Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 173-187.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 19 of 28

 

Page 328 of 513
PDF/HTML Page 361 of 546
single page version

vedAnA.n grahaNa.n yasyeti strIpunnapu.nsakadravyabhAvAbhAvasya . na li.ngAnA.n dharmadhvajAnA.n grahaNa.n yasyeti
bahira.ngayatili.ngAbhAvasya . na li.nga.n guNo grahaNamarthAvabodho yasyeti guNavisheShAnAlIDh-
shuddhadravyatvasya . na li.nga.n paryAyo grahaNamarthAvabodhavisheSho yasyeti paryAyavisheShAnAlIDh-
shuddhadravyatvasya . na li.nga.n pratyabhij~nAnaheturgrahaNamarthAvabodhasAmAnya.n yasyeti dravyAnAlIDhashuddha-
paryAyatvasya ..172..
ath kathamamUrtasyAtmanaH snigdharUkShatvAbhAvAdbandho bhavatIti pUrvapakShayati
cha . ali~N.hgagrAhyamiti vaktavye yadali~N.hgagrahaNamityukta.n tatkimarthamiti chet, bahutarArthapratipattyartham .
tathAhili~N.hgamindriya.n tenArthAnA.n grahaNa.n parichChedana.n na karoti tenAli~N.hgagrahaNo bhavati . tadapi
kasmAt . svayamevAtIndriyAkhaNDaj~nAnasahitatvAt . tenaiv li~N.hgashabdavAchyen chakShurAdIndriyeNAnyajIvAnA.n
yasya grahaNa.n parichChedana.n kartu.n nAyAti tenAli~N.hgagrahaN uchyate . tadapi kasmAt . nirvikArAtIndriy-
svasa.nvedanapratyakShaj~nAnagamyatvAt . li~N.hga.n dhUmAdi ten dhUmali~N.hgodbhavAnumAnenAgnivadanumeyabhUtaparapadArthAnA.n
grahaNa.n na karoti tenAli~N.hgagrahaN iti . tadapi kasmAt . svayamevAli~N.hgodbhavAtIndriyaj~nAnasahitatvAt .
tenaiv li~N.hgodbhavAnumAnenAgnigrahaNavat parapuruShANA.n yasyAtmano grahaNa.n parij~nAna.n kartu.n nAyAti tenAli~N.hga-
grahaN iti
. tadapi kasmAt . ali~N.hgodbhavAtIndriyaj~nAnagamyatvAt . athavA li~N.hga.n chihna.n lA~nChana.n
shikhAjaTAdhAraNAdi tenArthAnA.n grahaNa.n parichChedana.n na ka roti tenAli~N.hgagrahaN iti . tadapi ka smAt .
svAbhAvikAchihnodbhavAtIndriyaj~nAnasahitatvAt . tenaiv chihnodbhavaj~nAnen parapuruShANA.n yasyAtmano grahaNa.n
parij~nAna.n kartR^i.n nAyAti tenAli~N.hgagrahaN iti . tadapi kasmAt . niruparAgasvasa.nvedanaj~nAnagamyatvAditi .
puruSh aur napu.nsak vedo.nkA grahaN nahI.n hai vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA dravyase tathA
bhAvase strI, puruSh tathA napu.nsak nahI.n hai’ is arthakI prApti hotI hai (17) li.ngokA arthAt
dharmachihno.nkA grahaN jisake nahI.n hai vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmAke bahira.ng yatili.ngo.nkA
abhAv hai’ is arthakI prApti hotI hai
. (18) li.ng arthAt guN aisA jo grahaN arthAt
arthAvabodh (padArthaj~nAn) jisake nahI.n hai so ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA guNavisheShase
Ali.ngit na honevAlA aisA shuddha dravya hai’ aise arthakI prApti hotI hai
. (19) li.ng arthAt
paryAy aisA jo grahaN, arthAt arthAvabodhavisheSh jisake nahI.n hai so ali.ngagrahaN hai; isaprakAr
‘AtmA paryAyavisheShase Ali.ngit na honevAlA aisA shuddha dravya hai’ aise arthakI prApti hotI hai
.
(20) li.ng arthAt pratyabhij~nAnakA kAraN aisA jo grahaN arthAt arthAvabodh sAmAnya jisake
nahI.n hai vah ali.ngagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA dravyase nahI.n Ali.ngit aisI shuddha paryAy hai’ aise
arthakI prApti hotI hai
..172..
ab, amUrta aise AtmAke, snigdharUkShatvakA abhAv honese ba.ndh kaise ho sakatA hai ?
aisA pUrva pakSha upasthit karate hai.n :

Page 329 of 513
PDF/HTML Page 362 of 546
single page version

mutto rUvAdiguNo bajjhadi phAsehi.n aNNamaNNehi.n .
tavvivarIdo appA bajjhadi kidh poggala.n kamma.n ..173..
mUrto rUpAdiguNo badhyate sparshairanyonyaiH .
tadviparIt AtmA badhnAti katha.n paudgala.n karma ..173..
mUrtayorhi tAvatpudgalayo rUpAdiguNayuktatven yathoditasnigdharUkShatvasparshavisheShAdanyonya-
bandho.avadhAryate ev . Atmakarmapudgalayostu sa kathamavadhAryate; mUrtasya karmapudgalasya rUpAdi-
guNayuktatven yathoditasnigdharUkShatvasparshavisheShasa.nbhave.apyamUrtasyAtmano rUpAdiguNayuktatvAbhAven
evamali~N.hgagrahaNashabdasya vyAkhyAnakrameN shuddhajIvasvarUpa.n j~nAtavyamityabhiprAyaH ..172.. athAmUrta-
shuddhAtmano vyAkhyAne kR^ite satyamUrtajIvasya mUrtapudgalakarmaNA sah katha.n bandho bhavatIti pUrvapakSha.n
karoti
mutto rUvAdiguNo mUrto rUparasagandhasparshatvAt pudgaladravyaguNaH bajjhadi anyonyasa.nshleSheN
badhyate bandhamanubhavati, tatra doSho nAsti . kaiH kR^itvA . phAsehi.n aNNamaNNehi.n snigdharUkShaguNalakShaN-
sparshasa.nyogaiH . ki.nvishiShTaiH . anyonyaiH parasparanimittaiH . tavvivarIdo appA bajjhadi kidh poggala.n
kamma.n tadviparItAtmA badhnAti katha.n paudgala.n karmeti . aya.n paramAtmA nirvikAraparamachaitanya-
chamatkArapariNatatven bandhakAraNabhUtasnigdharUkShaguNasthAnIyarAgadveShAdivibhAvapariNAmarahitatvAdamUrtatvAchcha
pra. 42
gAthA : 173 anvayArtha :[mUrtaH ] mUrta (aise pudgal) to [rUpAdiguNaH ]
rUpAdiguNayukta honese [anyonyaiH sparshaiH ] paraspar (ba.ndhayogya) sparsho.nse [badhyate ] ba.Ndhate hai.n;
(parantu) [tadviparItaH AtmA ] usase viparIt (-amUrta) aisA AtmA [paudgalika.n karma ]
paudgalik karmako [katha.n ] kaise [badhnAti ] bA.NdhatA hai ?
..173..
TIkA :mUrta aise do pudgal to rUpAdiguNayukta honese yathokta snigdharUkShatvarUp
sparshavisheSh (ba.ndhayogya sparsha)ke kAraN unakA pArasparik ba.ndh avashya samajhA jA sakatA hai;
kintu AtmA aur karmapudgalakA ba.ndh honA kaise samajhA jA sakatA hai ? kyo.nki mUrta aisA
karmapudgal rUpAdiguNayukta hai, isaliye usake yathokta snigdharUkShatvarUp sparshavisheShakA sa.nbhav
hone par bhI amUrta aise AtmAko rUpAdiguNayuktatA nahI.n hai isaliye usake yathokta
snigdharUkShatvarUp sparshavisheShakA asa.nbhav honese ek a.ng vikal hai
. (arthAt ba.ndhayogya do
anyonya sparshathI ba.ndh thAy rUpAdiguNayut mUrtane;
paN jIv mUrtirahit bA.ndhe kem pudgalakarmane ? 173
.

Page 330 of 513
PDF/HTML Page 363 of 546
single page version

yathoditasnigdharUkShatvasparshavisheShAsa.nbhAvanayA chaikA.ngavikalatvAt.h ..173..
athaivamamUrtasyApyAtmano bandho bhavatIti siddhAntayati
rUvAdiehi.n rahido pechChadi jANAdi rUvamAdINi .
davvANi guNe ya jadhA tah ba.ndho teN jANIhi ..174..
rUpAdikai rahitaH pashyati jAnAti rUpAdIni .
dravyANi guNA.nshcha yathA tathA bandhasten jAnIhi ..174..
yen prakAreN rUpAdirahito rUpINi dravyANi tadguNA.nshcha pashyati jAnAti cha, tenaiv
prakAreN rUpAdirahito rUpibhiH karmapudgalaiH kil badhyate; anyathA kathamamUrto mUrta.n pashyati
paudgala.n karma katha.n badhnAti, na kathamapIti pUrvapakShaH ..173.. athaivamamUrtasyApyAtmano nayavibhAgen
bandho bhavatIti pratyuttara.n dadAti ---rUvAdiehi.n rahido amUrtaparamachijjyotiHpariNatatven tAvadayamAtmA
rUpAdirahitaH . tathAvidhaH san ki.n karoti . pechChadi jANAdi muktAvasthAyA.n yugapatparichChittirUp-
sAmAnyavisheShagrAhakakevaladarshanaj~nAnopayogen yadyapi tAdAtmyasa.nbandho nAsti tathApi grAhyagrAhakalakShaN-
sa.nbandhen pashyati jAnAti
. kAni karmatApannAni . rUvamAdINi davvANi rUparasagandhasparshasahitAni
mUrtadravyANi . na kevala.n dravyANi guNe ya jadhA tadguNA.nshcha yathA . athavA yathA kashchitsa.nsArI
a.ngo.nme.nse ek a.ng ayogya haisparshaguNarahit honese ba.ndhakI yogyatAvAlA nahI.n hai .) ..173..
ab aisA siddhAnta nishchit karate hai.n ki AtmA amUrta hone par bhI usako isaprakAr
ba.ndh hotA hai :
anvayArtha :[yathA ] jaise [rUpAdikaiH rahitaH ] rUpAdirahit (jIv) [rUpAdIni ]
rUpAdiko[dravyANi guNAn cha ] dravyo.nko tathA guNo.nko (rUpI dravyo.nko aur unake
guNo.nko)[pashyati jAnAti ] dekhatA hai aur jAnatA hai [tathA ] usIprakAr [ten ] usake sAth
(-arUpIkA rUpIke sAth) [ba.ndhaH jAnIhi ] ba.ndh jAno ..174..
TIkA :jaise rUpAdirahit (jIv) rUpI dravyo.nko tathA unake guNo.nko dekhatA
hai tathA jAnatA hai usIprakAr rUpAdirahit (jIv) rUpI karmapudgalo.nke sAth ba.NdhatA hai;
kyo.nki yadi aisA na ho to yahA.N bhI (dekhane
jAnaneke sa.nba.ndhame.n bhI) vah prashna anivArya
je rIt darshanj~nAn thAy rUpAdinu.nguN -dravyanu.n,
te rIt ba.ndhan jAN mUrtirahitane paN mUrtanu.n. 174.

Page 331 of 513
PDF/HTML Page 364 of 546
single page version

jAnAti chetyatrApi paryanuyogasyAnivAryatvAt.h . na chaitadatyantadurghaTatvAddArShTAntikIkR^i ta.n, ki.n tu
dR^iShTAntadvAreNAbAlagopAlaprak Titam . tathA hiyathA bAlakasya gopAlakasya vA pR^ithagavasthita.n
mR^idbalIvarda.n balIvarda.n vA pashyato jAnatashcha na balIvarden sahAsti sa.nbandhaH, viShay-
bhAvAvasthitabalIvardanimittopayogAdhirUDhabalIvardAkAradarshanaj~nAnasa.nbandho balIvardasa.nbandhavyavahAr-
sAdhakastvastyev, tathA kilAtmano nIrUpatven sparshashUnyatvAnna karmapudgalaiH sahAsti sa.nbandhaH,
ekAvagAhabhAvAvasthitakarmapudgalanimittopayogAdhirUDharAgadveShAdibhAvasa.nbandhaH karmapudgalabandha-
vyavahArasAdhakastvastyev
..174..
jIvo visheShabhedaj~nAnarahitaH san kAShThapAShANAdyachetanajinapratimA.n dR^iShTavA madIyArAdhyo.ayamiti manyate .
yadyapi tatra sattAvalokadarshanen sah pratimAyAstAdAtmyasa.nbandho nAsti tathApi parichChedyaparichChedak-
lakShaNasa.nbandho.asti
. yathA vA samavasaraNe pratyakShajineshvara.n dR^iShTavA visheShabhedaj~nAnI manyate
madIyArAdhyo.ayamiti . tatrApi yadyapyavalok naj~nAnasya jineshvareN sah tAdAtmyasa.nbandho nAsti tathApyA-
rAdhyArAdhakasa.nbandho.asti . tah ba.ndho teN jANIhi tathA bandha.n tenaiv dR^iShTAnten jAnIhi . ayamatrArthaH
yadyapyayamAtmA nishchayenAmUrtastathApyanAdikarmabandhavashAdvyavahAreN mUrtaH san dravyabandhanimittabhUta.n rAgAdi-
vikalparUpa.n bhAvabandhopayoga.n karoti
. tasminsati mUrtadravyakarmaNA sah yadyapi tAdAtmyasa.nbandho nAsti
hai ki amUrta mUrtako kaise dekhatAjAnatA hai ?
aur aisA bhI nahI.n hai ki yah (arUpIkA rUpoke sAth ba.ndh honekI) bAt atyanta
durghaT hai isaliye use dArShTAntarUp banAyA hai, parantu dR^iShTA.nt dvArA AbAlagopAl sabhIko pragaT
(j~nAt) ho jAy isaliye dR^iShTAnta dvArA samajhAyA gayA hai
. yathA :bAlagopAlakA pR^ithak
rahanevAle miTTIke bailako athavA (sachche) bailako dekhane aur jAnane par bailake sAth sa.nba.ndh
nahI.n hai tathApi viShayarUpase rahanevAlA bail jinakA nimitta hai aise upayogArU.Dh.h.h vR^iShabhAkAr
darshan
j~nAnake sAthakA sa.nba.ndh bailake sAthake sa.nba.ndharUp vyavahArakA sAdhak avashya hai;
isIprakAr AtmA arUpIpaneke kAraN sparshashUnya hai, isaliye usakA karmapudgalo.nke sAth
sa.nba.ndh nahI.n hai, tathApi ekAvagAharUpase rahanevAle karmapudgal jinake nimitta hai.n aise
upayogArU.Dh.h.h rAgadveShAdikabhAvo.nke sAthakA sa.nba.ndh karmapudgalo.nke sAthake ba.ndharUp vyavahArakA
sAdhak avashya hai
.
bhAvArtha :‘AtmA amUrtik hone par bhI vah mUrtikakarmapudgalo.nke sAth kaise
ba.NdhatA hai ?’ is prashnakA uttar dete hue AchAryadevane kahA hai kiAtmAke amUrtik hone
par bhI vah mUrtik padArtho.nko kaise jAnatA hai ? jaise vah mUrtik padArtho.nko jAnatA hai
usIprakAr mUrtik karmapudgalo.nke sAth ba.NdhatA hai
.

Page 332 of 513
PDF/HTML Page 365 of 546
single page version

ath bhAvabandhasvarUpa.n j~nApayati
uvaogamao jIvo mujjhadi rajjedi vA padussedi .
pappA vividhe visaye jo hi puNo tehi.n so ba.ndho ..175..
tathApi pUrvoktadR^iShTAnten sa.nshleShasa.nbandho.astIti nAsti doShaH ..174.. eva.n shuddhabuddhaikasvabhAv-
jIvakathanamukhyatven prathamagAthA, mUrtirahitajIvasya mUrtakarmaNA sah katha.n bandho bhavatIti pUrvapakSharUpeN
vAstavame.n arUpI AtmAkA rUpI padArtho.nke sAth koI sa.nba.ndh na hone par bhI arUpIkA
rUpIke sAth sa.nba.ndh honekA vyavahAr bhI virodhako prApta nahI.n hotA . jahA.N aisA kahA jAtA hai
ki ‘AtmA mUrtik padArthako jAnatA hai’ vahA.N paramArthataH amUrtik AtmAkA mUrtik padArthake
sAth koI sa.nba.ndh nahI.n hai; usakA to mAtra us mUrtik padArthake AkArarUp honevAle j~nAnake
sAth hI sa.nba.ndh hai aur us padArthAkAr j~nAnake sAthake sa.nba.ndhake kAraN hI ‘amUrtik AtmA
mUrtik padArthako jAnatA hai’ aisA amUrtik
mUrtikakA sa.nba.ndharUp vyavahAr siddha hotA hai .
isIprakAr jahA.N aisA kahA jAtA hai ki ‘amuk AtmAkA mUrtik karmapudgalo.nke sAth ba.ndh hai’
vahA.N paramArthataH amUrtik AtmAkA mUrtik karmapudgalo.nke sAth koI sambandha nahI.n hai; AtmAkA
to karmapudgal jisame.n nimitta hai.n aise rAgadveShAdibhAvo.nke sAth hI sambandha (ba.ndh) hai aur un
karmanimittak rAgadveShAdi bhAvo.nke sAth sambandha honese hI ‘is AtmAkA mUrtik karmapudgalo.nke
sAth ba.ndh hai’ aisA amUrtikamUrtikakA bandharUp vyavahAr siddha hotA hai
.
yadyapi manuShyako strIputradhanAdike sAth vAstavame.n koI sambandha nahI.n hai, ve us
manuShyase sarvathA bhinna hai.n, tathApi strIputradhanAdike prati rAg karanevAle manuShyako rAgakA bandhan
honese aur us rAgame.n strIputradhanAdike nimitta honese vyavahArase aisA avashya kahA jAtA
hai ki ‘is manuShyako strIputradhanAdikA bandhan hai; isIprakAr, yadyapi AtmAkA
karmapudgalo.nke sAth vAstavame.n koI sambandha nahI.n hai, ve AtmAse sarvathA bhinna hai.n, tathApi
rAgadveShAdi bhAv karanevAle AtmAko rAgadveShAdi bhAvo.nkA bandhan honese aur un bhAvo.nme.n
karmapudgal nimitta honese vyavahArase aisA avashya kahA jA sakatA hai ki ‘is AtmAko
karmapudgalo.nkA bandhan hai’
..174..
ab bhAvaba.ndhakA svarUp batalAte hai.n :
vidhavidh viShayo pAmIne upayogAtmak jIv je
pradveShrAgvimohabhAve pariName, te ba.ndh Che. 175.

Page 333 of 513
PDF/HTML Page 366 of 546
single page version

upayogamayo jIvo muhyati rajyati vA pradveShTi .
prApya vividhAn viShayAn yo hi punastaiH sa bandhaH ..175..
ayamAtmA sarva ev tAvatsavikalpanirvikalpaparichChedAtmakatvAdupayogamayaH . tatra yo hi
nAm nAnAkArAn parichChedyAnarthAnAsAdya moha.n vA rAga.n vA dveSha.n vA samupaiti sa nAm taiH
parapratyayairapi moharAgadveShairuparaktAtmasvabhAvatvAnnIlapItaraktopAshrayapratyayanIlapItaraktatvairuparakta-
svabhAvaH spha TikamaNiriv svayamek ev tadbhAvadvitIyatvAdbandho bhavati
..175..
dvitIyA, tatparihArarUpeN tR^itIyA cheti gAthAtrayeN prathamasthala.n gatam . ath rAgadveShamohalakShaNa.n bhAvabandha-
svarUpamAkhyAtiuvaogamao jIvo upayogamayo jIvaH, aya.n jIvo nishchayanayen vishuddhaj~nAn-
darshanopayogamayastAvattathAbhUto.apyanAdibandhavashAtsopAdhispha Tikavat paropAdhibhAven pariNataH san . ki.n
karoti . mujjhadi rajjedi vA padussedi muhyati rajyati vA pradveShTi dveSha.n karoti . ki.n kR^itvA pUrva.n . pappA
prApya . kAn . vividhe visaye nirviShayaparamAtmasvarUpabhAvanAvipakShabhUtAnvividhapa~nchendriyaviShayAn . jo hi
puNo yaH punarittha.nbhUto.asti jIvo hi sphu Ta.n, tehi.n sa.nba.ndho taiH sa.nbaddho bhavati, taiH pUrvoktarAg-
dveShamohaiH kartR^ibhUtairmoharAgadveSharahitajIvasya shuddhapariNAmalakShaNa.n paramadharmamalabhamAnaH san sa jIvo baddho
bhavatIti
. atra yo.asau rAgadveShamohapariNAmaH sa ev bhAvabandha ityarthaH ..175.. ath bhAvabandha-
anvayArtha :[yaH hi punaH ] jo [upayogamayaH jIvaH ] upayogamay jIv [vividhAn
viShayAn ] vividh viShayo.nko [prApya ] prApta karake [muhyati ] moh karatA hai, [rajyati ] rAg
karatA hai, [vA ] athavA [pradveShTi ] dveSh karatA hai, [saH ] vah jIv [taiH ] unake dvArA (moh
rAgdveShake dvArA) [bandhaH ] bandharUp hai ..175..
TIkA :pratham to yah AtmA sarva hI upayogamay hai, kyo.nki vah savikalpa aur
nirvikalpa pratibhAsasvarUp hai (arthAt j~nAndarshanasvarUp hai .) usame.n jo AtmA vividhAkAr
pratibhAsit honevAle padArtho.nko prApta karake moh, rAg athavA dveSh karatA hai, vah AtmAkAlA,
pIlA, aur lAl 1Ashray jinakA nimitta hai aise kAlepan, pIlepan aur lAlapanake dvArA
uparakta svabhAvavAle spha TikamaNikI bhA.Ntipar jinakA nimitta hai aise moh, rAg aur dveShake
dvArA uparakta (vikArI, malin, kaluShit,) AtmasvabhAvavAlA honese, svaya.n akelA hI ba.ndh
(ba.ndharUp) hai, kyo.nki moharAgadveShAdibhAv usakA
2dvitIy hai ..175..
1. Ashray = jisame.n spha TikamaNi rakhA ho vah pAtra .
2. dvitIy = dUsarA [‘bandha to doke bIch hotA hai, akelA AtmA ba.ndhasvarUp kaise ho sakatA hai ?’ is
prashnakA uttar yah hai kiek to AtmA aur dUsarA moharAgadveShAdibhAv honese, moharAgadveShAdibhAvake dvArA
malinasvabhAvavAlA AtmA svaya.n hI bhAvaba.ndh hai .]

Page 334 of 513
PDF/HTML Page 367 of 546
single page version

ath bhAvabandhayukti.n dravyabandhasvarUpa.n cha praj~nApayati
bhAveN jeN jIvo pechChadi jANAdi Agada.n visaye .
rajjadi teNev puNo bajjhadi kamma tti uvadeso ..176..
bhAven yen jIvaH pashyati jAnAtyAgata.n viShaye .
rajyati tenaiv punarbadhyate karmetyupadeshaH ..176..
ayamAtmA sAkAranirAkAraparichChedAtmakatvAtparichChedyatAmApadyamAnamarthajAta.n yenaiv
moharUpeN rAgarUpeN dveSharUpeN vA bhAven pashyati jAnAti cha tenaivoparajyat ev .
yo.ayamuparAgaH sa khalu snigdharUkShatvasthAnIyo bhAvabandhaH . ath punastenaiv paudgalika.n karma
yukti.n dravyabandhasvarUpa.n cha pratipAdayatibhAveN jeN bhAven pariNAmen yen jIvo jIvaH kartA
pechChadi jANAdi nirvikalpadarshanapariNAmen pashyati savikalpaj~nAnapariNAmen jAnAti . ki.n karmatApanna.n,
Agada.n visaye Agata.n prApta.n kimapIShTAniShTa.n vastu pa~nchendriyaviShaye . rajjadi teNev puNo rajyate
tenaiv punaH AdimadhyAntavarjita.n rAgAdidoSharahita.n chijjyotiHsvarUpa.n nijAtmadravyamarochamAnastathaivAjAnan
san samastarAgAdivikalpaparihAreNAbhAvaya.nshcha tenaiv pUrvoktaj~nAnadarshanopayogen rajyate rAga.n karoti

iti bhAvabandhayuktiH
. bajjhadi kamma tti uvadeso ten bhAvabandhen navataradravyakarma badhnAtIti
ab, bhAvaba.ndhakI yukti aur dravyabandhakA svarUp kahate hai.n :
anvayArtha :[jIvaH ] jIv [yen bhAven ] jis bhAvase [viShaye Agata.n ] viShayAgat
padArthako [pashyati jAnAti ] dekhatA hai aur jAnatA hai, [ten ev ] usIse [rajyati ] uparakta
hotA hai; [punaH ] aur usIse [karma badhyate ] karma ba.NdhatA hai;
(iti) aisA (upadeshaH) upadesh
hai ..176..
TIkA :yah AtmA sAkAr aur nirAkAr pratibhAsasvarUp (-j~nAn aur
darshanasvarUp) honese pratibhAsya (pratibhAsit hone yogya) padArthasamUhako jis moharUp,
rAgarUp yA dveSharUp bhAvase dekhatA hai aur jAnatA hai, usIse uparakta hotA hai
. jo yah
uparAg (vikAr) hai vah vAstavame.n 1snigdharUkShatvasthAnIy bhAvaba.ndh hai . aur usIse avashya
1. snigdharUkShatvasthAnIy = snigdhatA aur rUkShatAke samAn . (jaise pudgalame.n vishiShTa snigdhatArUkShatA vah bandha
hai, usIprakAr jIvame.n rAgadveSharUp vikAr bhAvabandha hai )
je bhAvathI dekhe ane jANe viShayagat arthane,
tenAthI Che uparaktatA; vaLI karmaba.ndhan te vaDe. 176
.

Page 335 of 513
PDF/HTML Page 368 of 546
single page version

badhyat ev . ityeSh bhAvabandhapratyayo dravyabandhaH ..176..
ath pudgalajIvatadubhayabandhasvarUpa.n j~nApayati
phAsehi.n poggalANa.n ba.ndho jIvassa rAgamAdIhi.n .
aNNoNNa.n avagAho poggalajIvappago bhaNido ..177..
sparshaiH pudgalAnA.n bandho jIvasya rAgAdibhiH .
anyonyamavagAhaH pudgalajIvAtmako bhaNitaH ..177..
yastAvadatra karmaNA.n snigdharUkShatvasparshavisheShairekatvapariNAmaH sa kevalapudgalabandhaH . yastu
jIvasyaupAdhikamoharAgadveShaparyAyairekatvapariNAmaH sa kevalajIvabandhaH . yaH punaH jIv-
dravyabandhasvarUpa.n chetyupadeshaH ..176.. eva.n bhAvabandhakathanamukhyatayA gAthAdvayen dvitIyasthala.n gatam .
ath pUrvanavatarapudgaladravyakarmaNoH parasparabandho, jIvasya tu rAgAdibhAven sah bandho, jIvasyaiv navatar-
dravyakarmaNA sah cheti trividhabandhasvarUpa.n praj~nApayati ---
phAsehi.n poggalANa.n ba.ndho sparshaiH pudgalAnA.n bandhaH .
pUrvanavatarapudgaladravyakarmaNorjIvagatarAgAdibhAvanimitten svakIyasnigdharUkShopAdAnakAraNen cha paraspar-
sparshasa.nyogen yo.asau bandhaH sa pudgalabandhaH
. jIvassa rAgamAdIhi.n jIvasya rAgAdibhiH . niruparAg-
paramachaitanyarUpanijAtmatattvabhAvanAchyutasya jIvasya yadrAgAdibhiH sah pariNamana.n sa jIvabandha iti .
aNNoNNassavagAho puggalajIvappago bhaNido anyonyasyAvagAhaH pudgalajIvAtmako bhaNitaH . nirvikAr-
paudgalik karma ba.NdhatA hai . isaprakAr yah dravyaba.ndhakA nimitta bhAvaba.ndh hai ..176..
ab pudgalaba.ndh, jIvaba.ndh aur un dono.nke ba.ndhakA svarUp kahate hai.n :
gAthA : 177 anvayArtha :[sparshaiH ] sparsho.nke sAth [pudgalAnA.n ba.ndhaH ]
pudgalo.nkA ba.ndh, [rAgAdibhiH jIvasya ] rAgAdike sAth jIvakA ba.ndh aur [anyonyam
avagAhaH ]
anyonya avagAh vah [pudgalajIvAtmakaH bhaNitaH ] pudgalajIvAtmak ba.ndh kahA
gayA hai
..177..
TIkA :pratham to yahA.N, karmo.nkA jo snigdhatArUkShatArUp sparshavisheSho.nke sAth
ekatvapariNAm hai so keval pudgalaba.ndh hai; aur jIvakA aupAdhik mohrAgdveSharUp
paryAyo.nke sAth jo ekatva pariNAm hai so keval jIvaba.ndh hai; aur jIv tathA karmapudgalake
rAgAdi sah AtmA taNo, ne sparsha sah pudgalataNo,
anyonya je avagAh tene ba.ndh ubhayAtmak kahyo. 177
.

Page 336 of 513
PDF/HTML Page 369 of 546
single page version

karmapudgalayoH parasparapariNAmanimittamAtratven vishiShTataraH parasparamavagAhaH sa tadubhay-
bandhaH
..177..
ath dravyabandhasya bhAvabandhahetukatvamujjIvayati
sapadeso so appA tesu padesesu poggalA kAyA .
pavisa.nti jahAjogga.n chiTTha.nti hi ja.nti bajjha.nti ..178..
sapradeshaH sa AtmA teShu pradesheShu pudgalAH kAyAH .
pravishanti yathAyogya.n tiShThanti cha yAnti badhyante ..178..
ayamAtmA lokAkAshatulyAsa.nkhyeyapradeshatvAtsapradeshaH . ath teShu tasya pradesheShu
kAyavA~N.hmanovargaNAlambanaH parispando yathA bhavati tathA karmapudgalakAyAH svayamev parispanda-
svasa.nvedanaj~nAnarahitatven snigdharUkShasthAnIyarAgadveShapariNatajIvasya bandhayogyasnigdharUkShapariNAmapariNat-
pudgalasya cha yo.asau parasparAvagAhalakShaNaH sa ittha.nbhUtabandho jIvapudgalabandha iti trividhabandhalakShaNa.n

j~nAtavyam
..177.. ath ‘bandho jIvassa rAgamAdIhi.n’ pUrvasUtre yadukta.n tadev rAgatva.n dravyabandhasya
kAraNamiti visheSheN samarthayatisapadeso so appA sa prasiddhAtmA lokAkAshapramitAsa.nkhyeyapradesh-
tvAttAvatsapradeshaH . tesu padesesu poggalA kAyA teShu pradesheShu karmavargaNAyogyapudgalakAyAH kartAraH pavisa.nti
pravishanti . katham . jahAjogga.n manovachanakAyavargaNAlambanavIryAntarAyakShayopashamajanitAtmapradeshaparispanda-
paraspar pariNAmake nimittamAtrase jo vishiShTatar paraspar avagAh hai so ubhayaba.ndh hai . [arthAt
jIv aur karmapudgal ek dUsareke pariNAmame.n nimittamAtra hove.n, aisA (vishiShTaprakArakA
khAsaprakArakA) jo unakA ekakShetrAvagAhasa.nba.ndh hai so vah pudgalajIvAtmak ba.ndh hai . ] ..177..
ab, aisA batalAte hai.n ki dravyaba.ndhakA hetu bhAvaba.ndh hai :
anvayArtha :[saH AtmA ] vah AtmA [sapradeshaH ] sapradesh hai; [teShu pradesheShu ] un
pradesho.nme.n [pudgalAH kAyAH ] pudgalasamUh [pravishanti ] pravesh karate hai.n, [yathAyogya.n tiShThanti ]
yathAyogya rahate hai.n, [yAnti ] jAte hai.n, [cha ] aur [badhyante ] ba.ndhate hai.n
..178..
TIkA :yah AtmA lokAkAshatulya asa.nkhyapradeshI honese sapradesh hai . usake in
pradesho.nme.n kAyavargaNA, vachanavargaNA aur manovargaNAkA AlambanavAlA parispanda (kampan) jis
sapradesh Che te jIv, jIvapradeshamA.n Ave ane
pudgalasamUh rahe yathochit, jAy Che, ba.ndhAy Che. 178
.

Page 337 of 513
PDF/HTML Page 370 of 546
single page version

vantaH pravishantyapi tiShThantyapi gachChantyapi cha . asti chejjIvasya moharAgadveSharUpo bhAvo
badhyante.api cha . tato.avadhAryate dravyabandhasya bhAvabandho hetuH ..178..
ath dravyabandhahetutven rAgapariNAmamAtrasya bhAvabandhasya nishchayabandhatva.n sAdhayati
ratto ba.ndhadi kamma.n muchchadi kammehi.n rAgarahidappA .
eso ba.ndhasamAso jIvANa.n jAN NichChayado ..179..
rakto badhnAti karma muchyate karmabhi rAgarahitAtmA .
eSh bandhasamAso jIvAnA.n jAnIhi nishchayataH ..179..
yato rAgapariNat evAbhinaven dravyakarmaNA badhyate, na vairAgyapariNataH; abhinaven
lakShaNayogAnusAreN yathAyogyam . na kevala.n pravishanti chiTTha.nti hi praveshAnantara.n svakIyasthitikAlaparyanta.n
tiShThanti hi sphu Tam . na kevala.n tiShThanti ja.nti svakIyodayakAla.n prApya phala.n datvA gachChanti, bajjha.nti
kevalaj~nAnAdyanantachatuShTayavyaktirUpamokShapratipakShabhUtabandhasya kAraNa.n rAgAdika.n labdhvA punarapi dravyabandha-
rUpeN badhyante cha
. at etadAyAta.n rAgAdipariNAm ev dravyabandhakAraNamiti . athavA dvitIy-
vyAkhyAnampravishanti pradeshabandhAstiShThanti sthitibandhAH phala.n datvA gachChantyanubhAgabandhA badhyante
prakR^i tibandhA iti ..178.. eva.n trividhabandhamukhyatayA sUtradvayen tR^itIyasthala.n gatam . ath dravya-
bandhakAraNatvAnnishchayen rAgAdivikalparUpo bhAvabandha ev bandha iti praj~nApayatiratto ba.ndhadi kamma.n rakto
pra. 43
prakArase hotA hai, us prakArase karmapudgalake samUh svayamev parispandavAle hote hue pravesh bhI
karate hai.n, rahate bhI hai.n, aur jAte bhI hai.n; aur yadi jIvake moh
rAgdveSharUp bhAv ho.n to ba.ndhate
bhI hai.n . isaliye nishchit hotA hai ki dravyaba.ndhakA hetu bhAvaba.ndh hai ..178..
ab, aisA siddha karate hai.n kirAg pariNAmamAtra jo bhAvaba.ndh hai so dravyabandhakA hetu
honese vahI nishchayabandha hai :
anvayArtha :[raktaH ] rAgI AtmA [karma badhnAti ] karma bA.NdhatA hai, [rAgarahitAtmA ]
rAgarahit AtmA [karmabhiH muchyate ] karmo.nse mukta hotA hai;[eShaH ] yah [jIvAnA.n ] jIvo.nke
[ba.ndhasamAsaH ] bandhakA sa.nkShep [nishchayataH ] nishchayase [jAnIhi ] jAno ..179..
TIkA :rAgapariNat jIv hI navIn dravyakarmase ba.NdhatA hai, vairAgyapariNat nahI.n ba.NdhatA;
jIv rakta bA.ndhe karma, rAg rahit jIv mukAy Che;
A jIv kerA ba.ndhano sa.nkShep nishchay jANaje. 179.

Page 338 of 513
PDF/HTML Page 371 of 546
single page version

dravyakarmaNA rAgapariNato na muchyate, vairAgyapariNat ev; badhyat ev sa.nspR^ishataivAbhinaven
dravyakarmaNA chirasa.nchiten purANen cha, na muchyate rAgapariNataH; muchyat ev sa.nspR^ishataivAbhinaven
dravyakarmaNA chirasa.nchiten purANen cha vairAgyapariNato na badhyate; tato.avadhAryate dravyabandhasya
sAdhakatamatvAdrAgapariNAm ev nishchayen bandhaH
..179..
ath pariNAmasya dravyabandhasAdhakatamarAgavishiShTatva.n savisheSha.n prakaTayati
pariNAmAdo ba.ndho pariNAmo rAgadosamohajudo .
asuho mohapadoso suho va asuho havadi rAgo ..180..
pariNAmAdbandhaH pariNAmo rAgadveShamohayutaH .
ashubhau mohapradveShau shubho vAshubho bhavati rAgaH ..180..
badhnAti karma . rakta ev karma badhnAti, na cha vairAgyapariNataH . muchchadi kammehi.n rAgarahidappA muchyate karmabhyA.n
rAgarahitAtmA . muchyat ev shubhAshubhakarmabhyA.n rAgarahitAtmA, na cha badhyate . eso ba.ndhasamAso eSh
pratyakShIbhUto bandhasa.nkShepaH . jIvANa.n jIvAnA.n sambandhI . jAN NichChayado jAnIhi tva.n he shiShya, nishchayato
nishchayanayAbhiprAyeNeti . eva.n rAgapariNAm ev bandhakAraNa.n j~nAtvA samastarAgAdivikalpajAlatyAgen
vishuddhaj~nAnadarshanasvabhAvanijAtmatattve nirantara.n bhAvanA kartavyeti ..179.. ath jIvapariNAmasya
rAgapariNat jIv navIn dravyakarmase mukta nahI.n hotA, vairAgyapariNat hI mukta hotA hai; rAgapariNat
jIv sa.nsparsha karane (-sambandhame.n Ane) vAle navIn dravyakarmase, aur chirasa.nchit (dIrghakAlase
sa.nchit aise) purAne dravyakarmase ba.NdhatA hI hai, mukta nahI.n hotA; vairAgyapariNat jIv sa.nsparsha karane
(sambandhame.n Ane) vAle navIn dravyakarmase aur chirasa.nchit aise purAne dravyakarmase mukta hI hotA
hai, ba.NdhatA nahI.n hai; isase nishchit hotA hai ki
dravyabandhakA sAdhakatam (-utkR^iShTa hetu) honese
rAgapariNAm hI nishchayase bandha hai ..179..
ab, pariNAmakA dravyabandhake sAdhakatam rAgase vishiShTapanA savisheSh pragaT karate hai.n
(arthAt pariNAm dravyabandhake utkR^iShTa hetubhUt rAgase visheShatAvAlA hotA hai aisA bhed sahit pragaT
karate hai.n ) :
anvayArtha :[pariNAmAt ba.ndhaH ] pariNAmase bandha hai, [pariNAmaH rAgadveShamohayutaH ]
(jo) pariNAm rAgdveShmohayukta hai . [mohapradveShau ashubhau ] (uname.nse) moh aur dveSh ashubh
pariNAmathI Che ba.ndh, rAgvimohdveShathI yukta je;
Che mohdveSh ashubh, rAg ashubh vA shubh hoy Che. 180.

Page 339 of 513
PDF/HTML Page 372 of 546
single page version

dravyabandho.asti tAvadvishiShTapariNAmAt.h . vishiShTatva.n tu pariNAmasya rAgadveShamohamay-
tven . tachcha shubhAshubhatven dvaitAnuvarti . tatra mohadveShamayatvenAshubhatva.n, rAgamayatven tu shubhatva.n
chAshubhatva.n cha . vishuddhisa.nkleshA.ngatven rAgasya dvaividhyAt.h bhavati ..180..
ath vishiShTapariNAmavisheShamavishiShTapariNAma.n cha kAraNe kAryamupacharya kAryatven
nirdishati
suhapariNAmo puNNa.n asuho pAva.n ti bhaNidamaNNesu .
pariNAmo NaNNagado dukkhakkhayakAraNa.n samaye ..181..
dravyabandhasAdhaka.n rAgAdyupAdhijanitabheda.n darshayatipariNAmAdo ba.ndho pariNAmAtsakAshAdbandho bhavati . sa cha
pariNAmaH ki.nvishiShTaH . pariNAmo rAgadosamohajudo vItarAgaparamAtmano vilakShaNatven pariNAmo rAgadveSh-
mohopAdhitrayeN sa.nyuktaH . asuho mohapadoso ashubhau mohapradveShau . paropAdhijanitapariNAmatrayamadhye moh-
pradveShadvayamashubham . suho va asuho havadi rAgo shubho.ashubho vA bhavati rAgaH . pa~nchaparameShThayAdibhaktirUpaH
shubharAg uchyate, viShayakaShAyarUpashchAshubh iti . aya.n pariNAmaH sarvo.api sopAdhitvAt bandhaheturiti
j~nAtva bandhe shubhAshubhasamastarAgadveShavinAshArtha.n samastarAgAdyupAdhirahite sahajAnandaikalakShaNasukhAmR^itasvabhAve
nijAtmadravye bhAvanA kartavyeti tAtparyam
..180.. ath dravyarUpapuNyapApabandhakAraNatvAchChubhAshubhapariNAmayoH
puNyapApasa.nj~nA.n shubhAshubharahitashuddhopayogapariNAmasya mokShakAraNatva.n cha kathayatisuhapariNAmo puNNa.n
hai, [rAgaH ] rAg [shubhaH vA ashubhaH ] shubh athavA ashubh [bhavati ] hotA hai ..180..
TIkA :pratham to dravyabandha vishiShTa pariNAmase hotA hai . pariNAmakI vishiShTatA rAg
dveShmohamayapaneke kAraN hai . vah shubh aur ashubhapaneke kAraN dvaitakA anusaraN karatA hai .
(arthAt do prakArakA hai ); usame.nse 1mohdveShamayapanese ashubhapanA hotA hai, aur rAgamayapanese
shubhapanA tathA ashubhapanA hotA hai kyo.nki 2rAgvishuddhi tathA sa.nkleshayukta honese do prakArakA
hotA hai ..180..
ab vishiShTa pariNAmake bhedako tathA avishiShTa pariNAmako, kAraName.n kAryakA upachAr
karake kAryarUpase batalAte hai.n :
1. mohamay pariNAm aur dveShamay pariNAm ashubh hai.n .
2. dharmAnurAg vishuddhivAlA honese dharmAnurAgamay pariNAm shubh hai; viShayAnurAg sa.nkleshamay honese viShayAnurAgamay
pariNAm ashubh hai.n .
par mA.nhI shubh pariNAm puNya, ashubh paramA.n pAp Che;
nijadravyagat pariNAm samaye duHkhakShayano hetu Che. 181
.

Page 340 of 513
PDF/HTML Page 373 of 546
single page version

shubhapariNAmaH puNyamashubhaH pApamiti bhaNitamanyeShu .
pariNAmo.ananyagato duHkhakShayakAraNa.n samaye ..181..
dvividhastAvatpariNAmaH, paradravyapravR^ittaH svadravyapravR^ittashcha . tatra paradravyapravR^ittaH parop-
raktatvAdvishiShTapariNAmaH, svadravyapravR^ittastu parAnuparaktatvAdavishiShTapariNAmaH . tatroktau dvau
vishiShTapariNAmasya visheShau, shubhapariNAmo.ashubhapariNAmashcha . tatra puNyapudgalabandhakAraNAtvAt
shubhapariNAmaH puNya.n, pApapudgalabandhakAraNatvAdashubhapariNAmaH pApam . avishiShTapariNAmasya tu
shuddhatvenaikatvAnnAsti visheShaH . sa kAle sa.nsAraduHkhahetukarmapudgalakShayakAraNatvAtsa.nsAr-
duHkhahetukarmapudgalakShayAtmako mokSha ev ..181..
dravyapuNyabandhakAraNatvAchChubhapariNAmaH puNya.n bhaNyate . asuho pAva.n ti bhaNida.n dravyapApabandhakAraNatvAd-
shubhapariNAmaH pApa.n bhaNyate . keShu viShayeShu yo.asau shubhAshubhapariNAmaH . aNNesu nijashuddhAtmanaH
sakAshAdanyeShu shubhAshubhabahirdravyeShu . pariNAmo NaNNagado pariNAmo nAnyagato.ananyagataH svasvarUpastha
ityartha.nH . sa ittha.nbhUtaH shuddhopayogalakShaNaH pariNAmaH dukkhakkhayakAraNa.n duHkhakShayakAraNa.n duHkhakShayAbhidhAn-
mokShasya kAraNa.n bhaNido bhaNitaH . kva bhaNitaH . samaye paramAgame labdhikAle vA . ki.nch,
mithyAdR^iShTisAsAdanamishraguNasthAnatraye tAratamyenAshubhapariNAmo bhavatIti pUrva.n bhaNitamAste, avirat-
deshaviratapramattasa.nyatasa.nj~naguNasthAnatraye tAratamyen shubhapariNAmashcha bhaNitaH, apramattAdikShINakaShAyAntaguN-

sthAneShu tAratamyen shuddhopayogo.api bhaNitaH
. nayavivakShAyA.n mithyAdR^iShTayAdikShINak ShAyAntaguNasthAneShu
anvayArtha :[anyeShu ] parake prati [shubh pariNAmaH ] shubh pariNAm [puNyam ] puNya
hai, aur [ashubhaH ] ashubh pariNAm [pApam ] pAp hai, [iti bhaNitam ] aisA kahA hai;
[ananyagataH pariNAmaH ] jo dUsareke prati pravartamAn nahI.n hai aisA pariNAm [samaye ] samay par
[duHkhakShayakAraNam ] duHkhakShayakA kAraN hai
..181..
TIkA :pratham to pariNAm do prakArakA haiparadravyapravR^itta (paradravyake prati
pravartamAn) aur svadravyapravR^itta . iname.nse paradravyapravR^ittapariNAm parake dvArA uparakta (-parake
nimittase vikArI) honese vishiShTa pariNAm hai aur svadravyapravR^itta pariNAm parake dvArA uparakta
na honese avishiShTa pariNAm hai
. usame.n vishiShTa pariNAmake pUrvokta do bhed hai.nshubhapariNAm
aur ashubh pariNAm . uname.n puNyarUp pudgalake ba.ndhakA kAraN honese shubhapariNAm puNya
hai aur pAparUp pudgalake ba.ndhakA kAraN honese ashubh pariNAm pAp hai . avishiShTa pariNAm
to shuddha honese ek hai isaliye usake bhed nahI.n hai.n . vah (avishiShTa pariNAm) yathAkAl
sa.nsAraduHkhake hetubhUt karmapudgalake kShayakA kAraN honese sa.nsAraduHkhakA hetubhUt
karmapudgalakA kShayasvarUp mokSha hI hai
.

Page 341 of 513
PDF/HTML Page 374 of 546
single page version

ath jIvasya svaparadravyapravR^ittinivR^ittisiddhaye svaparavibhAga.n darshayati
bhaNidA puDhavippamuhA jIvaNikAyAdh thAvarA ya tasA .
aNNA te jIvAdo jIvo vi ya tehi.ndo aNNo ..182..
bhaNitAH pR^ithivIpramukhA jIvanikAyA ath sthAvarAshcha trasAH .
anye te jIvAjjIvo.api cha tebhyo.anyaH ..182..
punarashuddhanishchayanayo bhavatyev . tatrAshuddhanishchayamadhye shuddhopayogaH katha.n labhyat iti shiShyeN pUrvapakShe
kR^ite sati pratyuttara.n dadAtivastvekadeshaparIkShA tAvannayalakShaNa.n, shubhAshubhashuddhadravyAvalambanamupayog-
lakShaNa.n cheti; ten kAraNenAshuddhanishchayamadhye.api shuddhAtmAvalambanatvAt shuddhadhyeyatvAt shuddhasAdhakatvAchcha
shuddhopayogapariNAmo labhyat iti nayalakShaNamupayogalakShaNa.n cha yathAsa.nbhava.n sarvatra j~nAtavyam
. atra yo.asau
rAgAdivikalpopAdhirahitasamAdhilakShaNashuddhopayogo muktikAraNa.n bhaNitaH sa tu shuddhAtmadravya-
lakShaNAddhayeyabhUtAchChuddhapAriNAmikabhAvAdabhedapradhAnadravyArthikanayenAbhinno.api bhedapradhAnaparyAyArthikanayen

bhinnaH
. kasmAditi chet . ayamekadeshanirAvaraNatven kShAyopashamikakhaNDaj~nAnavyaktirUpaH, sa cha
pAriNAmikaH sakalAvaraNarahitatvenAkhaNDaj~nAnavyaktirUpaH; aya.n tu sAdisAntatven vinashvaraH, sa cha
anAdyanantatvenAvinashvaraH
. yadi punarekAntenAbhedo bhavati tarhi ghaTotpattau mR^itpiNDavinAshavat
dhyAnaparyAyavinAshe mokShe jAte sati dhyeyarUpapAriNAmikasyApi vinAsho bhavatItyarthaH . tat ev j~nAyate
shuddhapAriNAmikabhAvo dhyeyarUpo bhavati, dhyAnabhAvanArUpo na bhavati . kasmAt . dhyAnasya
vinashvaratvAditi ..181.. eva.n dravyabandhakAraNatvAt mithyAtvarAgAdivikalparUpo bhAvabandha ev nishchayen
bhAvArtha :parake prati pravartamAn aisA shubh pariNAm vah puNayakA kAraN hai aur
ashubh pariNAm vah pApakA kAraN hai; isaliye yadi kAraName.n kAryakA upachAr kiyA jAy to,
shubhapariNAm vah puNya hai aur ashubh pariNAm vah pAp
. svAtmadravyame.n pravartamAn aisA shuddha
pariNAm mokShakA kAraN hai; isaliye yadi kAraName.n kAryakA upachAr kiyA jAy to, shuddha pariNAm
vah mokSha hai
..181..
ab, jIvakI svadravyame.n pravR^itti aur paradravyase nivR^ittikI siddhike liye svaparakA
vibhAg batalAte hai.n :
anvayArtha :[ath ] ab [sthAvarAH cha trasAH ] sthAvar aur tras
aise jo [pR^ithivIpramukhAH ] pR^ithvI Adi [jIv nikAyAH ] jIvanikAy [bhaNitAH ] kahe gaye
hai.n, [te ] ve [jIvAt anye ] jIvase anya hai.n, [cha ] aur [jIvaH api ] jIv bhI [tebhyaH
sthAvar ane tras pR^ithvIAdik jIvakAy kahel je,
te jIvathI Che anya tem ja jIv tethI anya Che. 182
.

Page 342 of 513
PDF/HTML Page 375 of 546
single page version

ya ete pR^ithivIprabhR^itayaH ShaDjIvanikAyAstrasasthAvarabhedenAbhyupagamyante te khalva-
chetanatvAdanye jIvAt.h, jIvo.api cha chetanatvAdanyastebhyaH . atra ShaDjIvanikAyA AtmanaH
paradravyamek evAtmA svadravyam ..182..
ath jIvasya svaparadravyapravR^ittinimittatven svaparavibhAgaj~nAnAj~nAne avadhArayati
jo Navi jANadi eva.n paramappANa.n sahAvamAsejja .
kIradi ajjhavasANa.n aha.n mameda.n ti mohAdo ..183..
yo naiv jAnAtyeva.n paramAtmAna.n svabhAvamAsAdya .
kurute.adhyavasAnamaha.n mamedamiti mohAt.h ..183..
bandha iti kathanamukhyatayA gAthAtrayeN chaturthasthala.n gatam . ath jIvasya svadravyapravR^ittiparadravya-
nivR^ittinimitta.n ShaDjIvanikAyaiH sah bhedavij~nAna.n darshayati --bhaNidA puDhavippamuhA bhaNitAH paramAgame kathitAH
pR^ithivIpramukhAH . te ke . jIvaNikAyA jIvasamUhAH . adh ath . katha.nbhUtAH . thAvarA ya tasA sthAvarAshcha
trasAH . te cha ki.nvishiShTAH . aNNA te anye bhinnAste . kasmAt . jIvAdo shuddhabuddhaikajIvasvabhAvAt .
jIvo vi ya tehi.ndo aNNo jIvo.api cha tebhyo.anya iti . tathAhiTa~N.hkotkIrNaj~nAyakaik svabhAvaparamAtma-
tattvabhAvanArahiten jIven yadupArjita.n trasasthAvaranAmakarma tadudayajanitatvAdachetanatvAchcha trasasthAvar-
jIvanikAyAH shuddhachaitanyasvabhAvajIvAdbhinnAH
. jIvo.api cha tebhyo vilakShaNatvAdbhinna iti . atraiva.n
bhedavij~nAne jAte sati mokShArthI jIvaH svadravye pravR^itti.n paradravye nivR^itti.n cha karotIti bhAvArthaH ..182..
anyaH ] unase anya hai ..182..
TIkA :jo yah pR^ithvI ityAdi ShaT jIvanikAy trasasthAvarake bhedapUrvak mAne jAte
hai.n, ve vAstavame.n achetanattvake kAraN jIvase anya hai.n, aur jIv bhI chetanatvake kAraN unase
anya hai
. yahA.N (yah kahA hai ki) ShaT jIvanikAy AtmAko paradravya hai, AtmA ek hI
svadravya hai ..182..
ab, yah nishchit karate hai.n kijIvako svadravyame.n pravR^ittikA nimitta svaparake
vibhAgakA j~nAn hai, aur paradravyame.n pravR^ittikA nimitta svaparake vibhAgakA aj~nAn hai :
anvayArtha :[yaH ] jo [eva.n ] isaprakAr [svabhAvam AsAdya ] svabhAvako prApta
karake (jIvpudgalake svabhAvako nishchit karake) [param AtmAna.n ] parako aur svako [na
ev jAnAti ] nahI.n jAnatA, [mohAt ] vah mohase ‘[aham ] yah mai.n hU.N, [ida.n mam ] yah merA
parane svane nahi jANato e rIt pAmI svabhAvane,
te ‘A hu.n, A muj’ em adhyavasAn moh thakI kare. 183
.

Page 343 of 513
PDF/HTML Page 376 of 546
single page version

yo hi nAm naiva.n pratiniyatachetanAchetanatvasvabhAven jIvapudgalayoH svaparavibhAga.n pashyati
sa evAhamida.n mamedamityAtmAtmIyatven paradravyamadhyavasyati mohAnnAnyaH . ato jIvasya paradravya-
pravR^ittinimitta.n svaparaparichChedAbhAvamAtramev, sAmarthyAtsvadravyapravR^ittinimitta.n tadabhAvaH ..183..
athAtmanaH ki.n karmeti nirUpayati
kuvva.n sabhAvamAdA havadi hi kattA sagassa bhAvassa .
poggaladavvamayANa.n Na du kattA savvabhAvANa.n ..184..
kurvan svabhAvamAtmA bhavati hi kartA svakasya bhAvasya .
pudgaladravyamayAnA.n na tu kartA sarvabhAvAnAm ..184..
athaitadev bhedavij~nAna.n prakArAntareN draDhayatijo Navi jANadi eva.n yaH kartA naiv jAnAtyeva.n
pUrvoktaprakAreN . kam . para.n ShaDjIvanikAyAdiparadravya.n, appANa.n nirdoShiparamAtmadravyarUpa.n nijAtmAnam . ki.n
kR^itvA . sahAvamAsejja shuddhopayogalakShaNanijashuddhasvabhAvamAshritya . kIradi ajjhavasANa.n sa puruShaH
karotyadhyavasAna.n pariNAmam . ken rUpeN . aha.n mameda.n ti aha.n mamedamiti . mamakArAha.nkArAdirahit-
paramAtmabhAvanAchyuto bhUtvA paradravya.n rAgAdikamahamiti dehAdika.n mametirUpeN . kasmAt . mohAdo
mohAdhInatvAditi . tataH sthitametatsvaparabhedavij~nAnabalen svasa.nvedanaj~nAnI jIvaH svadravye rati.n paradravye
hai’ [iti ] isaprakAr [adhyavasAna.n ] adhyavasAn [kurute ] karatA hai ..183..
TIkA :jo AtmA isaprakAr jIv aur pudgalake (apaneapane) nishchit chetanatva
aur achetanatvarUp svabhAvake dvArA svaparake vibhAgako nahI.n dekhatA, vahI AtmA ‘yah mai.n hU.N, yah
merA hai’ isaprakAr mohase paradravyame.n apanepanakA adhyavasAn karatA hai, dUsarA nahI.n . isase (yah
nishchit huA ki) jIvako paradravyame.n pravR^ittikA nimitta svaparake j~nAnakA abhAvamAtra hI hai aur (kahe
vinA bhI) sAmarthyase (yah nishchit huA ki) svadravyame.n pravR^ittikA nimitta
1usakA abhAv hai .
bhAvArtha :jise svaparakA bhedavij~nAn nahI.n hai vahI paradravyame.n aha.nkArmamakAr
karatA hai, bhedavij~nAnI nahI.n . isaliye paradravyame.n pravR^ittikA kAraN bhedavij~nAnakA abhAv hI hai,
aur svadravyame.n pravR^ittikA kAraN bhedavij~nAn hI hai ..183..
ab yah nirUpaN karate hai.n ki AtmAkA karma kyA hai :
1. usakA abhAv = sva -parake j~nAnake abhAvakA abhAv; svaparake j~nAnakA sadbhAv .
nij bhAv karato jIv Che kartA khare nij bhAvano;
paN te nathI kartA sakal pudgaladaravamay bhAvano. 184
.

Page 344 of 513
PDF/HTML Page 377 of 546
single page version

AtmA hi tAvatsva.n bhAva.n karoti, tasya svadharmatvAdAtmanastathAbhavanashakti-
sambhavenAvashyamev kAryatvAt.h . sa ta.n cha svatantraH kurvANastasya kartAvashya.n syAt.h, kriyamAN-
shchAtmanA svo bhAvastenApyatvAttasya karmAvashya.n syAt.h . evamAtmanaH svapariNAmaH karma . na
tvAtmA pudgalasya bhAvAn karoti, teShA.n paradharmatvAdAtmanastathAbhavanashaktyasambhavenA-
kAryatvAt
.h . sa tAnakurvANo na teShA.n kartA syAt.h, akriyamANAshchAtmanA te na tasya karma
syuH . evamAtmanaH pudgalapariNAmo na karma ..184..
ath kathamAtmanaH pudgalapariNAmo na karma syAditi sandehamapanudati
geNhadi Nev Na mu.nchadi karedi Na hi poggalANi kammANi .
jIvo poggalamajjhe vaTTaNNavi savvakAlesu ..185..
nivR^itti.n karotIti ..183.. eva.n bhedabhAvanAkathanamukhyatayA sUtradvayen pa~nchamasthala.n gatam . athAtmano
nishchayen rAgAdisvapariNAm ev karma, na cha dravyakarmeti prarUpayatikuvva.n sabhAva.n kurvansvabhAvam . atra
svabhAvashabden yadyapi shuddhanishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvo bhaNyate, tathApi karmabandhaprastAve rAgAdi-
pariNAmo.apyashuddhanishchayen svabhAvo bhaNyate
. ta.n svabhAva.n kurvan . sa kaH . AdA AtmA . havadi hi kattA
kartA bhavati hi sphu Tam . kasya . sagassa bhAvassa svakIyachidrUpasvabhAvasya rAgAdipariNAmasya . tadev tasya
anvayArtha :[svabhAva.n kurvan ] apane bhAvako karatA huA [AtmA ] AtmA [hi ]
vAstavame.n [svakasya bhAvasya ] apane bhAvakA [kartA bhavati ] kartA hai; [tu ] parantu
[pudgaladravyamayAnA.n sarvabhAvAnA.n ] pudgaladravyamay sarva bhAvo.nkA [kartA na ] kartA nahI.n hai
..184..
TIkA :pratham to AtmA vAstavame.n sva bhAvako karatA hai, kyo.nki vah (bhAv) usakA
sva dharma hai, isaliye AtmAko usarUp honekI (pariNamit honekI) shaktikA sa.nbhav hai, ataH vah
(bhAv) avashyamev AtmAkA kArya hai
. (isaprakAr) vah (AtmA) use (-sva bhAvako) svata.ntra-
tayA karatA huA usakA kartA avashya hai aur sva bhAv AtmAke dvArA kiyA jAtA huA AtmAke
dvArA prApya honese avashya hI AtmAkA karma hai
. isaprakAr sva pariNAm AtmAkA karma hai .
parantu, AtmA pudgalake bhAvo.nko nahI.n karatA, kyo.nki ve parake dharma hai.n, isaliye
AtmAke usrUp honekI shaktikA asa.nbhav honese ve AtmAkA kArya nahI.n hai.n . (isaprakAr)
vah (AtmA) unhe.n na karatA huA unakA kartA nahI.n hotA aur ve AtmAke dvArA na kiye jAte
hue usakA karma nahI.n hai.n
. isaprakAr pudgalapariNAm AtmAkA karma nahI.n hai ..184..
ab, ‘pudgalapariNAm AtmAkA karma kyo.n nahI.n hai’aise sandeh ko dUr karate hai.n :
jIv sarva kALe pudgalonI madhyamA.n varte bhale,
paN nav grahe, na taje, kare nahi jIv pudgalakarmane. 185
.

Page 345 of 513
PDF/HTML Page 378 of 546
single page version

gR^ihnAti naiv na mu~nchati karoti na hi pudgalAni karmANi .
jIvaH pudgalamadhye vartamAno.api sarvakAleShu ..185..
na khalvAtmanaH pudgalapariNAmaH karma, paradravyopAdAnahAnashUnyatvAt . yo hi yasya
pariNamayitA dR^iShTaH sa na tadupAdAnahAnashUnyo dR^iShTaH, yathAgnirayaHpiNDasya . AtmA tu
tulyakShetravartitve.api paradravyopAdAnahAnashUnya ev . tato na sa pudgalAnA.n karmabhAven pariNamayitA
syAt.h ..185..
athAtmanaH kutastarhi pudgalakarmabhirupAdAna.n hAna.n cheti nirUpayati
sa idANi.n kattA sa.n sagapariNAmassa davvajAdassa .
AdIyade kadAi.n vimuchchade kammadhUlIhi.n ..186..
rAgAdipariNAmarUpa.n nishchayen bhAvakarma bhaNyate . kasmAt . tatpAyaHpiNDavattenAtmanA prApyatvAdvyA-
pyatvAditi . poggaladavvamayANa.n Na du kattA savvabhAvANa.n chidrUpAtmano vilakShaNAnA.n pudgaladravyamayAnA.n na tu kartA
sarvabhAvAnA.n j~nAnAvaraNAdidravyakarmaparyAyANAmiti . tato j~nAyate jIvasya rAgAdisvapariNAm ev karma,
tasyaiv sa karteti ..184.. athAtmanaH katha.n dravyakarmarUpapariNAmaH karma na syAditi prashne samAdhAna.n
dadAtigeNhadi Nev Na mu.nchadi ka redi Na hi poggalANi kammANi jIvo yathA nirvikalpasamAdhirataH paramamuniH
pra. 44
anvayArtha :[jIvaH ] jIv [sarvakAleShu ] sabhI kAlo.nme.n [pudgalamadhye vartamAnaH
api ] pudgalake madhyame.n rahatA huA bhI [pudgalAni karmANi ] paudgalik karmo.nko [hi ]
vAstavame.n [gR^ihNAti na ev ] na to grahaN karatA hai, [na mucha.nti ] na Cho.DtA hai, aur [na karoti ]
na karatA hai
..186..
TIkA :vAstavame.n pudgalapariNAm AtmAkA karma nahI.n hai, kyo.nki vah paradravyake
grahaNtyAgase rahit hai; jo jisakA pariNamAnevAlA dekhA jAtA hai vah usake grahaNatyAgase rahit
nahI.n dekhA jAtA; jaiseagni loheke goleme.n grahaNtyAg rahit hotI hai . AtmA to tulya
kShetrame.n vartatA huA bhI (-paradravyake sAth ekakShetrAvagAhI honepar bhI) paradravyake grahaNtyAgase
rahit hI hai . isaliye vah pudgalo.nko karmabhAvase pariNamAnevAlA nahI.n hai ..185..
tab (yadi AtmA pudgalo.nko karmarUp pariNamit nahI.n karatA to phi ra) AtmA
kisaprakAr pudgal karmo.nke dvArA grahaN kiyA jAtA hai aur Cho.DA jAtA hai ? isakA ab
nirUpaN karate hai.n :
te hAl dravyajanit nij pariNAmano kartA bane,
tethI grahAy ane kadApi mukAy Che karmo vaDe. 186
.

Page 346 of 513
PDF/HTML Page 379 of 546
single page version

sa idAnI.n kartA san svakapariNAmasya dravyajAtasya .
AdIyate kadAchidvimuchyate karmadhUlibhiH ..186..
so.ayamAtmA paradravyopAdAnahAnashUnyo.api sAmprata.n sa.nsArAvasthAyA.n nimittamAtrIkR^it-
paradravyapariNAmasya svapariNAmamAtrasya dravyatvabhUtatvAt kevalasya kalayan kartR^itva.n, tadev tasya
svapariNAma.n nimittamAtrIkR^ityopAttakarmapariNAmAbhiH pudgaladhUlIbhirvishiShTAvagAharUpeNopAdIyate
kadAchinmuchyate cha
..186..
parabhAva.n na gR^ihNAti na mu~nchati na cha karotyupAdAnarUpeN lohapiNDo vAgni.n tathAyamAtmA na cha gR^ihNAti
na cha mu~nchati na cha karotyupAdAnarUpeN pudgalakarmANIti . ki.n kurvannapi . poggalamajjhe vaTTaNNavi savvakAlesu
kShIranIranyAyen pudgalamadhye varttamAno.api sarvakAleShu . anen ki mukta.n bhavati . yathA siddho bhagavAn
pudgalamadhye varttamAno.api paradravyagrahaNamochanakaraNarahitastathA shuddhanishchayen shaktirUpeN sa.nsArI
jIvo.apIti bhAvArthaH
..185.. ath yadyayamAtmA pudgalakarma na karoti na cha mu~nchati tarhi bandhaH katha.n,
tarhi mokSho.api kathamiti prashne pratyuttara.n dadAti --sa idANi.n kattA sa.n sa idAnI.n kartA san . sa pUrvoktalakShaN
AtmA, idAnI.n ko.arthaH eva.n pUrvokta nayavibhAgen, kartA san . kasya . sagapariNAmassa nirvikAranityA-
anvayArtha :[saH ] vah [idAnI.n ] abhI (sa.nsArAvasthAme.n) [dravyajAtasya ] dravyase
(Atmadravyase) utpanna honevAle [svakapariNAmasya ] (ashuddha) svapariNAmakA [kartA san ]
kartA hotA huA [karmadhUlibhiH ] karmarajase [AdIyate ] grahaN kiyA jAtA hai aur [kadAchit
vimuchyate ]
kadAchit Cho.DA jAtA hai
..186..
TIkA :so yah AtmA paradravyake grahaNtyAgase rahit hotA huA bhI abhI
sa.nsArAvasthAme.n, paradravyapariNAmako nimittamAtra karate hue keval svapariNAmamAtrakAus
svapariNAmake dravyatvabhUt honesekartR^itvakA anubhav karatA huA, usake isI svapariNAmako
nimittamAtra karake karmapariNAmako prApta hotI huI aisI pudgalarajake dvArA vishiShTa avagAharUpase
grahaN kiyA jAtA hai aur kadAchit Cho.DA jAtA hai
.
bhAvArtha :abhI sa.nsArAvasthAme.n jIv paudgalik karmapariNAmako nimittamAtra karake
apane ashuddha pariNAmakA hI kartA hotA hai (kyo.nki vah ashuddha pariNAm svadravyase utpanna hotA
hai ), paradravyakA kartA nahI.n hotA
. isaprakAr jIv apane ashuddha pariNAmakA kartA hone par jIvake
usI ashuddha pariNAmako nimittamAtra karake karmarUp pariNamit hotI huI pudgalaraj visheSh
avagAharUpase jIvako grahaN
1 karatI hai, aur kabhI (sthitike anusAr rahakar athavA jIvake
1. karmapariNat pudgalo.nkA jIvake sAth visheSh avagAharUpase rahaneko hI yahA.N karmapudgalo.nke dvArA jIvakA
‘grahaN honA’ kahA hai .

Page 347 of 513
PDF/HTML Page 380 of 546
single page version

ath ki.n kR^i ta.n pudgalak rmaNA.n vaichitryamiti nirUpayati
pariNamadi jadA appA suhamhi asuhamhi rAgadosajudo .
ta.n pavisadi kammaraya.n NANAvaraNAdibhAvehi.n ..187..
pariNamati yadAtmA shubhe.ashubhe rAgadveShayutaH .
ta.n pravishati karmarajo j~nAnAvaraNAdibhAvaiH ..187..
asti khalvAtmanaH shubhAshubhapariNAmakAle svayamev samupAttavaichitryakarmapudgalapariNAmaH,
navaghanAmbuno bhUmisa.nyogapariNAmakAle samupAttavaichitryAnyapudgalapariNAmavat.h . tathA hiyathA
yadA navaghanAmbu bhUmisa.nyogen pariNamati tadAnye pudgalAH svayamev samupAttavaichitryaiH
nandaikalakShaNaparamasukhAmR^itavyaktirUpakAryasamayasArasAdhakanishchayaratnatrayAtmakakArNasmayasAravilakShaNasya
mithyAtvarAgAdivibhAvarUpasya svakIyapariNAmasya . punarapi ki.nvishiShTasya . davvajAdassa svakIyAtma-
dravyopAdAnakAraNajAtasya . AdIyade kadAI kammadhUlIhi.n AdIyate badhyate . kAbhiH . karmadhUlIbhiH kartR^i-
bhUtAbhiH kadAchitpUrvoktavibhAvapariNAmakAle . na kevalamAdIyate, vimuchchade visheSheN muchyate tyajyate
tAbhiH karmadhUlIbhiH kadAchitpUrvoktakAraNasamayasArapariNatikAle . etAvatA kimukta.n bhavati . ashuddha-
pariNAmen badhyate shuddhapariNAmen muchyat iti ..186.. ath yathA dravyakarmANi nishchayen
svayamevotpadyante tathA j~nAnAvaraNAdivichitrabhedarUpeNApi svayamev pariNamantIti kathayati ---pariNamadi jadA
appA
pariNamati yadAtmA
. samastashubhAshubhaparadravyaviShaye paramopekShAlakShaNa.n shuddhopayogapariNAma.n muktvA
yadAyamAtmA pariNamati . kva . suhamhi asuhamhi shubhe.ashubhe vA pariNAme . katha.nbhUtaH san . rAgadosajudo
shuddha pariNAmako nimittamAtra karake) Cho.DtI hai ..186..
ab pudgal karmo.nkI vichitratA (j~nAnAvaraN, darshanAvaraNAdirUp anekaprakAratA) ko
kaun karatA hai ? isakA nirUpaN karate hai.n :
anvayArtha :[yadA ] jab [AtmA ] AtmA [rAgadveShayutaH ] rAgadveShayukta hotA huA
[shubhe ashubhe ] shubh aur ashubhame.n [pariNamit ] pariNamit hotA hai, tab [karmarajaH ] karmaraj
[j~nAnAvaraNAdibhAvaiH ] j~nAnAvaraNAdirUpase [ta.n ] usame.n [pravishati ] pravesh karatI hai
..187..
TIkA :jaise naye meghajalake bhUmisa.nyogarUp pariNAmake samay anya pudgalapariNAm
svayamev vaichitryako prApta hote hai.n, usIprakAr AtmAke shubhAshubh pariNAmake samay
jIv rAgadveShathI yukta jyAre pariName shubhashubhamA.n,
j~nAnAvaraNaityAdibhAve karmadhUli pravesh tyA.n. 187.