpAdirahit (jIv) rUpI karmapudgalo.nke sAth ba.NdhatA hai; kyo.nki yadi aisA na ho to yahA.N bhI (dekhane – jAnaneke sa.nba.ndhame.n bhI) vah prashna anivArya
Page 331 of 513
PDF/HTML Page 364 of 546
single page version
jAnAti chetyatrApi paryanuyogasyAnivAryatvAt . na chaitadatyantadurghaTatvAddArShTAntikIkR^i ta.n, ki.n tu dR^iShTAntadvAreNAbAlagopAlaprak Titam . tathA hi — yathA bAlakasya gopAlakasya vA pR^ithagavasthita.n mR^idbalIvarda.n balIvarda.n vA pashyato jAnatashcha na balIvarden sahAsti sa.nbandhaH, viShay- bhAvAvasthitabalIvardanimittopayogAdhirUDhabalIvardAkAradarshanaj~nAnasa.nbandho balIvardasa.nbandhavyavahAr- sAdhakastvastyev, tathA kilAtmano nIrUpatven sparshashUnyatvAnna karmapudgalaiH sahAsti sa.nbandhaH, ekAvagAhabhAvAvasthitakarmapudgalanimittopayogAdhirUDharAgadveShAdibhAvasa.nbandhaH karmapudgalabandha- vyavahArasAdhakastvastyev ..174.. jIvo visheShabhedaj~nAnarahitaH san kAShThapAShANAdyachetanajinapratimA.n dR^iShTavA madIyArAdhyo.ayamiti manyate . yadyapi tatra sattAvalokadarshanen sah pratimAyAstAdAtmyasa.nbandho nAsti tathApi parichChedyaparichChedak- lakShaNasa.nbandho.asti . yathA vA samavasaraNe pratyakShajineshvara.n dR^iShTavA visheShabhedaj~nAnI manyate madIyArAdhyo.ayamiti . tatrApi yadyapyavalok naj~nAnasya jineshvareN sah tAdAtmyasa.nbandho nAsti tathApyA- rAdhyArAdhakasa.nbandho.asti . tah ba.ndho teN jANIhi tathA bandha.n tenaiv dR^iShTAnten jAnIhi . ayamatrArthaH — yadyapyayamAtmA nishchayenAmUrtastathApyanAdikarmabandhavashAdvyavahAreN mUrtaH san dravyabandhanimittabhUta.n rAgAdi- vikalparUpa.n bhAvabandhopayoga.n karoti . tasminsati mUrtadravyakarmaNA sah yadyapi tAdAtmyasa.nbandho nAsti hai ki amUrta mUrtako kaise dekhatA – jAnatA hai ?
aur aisA bhI nahI.n hai ki yah (arUpIkA rUpoke sAth ba.ndh honekI) bAt atyanta durghaT hai isaliye use dArShTAntarUp banAyA hai, parantu dR^iShTA.nt dvArA AbAlagopAl sabhIko pragaT (j~nAt) ho jAy isaliye dR^iShTAnta dvArA samajhAyA gayA hai . yathA : — bAlagopAlakA pR^ithak rahanevAle miTTIke bailako athavA (sachche) bailako dekhane aur jAnane par bailake sAth sa.nba.ndh nahI.n hai tathApi viShayarUpase rahanevAlA bail jinakA nimitta hai aise upayogArU.Dh.h.h vR^iShabhAkAr darshan – j~nAnake sAthakA sa.nba.ndh bailake sAthake sa.nba.ndharUp vyavahArakA sAdhak avashya hai; isIprakAr AtmA arUpIpaneke kAraN sparshashUnya hai, isaliye usakA karmapudgalo.nke sAth sa.nba.ndh nahI.n hai, tathApi ekAvagAharUpase rahanevAle karmapudgal jinake nimitta hai.n aise upayogArU.Dh.h.h rAgadveShAdikabhAvo.nke sAthakA sa.nba.ndh karmapudgalo.nke sAthake ba.ndharUp vyavahArakA sAdhak avashya hai .
bhAvArtha : — ‘AtmA amUrtik hone par bhI vah mUrtikakarmapudgalo.nke sAth kaise ba.NdhatA hai ?’ is prashnakA uttar dete hue AchAryadevane kahA hai ki — AtmAke amUrtik hone par bhI vah mUrtik padArtho.nko kaise jAnatA hai ? jaise vah mUrtik padArtho.nko jAnatA hai usIprakAr mUrtik karmapudgalo.nke sAth ba.NdhatA hai .
Page 332 of 513
PDF/HTML Page 365 of 546
single page version
tathApi pUrvoktadR^iShTAnten sa.nshleShasa.nbandho.astIti nAsti doShaH ..174.. eva.n shuddhabuddhaikasvabhAv- jIvakathanamukhyatven prathamagAthA, mUrtirahitajIvasya mUrtakarmaNA sah katha.n bandho bhavatIti pUrvapakSharUpeN
vAstavame.n arUpI AtmAkA rUpI padArtho.nke sAth koI sa.nba.ndh na hone par bhI arUpIkA rUpIke sAth sa.nba.ndh honekA vyavahAr bhI virodhako prApta nahI.n hotA . jahA.N aisA kahA jAtA hai ki ‘AtmA mUrtik padArthako jAnatA hai’ vahA.N paramArthataH amUrtik AtmAkA mUrtik padArthake sAth koI sa.nba.ndh nahI.n hai; usakA to mAtra us mUrtik padArthake AkArarUp honevAle j~nAnake sAth hI sa.nba.ndh hai aur us padArthAkAr j~nAnake sAthake sa.nba.ndhake kAraN hI ‘amUrtik AtmA mUrtik padArthako jAnatA hai’ aisA amUrtik – mUrtikakA sa.nba.ndharUp vyavahAr siddha hotA hai . isIprakAr jahA.N aisA kahA jAtA hai ki ‘amuk AtmAkA mUrtik karmapudgalo.nke sAth ba.ndh hai’ vahA.N paramArthataH amUrtik AtmAkA mUrtik karmapudgalo.nke sAth koI sambandha nahI.n hai; AtmAkA to karmapudgal jisame.n nimitta hai.n aise rAgadveShAdibhAvo.nke sAth hI sambandha (ba.ndh) hai aur un karmanimittak rAgadveShAdi bhAvo.nke sAth sambandha honese hI ‘is AtmAkA mUrtik karmapudgalo.nke sAth ba.ndh hai’ aisA amUrtikamUrtikakA bandharUp vyavahAr siddha hotA hai
yadyapi manuShyako strI – putra – dhanAdike sAth vAstavame.n koI sambandha nahI.n hai, ve us manuShyase sarvathA bhinna hai.n, tathApi strI – putra – dhanAdike prati rAg karanevAle manuShyako rAgakA bandhan honese aur us rAgame.n strI – putra – dhanAdike nimitta honese vyavahArase aisA avashya kahA jAtA hai ki ‘is manuShyako strI – putra – dhanAdikA bandhan hai; isIprakAr, yadyapi AtmAkA karmapudgalo.nke sAth vAstavame.n koI sambandha nahI.n hai, ve AtmAse sarvathA bhinna hai.n, tathApi rAgadveShAdi bhAv karanevAle AtmAko rAgadveShAdi bhAvo.nkA bandhan honese aur un bhAvo.nme.n karmapudgal nimitta honese vyavahArase aisA avashya kahA jA sakatA hai ki ‘is AtmAko karmapudgalo.nkA bandhan hai’ ..174..
Page 333 of 513
PDF/HTML Page 366 of 546
single page version
ayamAtmA sarva ev tAvatsavikalpanirvikalpaparichChedAtmakatvAdupayogamayaH . tatra yo hi nAm nAnAkArAn parichChedyAnarthAnAsAdya moha.n vA rAga.n vA dveSha.n vA samupaiti sa nAm taiH parapratyayairapi moharAgadveShairuparaktAtmasvabhAvatvAnnIlapItaraktopAshrayapratyayanIlapItaraktatvairuparakta- svabhAvaH spha TikamaNiriv svayamek ev tadbhAvadvitIyatvAdbandho bhavati ..175.. dvitIyA, tatparihArarUpeN tR^itIyA cheti gAthAtrayeN prathamasthala.n gatam . ath rAgadveShamohalakShaNa.n bhAvabandha- svarUpamAkhyAti — uvaogamao jIvo upayogamayo jIvaH, aya.n jIvo nishchayanayen vishuddhaj~nAn- darshanopayogamayastAvattathAbhUto.apyanAdibandhavashAtsopAdhispha Tikavat paropAdhibhAven pariNataH san . ki.n karoti . mujjhadi rajjedi vA padussedi muhyati rajyati vA pradveShTi dveSha.n karoti . ki.n kR^itvA pUrva.n . pappA prApya . kAn . vividhe visaye nirviShayaparamAtmasvarUpabhAvanAvipakShabhUtAnvividhapa~nchendriyaviShayAn . jo hi puNo yaH punarittha.nbhUto.asti jIvo hi sphu Ta.n, tehi.n sa.nba.ndho taiH sa.nbaddho bhavati, taiH pUrvoktarAg- dveShamohaiH kartR^ibhUtairmoharAgadveSharahitajIvasya shuddhapariNAmalakShaNa.n paramadharmamalabhamAnaH san sa jIvo baddho bhavatIti . atra yo.asau rAgadveShamohapariNAmaH sa ev bhAvabandha ityarthaH ..175.. ath bhAvabandha-
anvayArtha : — [yaH hi punaH ] jo [upayogamayaH jIvaH ] upayogamay jIv [vividhAn viShayAn ] vividh viShayo.nko [prApya ] prApta karake [muhyati ] moh karatA hai, [rajyati ] rAg karatA hai, [vA ] athavA [pradveShTi ] dveSh karatA hai, [saH ] vah jIv [taiH ] unake dvArA (moh – rAg – dveShake dvArA) [bandhaH ] bandharUp hai ..175..
TIkA : — pratham to yah AtmA sarva hI upayogamay hai, kyo.nki vah savikalpa aur nirvikalpa pratibhAsasvarUp hai (arthAt j~nAn – darshanasvarUp hai .) usame.n jo AtmA vividhAkAr pratibhAsit honevAle padArtho.nko prApta karake moh, rAg athavA dveSh karatA hai, vah AtmA — kAlA, pIlA, aur lAl 1Ashray jinakA nimitta hai aise kAlepan, pIlepan aur lAlapanake dvArA uparakta svabhAvavAle spha TikamaNikI bhA.Nti — par jinakA nimitta hai aise moh, rAg aur dveShake dvArA uparakta (vikArI, malin, kaluShit,) AtmasvabhAvavAlA honese, svaya.n akelA hI ba.ndh (ba.ndharUp) hai, kyo.nki moharAgadveShAdibhAv usakA 2dvitIy hai ..175.. 1. Ashray = jisame.n spha TikamaNi rakhA ho vah pAtra . 2. dvitIy = dUsarA [‘bandha to doke bIch hotA hai, akelA AtmA ba.ndhasvarUp kaise ho sakatA hai ?’ is
Page 334 of 513
PDF/HTML Page 367 of 546
single page version
ayamAtmA sAkAranirAkAraparichChedAtmakatvAtparichChedyatAmApadyamAnamarthajAta.n yenaiv moharUpeN rAgarUpeN dveSharUpeN vA bhAven pashyati jAnAti cha tenaivoparajyat ev . yo.ayamuparAgaH sa khalu snigdharUkShatvasthAnIyo bhAvabandhaH . ath punastenaiv paudgalika.n karma yukti.n dravyabandhasvarUpa.n cha pratipAdayati — bhAveN jeN bhAven pariNAmen yen jIvo jIvaH kartA pechChadi jANAdi nirvikalpadarshanapariNAmen pashyati savikalpaj~nAnapariNAmen jAnAti . ki.n karmatApanna.n, Agada.n visaye Agata.n prApta.n kimapIShTAniShTa.n vastu pa~nchendriyaviShaye . rajjadi teNev puNo rajyate tenaiv punaH AdimadhyAntavarjita.n rAgAdidoSharahita.n chijjyotiHsvarUpa.n nijAtmadravyamarochamAnastathaivAjAnan san samastarAgAdivikalpaparihAreNAbhAvaya.nshcha tenaiv pUrvoktaj~nAnadarshanopayogen rajyate rAga.n karoti iti bhAvabandhayuktiH . bajjhadi kamma tti uvadeso ten bhAvabandhen navataradravyakarma badhnAtIti
anvayArtha : — [jIvaH ] jIv [yen bhAven ] jis bhAvase [viShaye Agata.n ] viShayAgat padArthako [pashyati jAnAti ] dekhatA hai aur jAnatA hai, [ten ev ] usIse [rajyati ] uparakta hotA hai; [punaH ] aur usIse [karma badhyate ] karma ba.NdhatA hai; — (iti) aisA (upadeshaH) upadesh hai ..176..
TIkA : — yah AtmA sAkAr aur nirAkAr pratibhAsasvarUp (-j~nAn aur darshanasvarUp) honese pratibhAsya (pratibhAsit hone yogya) padArthasamUhako jis moharUp, rAgarUp yA dveSharUp bhAvase dekhatA hai aur jAnatA hai, usIse uparakta hotA hai . jo yah uparAg (vikAr) hai vah vAstavame.n 1snigdharUkShatvasthAnIy bhAvaba.ndh hai . aur usIse avashya 1. snigdharUkShatvasthAnIy = snigdhatA aur rUkShatAke samAn . (jaise pudgalame.n vishiShTa snigdhatArUkShatA vah bandha
tenAthI Che uparaktatA; vaLI karmaba.ndhan te vaDe. 176.
Page 335 of 513
PDF/HTML Page 368 of 546
single page version
badhyat ev . ityeSh bhAvabandhapratyayo dravyabandhaH ..176..
yastAvadatra karmaNA.n snigdharUkShatvasparshavisheShairekatvapariNAmaH sa kevalapudgalabandhaH . yastu jIvasyaupAdhikamoharAgadveShaparyAyairekatvapariNAmaH sa kevalajIvabandhaH . yaH punaH jIv- dravyabandhasvarUpa.n chetyupadeshaH ..176.. eva.n bhAvabandhakathanamukhyatayA gAthAdvayen dvitIyasthala.n gatam . ath pUrvanavatarapudgaladravyakarmaNoH parasparabandho, jIvasya tu rAgAdibhAven sah bandho, jIvasyaiv navatar- dravyakarmaNA sah cheti trividhabandhasvarUpa.n praj~nApayati ---phAsehi.n poggalANa.n ba.ndho sparshaiH pudgalAnA.n bandhaH . pUrvanavatarapudgaladravyakarmaNorjIvagatarAgAdibhAvanimitten svakIyasnigdharUkShopAdAnakAraNen cha paraspar- sparshasa.nyogen yo.asau bandhaH sa pudgalabandhaH . jIvassa rAgamAdIhi.n jIvasya rAgAdibhiH . niruparAg- paramachaitanyarUpanijAtmatattvabhAvanAchyutasya jIvasya yadrAgAdibhiH sah pariNamana.n sa jIvabandha iti . aNNoNNassavagAho puggalajIvappago bhaNido anyonyasyAvagAhaH pudgalajIvAtmako bhaNitaH . nirvikAr- paudgalik karma ba.NdhatA hai . isaprakAr yah dravyaba.ndhakA nimitta bhAvaba.ndh hai ..176..
gAthA : 177 anvayArtha : — [sparshaiH ] sparsho.nke sAth [pudgalAnA.n ba.ndhaH ] pudgalo.nkA ba.ndh, [rAgAdibhiH jIvasya ] rAgAdike sAth jIvakA ba.ndh aur [anyonyam avagAhaH ] anyonya avagAh vah [pudgalajIvAtmakaH bhaNitaH ] pudgalajIvAtmak ba.ndh kahA gayA hai ..177..
TIkA : — pratham to yahA.N, karmo.nkA jo snigdhatA – rUkShatArUp sparshavisheSho.nke sAth ekatvapariNAm hai so keval pudgalaba.ndh hai; aur jIvakA aupAdhik moh – rAg – dveSharUp paryAyo.nke sAth jo ekatva pariNAm hai so keval jIvaba.ndh hai; aur jIv tathA karmapudgalake
anyonya je avagAh tene ba.ndh ubhayAtmak kahyo. 177.
Page 336 of 513
PDF/HTML Page 369 of 546
single page version
karmapudgalayoH parasparapariNAmanimittamAtratven vishiShTataraH parasparamavagAhaH sa tadubhay- bandhaH ..177..
ayamAtmA lokAkAshatulyAsa.nkhyeyapradeshatvAtsapradeshaH . ath teShu tasya pradesheShu kAyavA~N.hmanovargaNAlambanaH parispando yathA bhavati tathA karmapudgalakAyAH svayamev parispanda- svasa.nvedanaj~nAnarahitatven snigdharUkShasthAnIyarAgadveShapariNatajIvasya bandhayogyasnigdharUkShapariNAmapariNat- pudgalasya cha yo.asau parasparAvagAhalakShaNaH sa ittha.nbhUtabandho jIvapudgalabandha iti trividhabandhalakShaNa.n j~nAtavyam ..177.. ath ‘bandho jIvassa rAgamAdIhi.n’ pUrvasUtre yadukta.n tadev rAgatva.n dravyabandhasya kAraNamiti visheSheN samarthayati — sapadeso so appA sa prasiddhAtmA lokAkAshapramitAsa.nkhyeyapradesh- tvAttAvatsapradeshaH . tesu padesesu poggalA kAyA teShu pradesheShu karmavargaNAyogyapudgalakAyAH kartAraH pavisa.nti pravishanti . katham . jahAjogga.n manovachanakAyavargaNAlambanavIryAntarAyakShayopashamajanitAtmapradeshaparispanda- paraspar pariNAmake nimittamAtrase jo vishiShTatar paraspar avagAh hai so ubhayaba.ndh hai . [arthAt jIv aur karmapudgal ek dUsareke pariNAmame.n nimittamAtra hove.n, aisA (vishiShTaprakArakA – khAsaprakArakA) jo unakA ekakShetrAvagAhasa.nba.ndh hai so vah pudgalajIvAtmak ba.ndh hai . ] ..177..
anvayArtha : — [saH AtmA ] vah AtmA [sapradeshaH ] sapradesh hai; [teShu pradesheShu ] un pradesho.nme.n [pudgalAH kAyAH ] pudgalasamUh [pravishanti ] pravesh karate hai.n, [yathAyogya.n tiShThanti ] yathAyogya rahate hai.n, [yAnti ] jAte hai.n, [cha ] aur [badhyante ] ba.ndhate hai.n ..178..
TIkA : — yah AtmA lokAkAshatulya asa.nkhyapradeshI honese sapradesh hai . usake in pradesho.nme.n kAyavargaNA, vachanavargaNA aur manovargaNAkA AlambanavAlA parispanda (kampan) jis
pudgalasamUh rahe yathochit, jAy Che, ba.ndhAy Che. 178.
Page 337 of 513
PDF/HTML Page 370 of 546
single page version
vantaH pravishantyapi tiShThantyapi gachChantyapi cha . asti chejjIvasya moharAgadveSharUpo bhAvo badhyante.api cha . tato.avadhAryate dravyabandhasya bhAvabandho hetuH ..178..
yato rAgapariNat evAbhinaven dravyakarmaNA badhyate, na vairAgyapariNataH; abhinaven lakShaNayogAnusAreN yathAyogyam . na kevala.n pravishanti chiTTha.nti hi praveshAnantara.n svakIyasthitikAlaparyanta.n tiShThanti hi sphu Tam . na kevala.n tiShThanti ja.nti svakIyodayakAla.n prApya phala.n datvA gachChanti, bajjha.nti kevalaj~nAnAdyanantachatuShTayavyaktirUpamokShapratipakShabhUtabandhasya kAraNa.n rAgAdika.n labdhvA punarapi dravyabandha- rUpeN badhyante cha . at etadAyAta.n rAgAdipariNAm ev dravyabandhakAraNamiti . athavA dvitIy- vyAkhyAnam — pravishanti pradeshabandhAstiShThanti sthitibandhAH phala.n datvA gachChantyanubhAgabandhA badhyante prakR^i tibandhA iti ..178.. eva.n trividhabandhamukhyatayA sUtradvayen tR^itIyasthala.n gatam . ath dravya- bandhakAraNatvAnnishchayen rAgAdivikalparUpo bhAvabandha ev bandha iti praj~nApayati — ratto ba.ndhadi kamma.n rakto prakArase hotA hai, us prakArase karmapudgalake samUh svayamev parispandavAle hote hue pravesh bhI karate hai.n, rahate bhI hai.n, aur jAte bhI hai.n; aur yadi jIvake moh – rAg – dveSharUp bhAv ho.n to ba.ndhate bhI hai.n . isaliye nishchit hotA hai ki dravyaba.ndhakA hetu bhAvaba.ndh hai ..178..
ab, aisA siddha karate hai.n ki — rAg pariNAmamAtra jo bhAvaba.ndh hai so dravyabandhakA hetu honese vahI nishchayabandha hai : —
anvayArtha : — [raktaH ] rAgI AtmA [karma badhnAti ] karma bA.NdhatA hai, [rAgarahitAtmA ] rAgarahit AtmA [karmabhiH muchyate ] karmo.nse mukta hotA hai; — [eShaH ] yah [jIvAnA.n ] jIvo.nke [ba.ndhasamAsaH ] bandhakA sa.nkShep [nishchayataH ] nishchayase [jAnIhi ] jAno ..179..
Page 338 of 513
PDF/HTML Page 371 of 546
single page version
dravyakarmaNA rAgapariNato na muchyate, vairAgyapariNat ev; badhyat ev sa.nspR^ishataivAbhinaven dravyakarmaNA chirasa.nchiten purANen cha, na muchyate rAgapariNataH; muchyat ev sa.nspR^ishataivAbhinaven dravyakarmaNA chirasa.nchiten purANen cha vairAgyapariNato na badhyate; tato.avadhAryate dravyabandhasya sAdhakatamatvAdrAgapariNAm ev nishchayen bandhaH ..179..
jIv sa.nsparsha karane (-sambandhame.n Ane) vAle navIn dravyakarmase, aur chirasa.nchit (dIrghakAlase
sa.nchit aise) purAne dravyakarmase ba.NdhatA hI hai, mukta nahI.n hotA; vairAgyapariNat jIv sa.nsparsha karane
(sambandhame.n Ane) vAle navIn dravyakarmase aur chirasa.nchit aise purAne dravyakarmase mukta hI hotA
hai, ba.NdhatA nahI.n hai; isase nishchit hotA hai ki — dravyabandhakA sAdhakatam (-utkR^iShTa hetu) honese
ab, pariNAmakA dravyabandhake sAdhakatam rAgase vishiShTapanA savisheSh pragaT karate hai.n (arthAt pariNAm dravyabandhake utkR^iShTa hetubhUt rAgase visheShatAvAlA hotA hai aisA bhed sahit pragaT karate hai.n ) : —
anvayArtha : — [pariNAmAt ba.ndhaH ] pariNAmase bandha hai, [pariNAmaH rAgadveShamohayutaH ] (jo) pariNAm rAg – dveSh – mohayukta hai . [mohapradveShau ashubhau ] (uname.nse) moh aur dveSh ashubh
Page 339 of 513
PDF/HTML Page 372 of 546
single page version
dravyabandho.asti tAvadvishiShTapariNAmAt . vishiShTatva.n tu pariNAmasya rAgadveShamohamay- tven . tachcha shubhAshubhatven dvaitAnuvarti . tatra mohadveShamayatvenAshubhatva.n, rAgamayatven tu shubhatva.n chAshubhatva.n cha . vishuddhisa.nkleshA.ngatven rAgasya dvaividhyAt bhavati ..180..
ath vishiShTapariNAmavisheShamavishiShTapariNAma.n cha kAraNe kAryamupacharya kAryatven nirdishati —
dravyabandhasAdhaka.n rAgAdyupAdhijanitabheda.n darshayati — pariNAmAdo ba.ndho pariNAmAtsakAshAdbandho bhavati . sa cha pariNAmaH ki.nvishiShTaH . pariNAmo rAgadosamohajudo vItarAgaparamAtmano vilakShaNatven pariNAmo rAgadveSh- mohopAdhitrayeN sa.nyuktaH . asuho mohapadoso ashubhau mohapradveShau . paropAdhijanitapariNAmatrayamadhye moh- pradveShadvayamashubham . suho va asuho havadi rAgo shubho.ashubho vA bhavati rAgaH . pa~nchaparameShThayAdibhaktirUpaH shubharAg uchyate, viShayakaShAyarUpashchAshubh iti . aya.n pariNAmaH sarvo.api sopAdhitvAt bandhaheturiti j~nAtva bandhe shubhAshubhasamastarAgadveShavinAshArtha.n samastarAgAdyupAdhirahite sahajAnandaikalakShaNasukhAmR^itasvabhAve nijAtmadravye bhAvanA kartavyeti tAtparyam ..180.. ath dravyarUpapuNyapApabandhakAraNatvAchChubhAshubhapariNAmayoH puNyapApasa.nj~nA.n shubhAshubharahitashuddhopayogapariNAmasya mokShakAraNatva.n cha kathayati — suhapariNAmo puNNa.n hai, [rAgaH ] rAg [shubhaH vA ashubhaH ] shubh athavA ashubh [bhavati ] hotA hai ..180..
TIkA : — pratham to dravyabandha vishiShTa pariNAmase hotA hai . pariNAmakI vishiShTatA rAg – dveSh – mohamayapaneke kAraN hai . vah shubh aur ashubhapaneke kAraN dvaitakA anusaraN karatA hai . (arthAt do prakArakA hai ); usame.nse 1moh – dveShamayapanese ashubhapanA hotA hai, aur rAgamayapanese shubhapanA tathA ashubhapanA hotA hai kyo.nki 2rAg – vishuddhi tathA sa.nkleshayukta honese do prakArakA hotA hai ..180..
ab vishiShTa pariNAmake bhedako tathA avishiShTa pariNAmako, kAraName.n kAryakA upachAr karake kAryarUpase batalAte hai.n : — 1. mohamay pariNAm aur dveShamay pariNAm ashubh hai.n . 2. dharmAnurAg vishuddhivAlA honese dharmAnurAgamay pariNAm shubh hai; viShayAnurAg sa.nkleshamay honese viShayAnurAgamay
nijadravyagat pariNAm samaye duHkhakShayano hetu Che. 181.
Page 340 of 513
PDF/HTML Page 373 of 546
single page version
dvividhastAvatpariNAmaH, paradravyapravR^ittaH svadravyapravR^ittashcha . tatra paradravyapravR^ittaH parop- raktatvAdvishiShTapariNAmaH, svadravyapravR^ittastu parAnuparaktatvAdavishiShTapariNAmaH . tatroktau dvau vishiShTapariNAmasya visheShau, shubhapariNAmo.ashubhapariNAmashcha . tatra puNyapudgalabandhakAraNAtvAt shubhapariNAmaH puNya.n, pApapudgalabandhakAraNatvAdashubhapariNAmaH pApam . avishiShTapariNAmasya tu shuddhatvenaikatvAnnAsti visheShaH . sa kAle sa.nsAraduHkhahetukarmapudgalakShayakAraNatvAtsa.nsAr- duHkhahetukarmapudgalakShayAtmako mokSha ev ..181.. dravyapuNyabandhakAraNatvAchChubhapariNAmaH puNya.n bhaNyate . asuho pAva.n ti bhaNida.n dravyapApabandhakAraNatvAd- shubhapariNAmaH pApa.n bhaNyate . keShu viShayeShu yo.asau shubhAshubhapariNAmaH . aNNesu nijashuddhAtmanaH sakAshAdanyeShu shubhAshubhabahirdravyeShu . pariNAmo NaNNagado pariNAmo nAnyagato.ananyagataH svasvarUpastha ityartha.nH . sa ittha.nbhUtaH shuddhopayogalakShaNaH pariNAmaH dukkhakkhayakAraNa.n duHkhakShayakAraNa.n duHkhakShayAbhidhAn- mokShasya kAraNa.n bhaNido bhaNitaH . kva bhaNitaH . samaye paramAgame labdhikAle vA . ki.nch, mithyAdR^iShTisAsAdanamishraguNasthAnatraye tAratamyenAshubhapariNAmo bhavatIti pUrva.n bhaNitamAste, avirat- deshaviratapramattasa.nyatasa.nj~naguNasthAnatraye tAratamyen shubhapariNAmashcha bhaNitaH, apramattAdikShINakaShAyAntaguN- sthAneShu tAratamyen shuddhopayogo.api bhaNitaH . nayavivakShAyA.n mithyAdR^iShTayAdikShINak ShAyAntaguNasthAneShu
anvayArtha : — [anyeShu ] parake prati [shubh pariNAmaH ] shubh pariNAm [puNyam ] puNya hai, aur [ashubhaH ] ashubh pariNAm [pApam ] pAp hai, [iti bhaNitam ] aisA kahA hai; [ananyagataH pariNAmaH ] jo dUsareke prati pravartamAn nahI.n hai aisA pariNAm [samaye ] samay par [duHkhakShayakAraNam ] duHkhakShayakA kAraN hai ..181..
TIkA : — pratham to pariNAm do prakArakA hai — paradravyapravR^itta (paradravyake prati pravartamAn) aur svadravyapravR^itta . iname.nse paradravyapravR^ittapariNAm parake dvArA uparakta (-parake nimittase vikArI) honese vishiShTa pariNAm hai aur svadravyapravR^itta pariNAm parake dvArA uparakta na honese avishiShTa pariNAm hai . usame.n vishiShTa pariNAmake pUrvokta do bhed hai.n – shubhapariNAm aur ashubh pariNAm . uname.n puNyarUp pudgalake ba.ndhakA kAraN honese shubhapariNAm puNya hai aur pAparUp pudgalake ba.ndhakA kAraN honese ashubh pariNAm pAp hai . avishiShTa pariNAm to shuddha honese ek hai isaliye usake bhed nahI.n hai.n . vah (avishiShTa pariNAm) yathAkAl sa.nsAraduHkhake hetubhUt karmapudgalake kShayakA kAraN honese sa.nsAraduHkhakA hetubhUt karmapudgalakA kShayasvarUp mokSha hI hai .
Page 341 of 513
PDF/HTML Page 374 of 546
single page version
shuddhopayogapariNAmo labhyat iti nayalakShaNamupayogalakShaNa.n cha yathAsa.nbhava.n sarvatra j~nAtavyam . atra yo.asau
lakShaNAddhayeyabhUtAchChuddhapAriNAmikabhAvAdabhedapradhAnadravyArthikanayenAbhinno.api bhedapradhAnaparyAyArthikanayen
bhinnaH . kasmAditi chet . ayamekadeshanirAvaraNatven kShAyopashamikakhaNDaj~nAnavyaktirUpaH, sa cha
anAdyanantatvenAvinashvaraH . yadi punarekAntenAbhedo bhavati tarhi ghaTotpattau mR^itpiNDavinAshavat
bhAvArtha : — parake prati pravartamAn aisA shubh pariNAm vah puNayakA kAraN hai aur ashubh pariNAm vah pApakA kAraN hai; isaliye yadi kAraName.n kAryakA upachAr kiyA jAy to, shubhapariNAm vah puNya hai aur ashubh pariNAm vah pAp . svAtmadravyame.n pravartamAn aisA shuddha pariNAm mokShakA kAraN hai; isaliye yadi kAraName.n kAryakA upachAr kiyA jAy to, shuddha pariNAm vah mokSha hai ..181..
ab, jIvakI svadravyame.n pravR^itti aur paradravyase nivR^ittikI siddhike liye sva – parakA vibhAg batalAte hai.n : —
anvayArtha : — [ath ] ab [sthAvarAH cha trasAH ] sthAvar aur tras aise jo [pR^ithivIpramukhAH ] pR^ithvI Adi [jIv nikAyAH ] jIvanikAy [bhaNitAH ] kahe gaye hai.n, [te ] ve [jIvAt anye ] jIvase anya hai.n, [cha ] aur [jIvaH api ] jIv bhI [tebhyaH
te jIvathI Che anya tem ja jIv tethI anya Che. 182.
Page 342 of 513
PDF/HTML Page 375 of 546
single page version
ya ete pR^ithivIprabhR^itayaH ShaDjIvanikAyAstrasasthAvarabhedenAbhyupagamyante te khalva- chetanatvAdanye jIvAt, jIvo.api cha chetanatvAdanyastebhyaH . atra ShaDjIvanikAyA AtmanaH paradravyamek evAtmA svadravyam ..182..
bandha iti kathanamukhyatayA gAthAtrayeN chaturthasthala.n gatam . ath jIvasya svadravyapravR^ittiparadravya- nivR^ittinimitta.n ShaDjIvanikAyaiH sah bhedavij~nAna.n darshayati --bhaNidA puDhavippamuhA bhaNitAH paramAgame kathitAH pR^ithivIpramukhAH . te ke . jIvaNikAyA jIvasamUhAH . adh ath . katha.nbhUtAH . thAvarA ya tasA sthAvarAshcha trasAH . te cha ki.nvishiShTAH . aNNA te anye bhinnAste . kasmAt . jIvAdo shuddhabuddhaikajIvasvabhAvAt . jIvo vi ya tehi.ndo aNNo jIvo.api cha tebhyo.anya iti . tathAhi – Ta~N.hkotkIrNaj~nAyakaik svabhAvaparamAtma- tattvabhAvanArahiten jIven yadupArjita.n trasasthAvaranAmakarma tadudayajanitatvAdachetanatvAchcha trasasthAvar- jIvanikAyAH shuddhachaitanyasvabhAvajIvAdbhinnAH . jIvo.api cha tebhyo vilakShaNatvAdbhinna iti . atraiva.n bhedavij~nAne jAte sati mokShArthI jIvaH svadravye pravR^itti.n paradravye nivR^itti.n cha karotIti bhAvArthaH ..182.. anyaH ] unase anya hai ..182..
TIkA : — jo yah pR^ithvI ityAdi ShaT jIvanikAy trasasthAvarake bhedapUrvak mAne jAte hai.n, ve vAstavame.n achetanattvake kAraN jIvase anya hai.n, aur jIv bhI chetanatvake kAraN unase anya hai . yahA.N (yah kahA hai ki) ShaT jIvanikAy AtmAko paradravya hai, AtmA ek hI svadravya hai ..182..
ab, yah nishchit karate hai.n ki – jIvako svadravyame.n pravR^ittikA nimitta sva – parake vibhAgakA j~nAn hai, aur paradravyame.n pravR^ittikA nimitta sva – parake vibhAgakA aj~nAn hai : —
anvayArtha : — [yaH ] jo [eva.n ] isaprakAr [svabhAvam AsAdya ] svabhAvako prApta karake (jIv – pudgalake svabhAvako nishchit karake) [param AtmAna.n ] parako aur svako [na ev jAnAti ] nahI.n jAnatA, [mohAt ] vah mohase ‘[aham ] yah mai.n hU.N, [ida.n mam ] yah merA
te ‘A hu.n, A muj’ em adhyavasAn moh thakI kare. 183.
Page 343 of 513
PDF/HTML Page 376 of 546
single page version
yo hi nAm naiva.n pratiniyatachetanAchetanatvasvabhAven jIvapudgalayoH svaparavibhAga.n pashyati sa evAhamida.n mamedamityAtmAtmIyatven paradravyamadhyavasyati mohAnnAnyaH . ato jIvasya paradravya- pravR^ittinimitta.n svaparaparichChedAbhAvamAtramev, sAmarthyAtsvadravyapravR^ittinimitta.n tadabhAvaH ..183..
TIkA : — jo AtmA isaprakAr jIv aur pudgalake (apane – apane) nishchit chetanatva aur achetanatvarUp svabhAvake dvArA sva – parake vibhAgako nahI.n dekhatA, vahI AtmA ‘yah mai.n hU.N, yah merA hai’ isaprakAr mohase paradravyame.n apanepanakA adhyavasAn karatA hai, dUsarA nahI.n . isase (yah nishchit huA ki) jIvako paradravyame.n pravR^ittikA nimitta svaparake j~nAnakA abhAvamAtra hI hai aur (kahe vinA bhI) sAmarthyase (yah nishchit huA ki) svadravyame.n pravR^ittikA nimitta 1usakA abhAv hai .
bhAvArtha : — jise sva – parakA bhedavij~nAn nahI.n hai vahI paradravyame.n aha.nkAr – mamakAr karatA hai, bhedavij~nAnI nahI.n . isaliye paradravyame.n pravR^ittikA kAraN bhedavij~nAnakA abhAv hI hai, aur svadravyame.n pravR^ittikA kAraN bhedavij~nAn hI hai ..183..
ab yah nirUpaN karate hai.n ki AtmAkA karma kyA hai : — 1. usakA abhAv = sva -parake j~nAnake abhAvakA abhAv; sva – parake j~nAnakA sadbhAv .
paN te nathI kartA sakal pudgaladaravamay bhAvano. 184.
Page 344 of 513
PDF/HTML Page 377 of 546
single page version
AtmA hi tAvatsva.n bhAva.n karoti, tasya svadharmatvAdAtmanastathAbhavanashakti- sambhavenAvashyamev kAryatvAt . sa ta.n cha svatantraH kurvANastasya kartAvashya.n syAt, kriyamAN- shchAtmanA svo bhAvastenApyatvAttasya karmAvashya.n syAt . evamAtmanaH svapariNAmaH karma . na tvAtmA pudgalasya bhAvAn karoti, teShA.n paradharmatvAdAtmanastathAbhavanashaktyasambhavenA- kAryatvAt . sa tAnakurvANo na teShA.n kartA syAt, akriyamANAshchAtmanA te na tasya karma syuH . evamAtmanaH pudgalapariNAmo na karma ..184..
nivR^itti.n karotIti ..183.. eva.n bhedabhAvanAkathanamukhyatayA sUtradvayen pa~nchamasthala.n gatam . athAtmano nishchayen rAgAdisvapariNAm ev karma, na cha dravyakarmeti prarUpayati — kuvva.n sabhAva.n kurvansvabhAvam . atra svabhAvashabden yadyapi shuddhanishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvo bhaNyate, tathApi karmabandhaprastAve rAgAdi- pariNAmo.apyashuddhanishchayen svabhAvo bhaNyate . ta.n svabhAva.n kurvan . sa kaH . AdA AtmA . havadi hi kattA kartA bhavati hi sphu Tam . kasya . sagassa bhAvassa svakIyachidrUpasvabhAvasya rAgAdipariNAmasya . tadev tasya
anvayArtha : — [svabhAva.n kurvan ] apane bhAvako karatA huA [AtmA ] AtmA [hi ] vAstavame.n [svakasya bhAvasya ] apane bhAvakA [kartA bhavati ] kartA hai; [tu ] parantu [pudgaladravyamayAnA.n sarvabhAvAnA.n ] pudgaladravyamay sarva bhAvo.nkA [kartA na ] kartA nahI.n hai ..184..
TIkA : — pratham to AtmA vAstavame.n sva bhAvako karatA hai, kyo.nki vah (bhAv) usakA sva dharma hai, isaliye AtmAko usarUp honekI (pariNamit honekI) shaktikA sa.nbhav hai, ataH vah (bhAv) avashyamev AtmAkA kArya hai . (isaprakAr) vah (AtmA) use (-sva bhAvako) svata.ntra- tayA karatA huA usakA kartA avashya hai aur sva bhAv AtmAke dvArA kiyA jAtA huA AtmAke dvArA prApya honese avashya hI AtmAkA karma hai . isaprakAr sva pariNAm AtmAkA karma hai .
parantu, AtmA pudgalake bhAvo.nko nahI.n karatA, kyo.nki ve parake dharma hai.n, isaliye AtmAke us – rUp honekI shaktikA asa.nbhav honese ve AtmAkA kArya nahI.n hai.n . (isaprakAr) vah (AtmA) unhe.n na karatA huA unakA kartA nahI.n hotA aur ve AtmAke dvArA na kiye jAte hue usakA karma nahI.n hai.n . isaprakAr pudgalapariNAm AtmAkA karma nahI.n hai ..184..
paN nav grahe, na taje, kare nahi jIv pudgalakarmane. 185.
Page 345 of 513
PDF/HTML Page 378 of 546
single page version
na khalvAtmanaH pudgalapariNAmaH karma, paradravyopAdAnahAnashUnyatvAt . yo hi yasya pariNamayitA dR^iShTaH sa na tadupAdAnahAnashUnyo dR^iShTaH, yathAgnirayaHpiNDasya . AtmA tu tulyakShetravartitve.api paradravyopAdAnahAnashUnya ev . tato na sa pudgalAnA.n karmabhAven pariNamayitA syAt ..185..
anvayArtha : — [jIvaH ] jIv [sarvakAleShu ] sabhI kAlo.nme.n [pudgalamadhye vartamAnaH api ] pudgalake madhyame.n rahatA huA bhI [pudgalAni karmANi ] paudgalik karmo.nko [hi ] vAstavame.n [gR^ihNAti na ev ] na to grahaN karatA hai, [na mucha.nti ] na Cho.DtA hai, aur [na karoti ] na karatA hai ..186..
TIkA : — vAstavame.n pudgalapariNAm AtmAkA karma nahI.n hai, kyo.nki vah paradravyake grahaN – tyAgase rahit hai; jo jisakA pariNamAnevAlA dekhA jAtA hai vah usake grahaNatyAgase rahit nahI.n dekhA jAtA; jaise — agni loheke goleme.n grahaN – tyAg rahit hotI hai . AtmA to tulya kShetrame.n vartatA huA bhI (-paradravyake sAth ekakShetrAvagAhI honepar bhI) paradravyake grahaN – tyAgase rahit hI hai . isaliye vah pudgalo.nko karmabhAvase pariNamAnevAlA nahI.n hai ..185..
tab (yadi AtmA pudgalo.nko karmarUp pariNamit nahI.n karatA to phi ra) AtmA kisaprakAr pudgal karmo.nke dvArA grahaN kiyA jAtA hai aur Cho.DA jAtA hai ? isakA ab nirUpaN karate hai.n : —
tethI grahAy ane kadApi mukAy Che karmo vaDe. 186.
Page 346 of 513
PDF/HTML Page 379 of 546
single page version
so.ayamAtmA paradravyopAdAnahAnashUnyo.api sAmprata.n sa.nsArAvasthAyA.n nimittamAtrIkR^it- paradravyapariNAmasya svapariNAmamAtrasya dravyatvabhUtatvAt kevalasya kalayan kartR^itva.n, tadev tasya svapariNAma.n nimittamAtrIkR^ityopAttakarmapariNAmAbhiH pudgaladhUlIbhirvishiShTAvagAharUpeNopAdIyate kadAchinmuchyate cha ..186.. parabhAva.n na gR^ihNAti na mu~nchati na cha karotyupAdAnarUpeN lohapiNDo vAgni.n tathAyamAtmA na cha gR^ihNAti na cha mu~nchati na cha karotyupAdAnarUpeN pudgalakarmANIti . ki.n kurvannapi . poggalamajjhe vaTTaNNavi savvakAlesu kShIranIranyAyen pudgalamadhye varttamAno.api sarvakAleShu . anen ki mukta.n bhavati . yathA siddho bhagavAn pudgalamadhye varttamAno.api paradravyagrahaNamochanakaraNarahitastathA shuddhanishchayen shaktirUpeN sa.nsArI jIvo.apIti bhAvArthaH ..185.. ath yadyayamAtmA pudgalakarma na karoti na cha mu~nchati tarhi bandhaH katha.n, tarhi mokSho.api kathamiti prashne pratyuttara.n dadAti --sa idANi.n kattA sa.n sa idAnI.n kartA san . sa pUrvoktalakShaN AtmA, idAnI.n ko.arthaH eva.n pUrvokta nayavibhAgen, kartA san . kasya . sagapariNAmassa nirvikAranityA-
anvayArtha : — [saH ] vah [idAnI.n ] abhI (sa.nsArAvasthAme.n) [dravyajAtasya ] dravyase (Atmadravyase) utpanna honevAle [svakapariNAmasya ] (ashuddha) svapariNAmakA [kartA san ] kartA hotA huA [karmadhUlibhiH ] karmarajase [AdIyate ] grahaN kiyA jAtA hai aur [kadAchit vimuchyate ] kadAchit Cho.DA jAtA hai ..186..
TIkA : — so yah AtmA paradravyake grahaN – tyAgase rahit hotA huA bhI abhI sa.nsArAvasthAme.n, paradravyapariNAmako nimittamAtra karate hue keval svapariNAmamAtrakA — us svapariNAmake dravyatvabhUt honese — kartR^itvakA anubhav karatA huA, usake isI svapariNAmako nimittamAtra karake karmapariNAmako prApta hotI huI aisI pudgalarajake dvArA vishiShTa avagAharUpase grahaN kiyA jAtA hai aur kadAchit Cho.DA jAtA hai .
bhAvArtha : — abhI sa.nsArAvasthAme.n jIv paudgalik karmapariNAmako nimittamAtra karake apane ashuddha pariNAmakA hI kartA hotA hai (kyo.nki vah ashuddha pariNAm svadravyase utpanna hotA hai ), paradravyakA kartA nahI.n hotA . isaprakAr jIv apane ashuddha pariNAmakA kartA hone par jIvake usI ashuddha pariNAmako nimittamAtra karake karmarUp pariNamit hotI huI pudgalaraj visheSh avagAharUpase jIvako grahaN1 karatI hai, aur kabhI (sthitike anusAr rahakar athavA jIvake 1. karmapariNat pudgalo.nkA jIvake sAth visheSh avagAharUpase rahaneko hI yahA.N karmapudgalo.nke dvArA jIvakA
Page 347 of 513
PDF/HTML Page 380 of 546
single page version
asti khalvAtmanaH shubhAshubhapariNAmakAle svayamev samupAttavaichitryakarmapudgalapariNAmaH, navaghanAmbuno bhUmisa.nyogapariNAmakAle samupAttavaichitryAnyapudgalapariNAmavat . tathA hi — yathA yadA navaghanAmbu bhUmisa.nyogen pariNamati tadAnye pudgalAH svayamev samupAttavaichitryaiH nandaikalakShaNaparamasukhAmR^itavyaktirUpakAryasamayasArasAdhakanishchayaratnatrayAtmakakArNasmayasAravilakShaNasya mithyAtvarAgAdivibhAvarUpasya svakIyapariNAmasya . punarapi ki.nvishiShTasya . davvajAdassa svakIyAtma- dravyopAdAnakAraNajAtasya . AdIyade kadAI kammadhUlIhi.n AdIyate badhyate . kAbhiH . karmadhUlIbhiH kartR^i- bhUtAbhiH kadAchitpUrvoktavibhAvapariNAmakAle . na kevalamAdIyate, vimuchchade visheSheN muchyate tyajyate tAbhiH karmadhUlIbhiH kadAchitpUrvoktakAraNasamayasArapariNatikAle . etAvatA kimukta.n bhavati . ashuddha- pariNAmen badhyate shuddhapariNAmen muchyat iti ..186.. ath yathA dravyakarmANi nishchayen svayamevotpadyante tathA j~nAnAvaraNAdivichitrabhedarUpeNApi svayamev pariNamantIti kathayati ---pariNamadi jadA appA pariNamati yadAtmA . samastashubhAshubhaparadravyaviShaye paramopekShAlakShaNa.n shuddhopayogapariNAma.n muktvA yadAyamAtmA pariNamati . kva . suhamhi asuhamhi shubhe.ashubhe vA pariNAme . katha.nbhUtaH san . rAgadosajudo shuddha pariNAmako nimittamAtra karake) Cho.DtI hai ..186..
ab pudgal karmo.nkI vichitratA (j~nAnAvaraN, darshanAvaraNAdirUp anekaprakAratA) ko kaun karatA hai ? isakA nirUpaN karate hai.n : —
anvayArtha : — [yadA ] jab [AtmA ] AtmA [rAgadveShayutaH ] rAgadveShayukta hotA huA [shubhe ashubhe ] shubh aur ashubhame.n [pariNamit ] pariNamit hotA hai, tab [karmarajaH ] karmaraj [j~nAnAvaraNAdibhAvaiH ] j~nAnAvaraNAdirUpase [ta.n ] usame.n [pravishati ] pravesh karatI hai ..187..
TIkA : — jaise naye meghajalake bhUmisa.nyogarUp pariNAmake samay anya pudgalapariNAm svayamev vaichitryako prApta hote hai.n, usIprakAr AtmAke shubhAshubh pariNAmake samay