Page 348 of 513
PDF/HTML Page 381 of 546
single page version
shAdvalashilIndhrashakragopAdibhAvaiH pariNamante, tathA yadAyamAtmA rAgadveShavashIkR^itaH shubhAshubh- bhAven pariNamati tadA anye yogadvAreN pravishantaH karmapudgalAH svayamev samupAttavaichitryai- rj~nAnAvaraNAdibhAvaiH pariNamante . ataH svabhAvakR^ita.n karmaNA.n vaichitrya.n, na punarAtmakR^itam ..187..
prApta hariyAlI, kukuramuttA (ChattA), aur indragop (chAturmAsame.n utpanna lAl kI.DA) AdirUp
pariNamit hotA hai, isIprakAr jab yah AtmA rAgadveShake vashIbhUt hotA huA shubhAshubhabhAvarUp
pariNamit hotA hai, tab anya, yogadvAro.nme.n praviShTa hote hue karmapudgal svayamev vichitratAko prApta
j~nAnAvaraNAdi bhAvarUp pariNamit hote hai.n .
isase (yah nishchit huA ki) karmo.nkI vichitratA (vividhatA)kA honA 1svabhAvakR^it hai, kintu AtmakR^it nahI.n ..187..
anvayArtha : — [sapradeshaH ] pradeshayukta [saH AtmA ] vah AtmA [samaye ] yathAkAl [moharAgadveShaiH ] moh – rAg – dveShake dvArA [kaShAyitaH ] kaShAyit honese [karma -rajobhiH shliShTaH ] karmarajase lipta yA baddha hotA huA [ba.ndh iti prarUpitaH ] ‘ba.ndh kahA gayA hai ..188.. 1. svabhAvakR^it = karmo.nke apane svabhAvase kiyA huA .
sa.nba.ndh pAmI karmarajano, ba.ndharUp kathAy Che. 188.
Page 349 of 513
PDF/HTML Page 382 of 546
single page version
yathAtra sapradeshatve sati lodhrAdibhiH kaShAyitatvAt ma.njiShThara.ngAdibhirupashliShTameka.n rakta.n dR^iShTa.n vAsaH, tathAtmApi sapradeshatve sati kAle moharAgadveShaiH kaShAyitatvAt karmarajobhi- rupashliShTa eko bandho draShTavyaH, shuddhadravyaviShayatvAnnishchayasya ..188..
aNubhAgo anubhAgaH phaladAnashaktivisheShaH bhavatIti kriyAdhyAhAraH . kathambhUto bhavati . tivvo tIvraH prakR^iShTaH paramAmR^itasamAnaH . kAsA.n sa.nbandhI . suhapayaDINa.n sadvedyAdishubhaprakR^itInAm . kayA kAraN- bhUtayA . visohI tIvradharmAnurAgarUpavishuddhayA . asuhAN sa.nkilesammi asadvedyAdyashubhaprakR^itInA.n tu mithyA- tvAdirUpatIvrasa.nkleshe sati tIvro hAlAhalaviShasadR^isho bhavati . vivarIdo du jahaNNo viparItastu jaghanyo guDanimbarUpo bhavati . jaghanyavishuddhayA jaghanyasa.nkleshen cha madhyamavishuddhayA madhyamasa.nkleshen tu shubhA- shubhaprakR^itInA.n khaNDasharkarArUpaH kA~njIraviSharUpashcheti . eva.nvidho jaghanyamadhyamotkR^iShTarUpo.anubhAgaH kAsA.n sa.nbandhI bhavati . savvapayaDINa.n mUlottaraprakR^itirahitanijaparamAnandaikasvabhAvalakShaNasarvaprakAropAdeyabhUtaparamAtma- dravyAdbhinnAnA.n heyabhUtAnA.n sarvamUlottarakarmaprakR^itInAmiti karmashaktisvarUpa.n j~nAtavyam ..“ “ “ “ “
nayen bandhakAraNabhUtarAgAdipariNatAtmaiv bandho bhaNyat ityAvedayati — sapadeso lokAkAshapramitAsa.nkhyey- pradeshatvAtsapradeshastAvadbhavati so appA sa pUrvoktalakShaN AtmA . punarapi ki.nvishiShTaH . kasAyido
TIkA : — jaise jagatame.n vastra sapradesh honese lodh, phi TakarI Adise 1kaShAyit hotA hai, jisase vah ma.njIThAdike ra.ngase sa.nbaddha hotA huA akelA hI ra.ngA huA dekhA jAtA hai, isIprakAr AtmA bhI sapradesh honese yathAkAl moh – rAg – dveShake dvArA kaShAyit honese karmarajake dvArA shliShTa hotA huA akelA hI ba.ndh hai; aisA dekhanA (-mAnanA) chAhiye, kyo.nki nishchayakA viShay shuddha dravya hai ..188..
ab nishchay aur vyavahArakA avirodh batalAte hai.n : — 1. kaShAyit = ra.ngA huA, uparakta, malin .
arha.ntadeve yogIne; vyavahAr anya rIte kahyo. 189.
Page 350 of 513
PDF/HTML Page 383 of 546
single page version
rAgapariNAm evAtmanaH karma, sa ev puNyapApadvaitam . rAgapariNAmasyaivAtmA kartA, tasyaivopAdAtA hAtA chetyeSh shuddhadravyanirUpaNAtmako nishchayanayaH . yastu pudgalapariNAm AtmanaH karma, sa ev puNyapApadvaita.n . pudgalapariNAmasyAtmA kartA, tasyopAdAtA hAtA cheti so.ashuddhadravyanirUpaNAtmako vyavahAranayaH . ubhAvapyetau staH, shuddhAshuddhatvenobhayathA dravyasya pratIyamAnatvAt . kintvatra nishchayanayaH sAdhakatamatvAdupAttaH, sAdhyasya hi shuddhatven dravyasya kaShAyitaH pariNato ra~njitaH . kaiH . moharAgadosehi.n nirmohasvashuddhAtmatattvabhAvanApratibandhibhirmoh- rAgadvaiShaiH . punashcha ki.nrUpaH . kammarajehi.n siliTTho karmarajobhiH shliShTaH karmavargaNAyogyapudgalarajobhiH sa.nshliShTo baddhaH . ba.ndho tti parUvido abhedenAtmaiv bandha iti prarUpitaH. kva . samaye paramAgame . atreda.n bhaNita.n bhavati – yathA vastra.n lodhrAdidravyaiH kaShAyita.n ra~njita.n sanma~njIShThAdira~N.hgadravyeN ra~njita.n sadabheden raktamityuchyate tathA vastrasthAnIy AtmA lodhrAdidravyasthAnIyamoharAgadveShaiH kaShAyito ra~njitaH pariNato ma~njIShThasthAnIyakarmapudgalaiH sa.nshliShTaH sa.nbaddhaH san bhede.apyabhedopachAralakShaNenAsadbhUtavyavahAreN bandha ityabhidhIyate . kasmAt . ashuddhadravyanirUpaNArthaviShayatvAdasadbhUtavyavahAranayasyeti ..188.. ath nishchayavyavahArayoravirodha.n darshayati — eso ba.ndhasamAso eSh bandhasamAsaH . eSh bahudhA pUrvokta- prakAro rAgAdipariNatirUpo bandhasa.nkShepaH . keShA.n sa.nbandhI . jIvANa.n jIvAnAm . NichChayeN NiddiTTho nishchayanayen nirdiShTaH kathitaH . kaiH kartR^ibhUtaiH . araha.ntehi.n arhadbhiH nirdoShiparamAtmabhiH . keShAm .
anvayArtha : — [eShaH ] yah (pUrvokta prakArase), [jIvAnA.n ] jIvo.nke [ba.ndhasamAsaH ] ba.ndhakA sa.nkShep [nishchayen ] nishchayase [arhadbhiH ] arhantabhagavAnane [yatInA.n ] yatiyo.nse [nirdiShTaH ] kahA hai; [vyavahAraH ] vyavahAr [anyathA ] anyaprakArase [bhaNitaH ] kahA hai ..189..
TIkA : — rAgapariNAm hI AtmAkA karma hai, vahI puNya – pAparUp dvait hai, AtmA rAgapariNAmakA hI kartA hai, usIkA grahaN karanevAlA hai aur usIkA tyAg karanevAlA hai; — yah, ✽shuddhadravyakA nirUpaNasvarUp nishchayanay hai . aur jo pudgalapariNAm AtmAkA karma hai, vahI puNya – pAparUp dvait hai, AtmA pudgalapariNAmakA kartA hai, usakA grahaN karanevAlA aur Cho.DnevAlA hai; — aisA jo nay vah ✽ashuddhadravyake nirUpaNasvarUp vyavahAranay hai . yah dono.n ✽nishchayanay mAtra svadravyake pariNAmako batalAtA hai, isaliye use shuddhadravyakA kathan karanevAlA kahA hai, aur vyavahAranay paradravyake pariNAmako AtmapariNAm batalAtA hai isaliye use ashuddhadravyakA kathan karanevAlA kahA hai . yahA.N shuddhadravyakA kathan ek dravyAshrit pariNAmakI apekShAse jAnanA chAhiye, aur
Page 351 of 513
PDF/HTML Page 384 of 546
single page version
shuddhatvadyotakatvAnnishchayanay ev sAdhakatamo, na punarashuddhatvadyotako vyavahAranayaH ..189..
jadINa.n jitendriyatven shuddhAtmasvarUpe yatnaparANA.n gaNadharadevAdiyatInAm . vavahAro dravyakarmarUpavyahArabandhaH aNNahA bhaNido nishchayanayApekShayAnyathA vyavahAranayeneti bhaNitaH . ki.nch rAgAdInevAtmA karoti tAnev bhu~N.hkte cheti nishchayanayalakShaNamidam . aya.n tu nishchayanayo dravyakarmabandhapratipAdakAsadbhUtavyavahAr- nayApekShayA shuddhadravyanirUpaNAtmako vivakShitanishchayanayastathaivAshuddhanishchayashcha bhaNyate . dravyakarmANyAtmA (nay) hai.n; kyo.nki shuddharUp aur ashuddharUp — dono.n prakArase dravyakI pratIti kI jAtI hai . kintu yahA.N nishchayanay sAdhakatam (utkR^iShTa sAdhak) honese ✽grahaN kiyA gayA hai; (kyo.nki) sAdhyake shuddha honese dravyake shuddhatvakA dyotak (prakAshak) honese nishchayanay hI sAdhakatam hai, kintu ashuddhatvakA dyotak vyavahAranay sAdhakatam nahI.n hai ..189..
ab aisA kahate hai.n ki ashuddhanayase ashuddha AtmAkI hI prApti hotI hai : — ✽nishchayanay upAdey hai aur vyavahAranay hey hai . prashna : — dravya sAmAnyakA Alamban hI upAdey hai, phi ra bhI yahA.N rAgapariNAmakI grahaN – tyAgarUp paryAyo.nko
uttar : — ‘rAgapariNAmakA kartA bhI AtmA hI hai aur vItarAg pariNAmakA bhI; aj~nAnadashA bhI AtmA svata.ntratayA
hai, vah jIv paradravyase sa.nyukta nahI.n hotA, aur dravyasAmAnyake bhItar paryAyo.nko DubAkar, suvishuddha hotA
hai . isaprakAr paryAyo.nke yathArtha j~nAname.n dravyasAmAnyakA j~nAn apekShit honese aur dravya – paryAyo.nke yathArthaj~nAname.n
Page 352 of 513
PDF/HTML Page 385 of 546
single page version
yo hi nAm shuddhadravyanirUpaNAtmakanishchayanayanirapekSho.ashuddhadravyanirUpaNAtmak- vyavahAranayopajanitamohaH san ahamida.n mamedamityAtmAtmIyatven dehadraviNAdau paradravye mamatva.n na jahAti sa khalu shuddhAtmapariNatirUpa.n shrAmaNyAkhya.n mArga.n dUrAdapahAyAshuddhAtmapariNati- rUpamunmArgamev pratipadyate . ato.avadhAryate ashuddhanayAdashuddhAtmalAbh ev ..190.. karoti bhu~N.hkte chetyashuddhadravyanirUpaNAtmakAsadbhUtavyavahAranayo bhaNyate . ida.n nayadvaya.n tAvadasti . ki.ntvatra nishchayanay upAdeyaH, na chAsadbhUtavyavahAraH . nanu rAgAdInAtmA karoti bhu~N.hkte chetyeva.nlakShaNo nishchayanayo vyAkhyAtaH sa kathamupAdeyo bhavati . parihAramAh --rAgadInevAtmA karoti, na cha dravyakarma, rAgAday ev bandhakAraNamiti yadA jAnAti jIvastadA rAgadveShAdivikalpajAlatyAgen rAgAdivinAshArtha.n nij- shuddhAtmAna.n bhAvayati . tatashcha rAgAdivinAsho bhavati . rAgAdivinAshe chAtmA shuddho bhavati . tataH para.nparayA shuddhAtmasAdhakatvAdayamashuddhanayo.apyupachAreN shuddhanayo bhaNyate, nishchayanayo bhaNyate, tathaivopAdeyo bhaNyate ityabhiprAyaH ..189.. evamAtmA svapariNAmAnAmev kartA, na cha dravyakarmaNAmiti kathan- mukhyatayA gAthAsaptaken ShaShThasthala.n gatam . iti ‘arasamarUva.n’ ityAdigAthAtrayeN pUrva.n shuddhAtmavyAkhyAne kR^ite sati shiShyeN yaduktamamUrtasyAtmano mUrtakarmaNA sah katha.n bandho bhavatIti tatparihArArtha.n nay- vibhAgen bandhasamarthanamukhyatayaikonavi.nshatigAthAbhiH sthalaShaTken tR^itIyavisheShAntarAghikAraH samAptaH . ataH para.n dvAdashagAthAparyanta.n chaturbhiH sthalaiH shuddhAtmAnubhUtilakShaNAvisheShabhedabhAvanArUpachUlikAvyAkhyAna.n
anvayArtha : — [yaH tu ] jo [dehadraviNeShu ] deh – dhanAdikame.n [aha.n mam idam ] ‘mai.n yah hU.N aur yah merA hai’ [iti mamatA.n ] aisI mamatAko [na tyajati ] nahI.n Cho.DtA, [saH ] vah [shrAmaNya.n tyaktvA ] shramaNatAko Cho.Dkar [unmArga pratipannaH bhavati ] unmArgakA Ashray letA hai ..190..
TIkA : — jo AtmA shuddhadravyake nirUpaNasvarUp 1nishchayanayase nirapekSha rahakar ashuddhadravyake nirUpaNasvarUp vyavahAranayase jise moh utpanna huA hai aisA vartatA huA ‘mai.n yah hU.N aur yah merA hai’ isaprakAr 2AtmIyatAse deh dhanAdik paradravyame.n mamatva nahI.n Cho.DtA vah AtmA vAstavame.n shuddhAtmapariNatirUp shrAmaNyanAmak mArgako dUrase Cho.Dkar ashuddhAtmapariNatirUp unmArgakA hI Ashray letA hai . isase nishchit hotA hai ki ashuddhanayase ashuddhAtmAkI hI prApti hotI hai ..190.. 1. nishchayanayase nirapekSha = nishchayanayake prati upekShAvAn; use na ginane – mAnanevAlA . 2. AtmIyatAse = nijarUpase (aj~nAnI jIv sharIr, dhan ityAdi paradravyako apanA mAnakar usame.n mamatva
Page 353 of 513
PDF/HTML Page 386 of 546
single page version
yo hi nAm svaviShayamAtrapravR^ittAshuddhadravyanirUpaNAtmakavyavahAranayAvirodhamadhyasthaH, shuddhadravyanirUpaNAtmakanishchayanayApahastitamohaH san, nAha.n pareShAmasmi, na pare me santIti svaparayoH parasparasvasvAmisambandhamuddhUy, shuddhaj~nAnamevaikamahamityanAtmAnamutsR^ijyAtmAnamevAtma- karoti . tatra shuddhAtmabhAvanApradhAnatven ‘Na chayadi jo du mamatti.n’ ityAdipAThakrameN prathamasthale gAthA chatuShTayam . tadanantara.n shuddhAtmopalambhabhAvanAphalen darshanamohagranthivinAshastathaiv chAritramohagranthivinAshaH krameN tadubhayavinAsho bhavatIti kathanamukhyatven ‘jo eva.n jANittA’ ityAdi dvitIyasthale gAthAtrayam . tataH para.n kevalidhyAnopachArakathanarUpeN ‘NihadaghaNaghAdikammo’ ityAdi tR^itIyasthale gAthAdvayam . tadanantara.n darshanAdhikAropasa.nhArapradhAnatven ‘eva.n jiNA jiNi.ndA’ ityAdi chaturthasthale gAthAdvayam . tataH para.n ‘da.nsaNasa.nsuddhANa.n’ ityAdi namaskAragAthA cheti dvAdashagAthAbhishchaturthasthale visheShAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . athAshuddhanayAdashuddhAtmalAbh ev bhavatItyupadishati — Na chayadi jo du mamatti.n na tyajati yastu mamatAm . mamakArAha.nkArAdisamastavibhAvarahitasakalavimalakevalaj~nAnAdyanantaguNasvarUp- nijAtmapadArthanishchalAnubhUtilakShaNanishchayanayarahitatven vyavahAramohitahR^idayaH san mamatA.n mamatvabhAva.n na
anvayArtha : — ‘[aha.n pareShA.n na bhavAmi ] mai.n parakA nahI.n hU.N, [pare me na santi ] par mere nahI.n hai.n, [j~nAnam aham ekaH ] mai.n ek j~nAn hU.N’ [iti yaH dhyAyati ] isaprakAr jo dhyAn karatA hai, [saH dhyAtA ] vah dhyAtA [dhyAne ] dhyAnakAlame.n [AtmA bhavati ] AtmA hotA hai ..191..
TIkA : — jo AtmA, mAtra apane viShayame.n pravartamAn ashuddhadravyanirUpaNAtmak (ashuddhadravyake nirUpaNasvarUp) vyavahAranayame.n avirodharUpase madhyastha rahakar, shuddhadravyake nirUpaNasvarUp nishchayanayake dvArA jisane mohako dUr kiyA hai aisA hotA huA, ‘mai.n parakA nahI.n hU.N, par mere nahI.n hai.n’ isaprakAr sva – parake paraspar 1svasvAmisambandhako Cho.Dkar, ‘shuddhaj~nAn hI 1. jis par svAmitva hai vah padArtha aur svAmIke bIchake sa.nba.ndhako; sva – svAmi sa.nba.ndh kahA jAtA hai .
je em dhyAve, dhyAnakALe teh shuddhAtmA bane. 191.
Page 354 of 513
PDF/HTML Page 387 of 546
single page version
tvenopAdAy paradravyavyAvR^ittatvAdAtmanyevaikasminnagre chintA.n niruNaddhi, sa khalvekAgrachintA- nirodhak stasminnekAgrachintAnirodhasamaye shuddhAtmA syAt . ato.avadhAryate shuddhanayAdev shuddhAtma- lAbhaH ..191..
bhinnatvake kAraN AtmArUp hI ek 1agrame.n chintAko rokatA hai, vah ekAgrachintAnirodhak
anvayArtha : — [aham ] mai.n [Atmaka.n ] AtmAko [eva.n ] isaprakAr [j~nAnAtmAna.n ] j~nAnAtmak, [darshanabhUtam ] darshanabhUt, [atIndriyamahArtha.n ] atIndriy mahA padArtha [dhruvam ] dhruv, [achalam ] achal, [anAlamba.n ] nirAlamba aur [shuddham ] shuddha [manye ] mAnatA hU.N ..192.. 1. agra = viShay; dhyey; Alamban . 2. ekAgrachintAnirodh = ek hI viShayame.n – dhyeyame.n – vichArako rokanA; [ekAgrachintAnirodh nAmak dhyAn hai .]]
Page 355 of 513
PDF/HTML Page 388 of 546
single page version
Atmano hi shuddha Atmaiv sadahetukatvenAnAdyanantatvAt svataHsiddhatvAchcha dhruvo, na ki.nchanApyanyat . shuddhatva.n chAtmanaH paradravyavibhAgen svadharmAvibhAgen chaikatvAt . tachcha j~nAnAtmak- tvAddarshanabhUtatvAdatIndriyamahArthatvAdachalatvAdanAlambatvAchcha . tatra j~nAnamevAtmani bibhrataH svaya.n darshanabhUtasya chAtanmayaparadravyavibhAgen svadharmAvibhAgen chAstyekatvam . tathA pratiniyatasparsharas- gandhavarNaguNashabdaparyAyagrAhINyanekAnIndriyANyatikramya sarvasparsharasagandhavarNaguNashabdaparyAyagrAhak- syaikasya sato mahato.arthasyendriyAtmakaparadravyavibhAgen sparshAdigrahaNAtmakasvadharmAvibhAgen svAtmAnubhUtilakShaNanishchayanayabalen pUrvamapahAy nirAkR^itya . pashchAt ki.n karoti . NANamahamekko j~nAnamahamekaH, sakalavimalakevalaj~nAnamevAha.n bhAvakarmadravyakarmanokarmarahitatvenaikashcha . idi jo jhAyadi ityanen prakAreN yo.asau dhyAyati chintayati bhAvayati . kka . jhANe nijashuddhAtmadhyAne sthitaH so appANa.n havadi jhAdA sa AtmAna.n bhavati dhyAtA . sa chidAnandaikasvabhAvaparamAtmAna.n dhyAtA bhavatIti . tatashcha paramAtmadhyAnAttAdR^ishamev paramAtmAna.n labhate . tadapi kasmAt . upAdAnakAraNasaddasha.n kAryamiti vachanAt . tato j~nAyate shuddhanayAchChuddhAtmalAbh iti ..191.. ath dhruvatvAchChuddhAtmAnamev bhAvaye.ahamiti vichArayati — ‘maNNe’ ityAdipadakhaNDanArUpeN vyAkhyAna.n kriyate — maNNe manye dhyAyAmi sarvaprakAro-
TIkA : — shuddhAtmA 1sat aur 2ahetuk honese anAdi – ananta aur svataHsiddha hai, isaliye AtmAke shuddhAtmA hI dhruv hai, (usake) dUsarA kuCh bhI dhruv nahI.n hai . AtmA shuddha isaliye hai ki use paradravyase vibhAg (bhinnatva) aur svadharmase avibhAg hai isaliye ekatva hai . vah ekatva AtmAke (1) j~nAnAtmakapaneke kAraN, (2) darshanabhUtapaneke kAraN, (3) atIndriy mahA padArthapaneke kAraN, (4) achalapaneke kAraN, aur (5) nirAlambapaneke kAraN hai .
iname.nse (1 – 2) jo j~nAnako hI apaneme.n dhAraN kar rakhatA hai aur jo svaya.n darshanabhUt hai aise AtmAkA atanmay (j~nAn – darshan rahit aisA) paradravyase bhinnatva hai aur svadharmase abhinnatva hai, isaliye usake ekatva hai; (3) aur jo pratinishchit sparsha – ras – ga.ndh – varNarUp guN tathA shabdarUp paryAyako grahaN karanevAlI anek indriyo.nkA atikram (ulla.nghan) karake, samasta sparsha – ras – ga.ndh – varNarUp guNo.n aur shabdarUp paryAyako grahaN karanevAlA ek sat mahA padArtha hai, aise AtmAkA indriyAtmak paradravyase vibhAg hai, aur sparshAdike grahaNasvarUp (j~nAnasvarUp) svadharmase avibhAg hai, isaliye usake ekatva hai, (4) aur kShaNavinAsharUpase pravartamAn j~neyaparyAyo.nko (pratikShaN naShTa honevAlI j~nAtavya paryAyo.nko) grahaN karane aur Cho.DnekA 1. sat = vidyamAn; astitvavAlA; honevAlA . 2. ahetuk = jisakA koI kAraN nahI.n hai aisA; akAraN . 3. pratinishchit = pratiniyat . (pratyek indriy apane – apane niyat viShayako grahaN karatI hai; jaise chakShu varNako
Page 356 of 513
PDF/HTML Page 389 of 546
single page version
chAstyekatvam . tathA kShaNakShayapravR^ittaparichChedyaparyAyagrahaNamokShaNAbhAvenAchalasya parichChedyaparyAyAtmak- paradravyavibhAgen tatpratyayaparichChedAtmak svadharmAvibhAgen chAstyek tvam . tathA nityapravR^ittaparichChedya- dravyAlambanAbhAvenAnAlambasya parichChedyaparadravyavibhAgen tatpratyayaparichChedAtmakasvadharmAvibhAgen chAstyekatvam . eva.n shuddha AtmA, chinmAtrashuddhanayasya tAvanmAtranirUpaNAtmakatvAt . ayamek ev cha dhruvatvAdupalabdhavyaH . kimanyairadhvanInA.ngasa.ngachChamAnAnekamArgapAdapachChAyAsthAnIyairadhruvaiH ..192.. pAdeyatven bhAvaye . sa kaH . aha.n aha.n kartA . ka.n karmatApannam . appaga.n sahajaparamAhnA----- daikalakShaNanijAtmAnam . ki.nvishiShTam . suddha.n rAgAdisamastavibhAvarahitam . punarapi ki.nvishiShTam . dhuva.n Ta~N.hkotkIrNaj~nAyakaikasvabhAvatven dhruvamavinashvaram . punarapi katha.nbhUtam . eva.n NANappANa.n da.nsaNabhUda.n eva.n bahuvidhapUrvoktaprakAreNAkhaNDaikaj~nAnadarshanAtmakam . punashcha ki.nrUpam . adi.ndiya.n atIndriya.n, mUrtavinashvarA- nekendriyarahitatvenAmUrtAvinashvarekAtIndriyasvabhAvam . punashcha kIdrasham . mahattha.n mokShalakShaNamahApuruShArtha- sAdhakatvAnmahArtham . punarapi ki.nsvabhAvam . achala.n atichapalacha~nchalamanovAkkAyavyApArarahitatven svasvarUpe nishchala.n sthiram . punarapi ki.nvishiShTam . aNAla.nba.n svAdhInadravyatven sAlambana.n bharitAvasthamapi samastaparAdhInaparadravyAlambanarahitatven nirAlambanamityarthaH ..192.. athAtmanaH pR^ithagbhUta.n dehAdikam-athAtmanaH pR^ithagbhUta.n dehAdikam- abhAv honese jo achal hai aise AtmAko j~neyaparyAyasvarUp paradravyase vibhAg hai aur 1tannimittak j~nAnasvarUp svadharmase avibhAg hai, isaliye usake ekatva hai; (5) aur nityarUpase pravartamAn (shAshvat aisA) j~neyadravyo.nke AlambanakA abhAv honese jo nirAlamba hai aise AtmAkA j~ney paradravyo.nse vibhAg hai aur tannimittak j~nAnasvarUp svadharmase avibhAg hai, isaliye usake ekatva hai .
isaprakAr AtmA shuddha hai kyo.nki chinmAtra shuddhanay utanA hI mAtra nirUpaNasvarUp hai (arthAt chaitanyamAtra shuddhanay AtmAko mAtra shuddha hI nirUpit karatA hai ) . aur yah ek hI (yah shuddhAtmA ek hI) dhruvatvake kAraN upalabdha karane yogya hai . kisI pathikake sharIrake a.ngo.nke sAth sa.nsargame.n AnevAlI mArgake vR^ikSho.nkI anek ChAyAke samAn anya jo adhruv (-anya jo adhruv padArtha) unase kyA prayojan hai ?
bhAvArtha : — AtmA (1) j~nAnAtmak, (2) darshanarUp, (3) indriyo.nke vinA hI sabako jAnanevAlA mahA padArtha, (4) j~ney – paraparyAyo.nkA grahaN – tyAg na karanese achal aur (5) j~ney – paradravyo.nkA Alamban na lenese nirAlamba hai; isaliye vah ek hai .
isaprakAr ek honese vah shuddha hai . aisA shuddhAtmA dhruv honese, vahI ek upalabdha karane yogya hai ..192.. 1. j~ney paryAye.n jisakI nimitta hai.n aisA jo j~nAn, us – svarUp svadharmase (j~nAnasvarUp nijadharmase) AtmAkI
Page 357 of 513
PDF/HTML Page 390 of 546
single page version
Atmano hi paradravyAvibhAgen paradravyoparajyamAnasvadharmavibhAgen chAshuddhatvanibandhana.n na ki.nchanApyanyadasaddhetumattvenAdyantavattvAtparataHsiddhatvAchcha dhruvamasti . dhruv upayogAtmA shuddha Atmaiv . ato.adhruva.n sharIrAdikamupalabhyamAnamapi nopalabhe, shuddhAtmAnamupalabhe dhruvam ..193.. dhruvatvAnna bhAvanIyamityAkhyAti — Na sa.nti dhuvA dhruvA avinashvarA nityA na santi . kasya . jIvassa jIvasya . ke te . dehA vA daviNA vA dehA vA dravyANi vA, sarvaprakArashuchibhUtAddeharahitAtparamAtmano
ab, aisA upadesh dete hai.n ki adhruvapaneke kAraN AtmAke atirikta dUsarA kuCh bhI upalabdha karane yogya nahI.n hai : —
anvayArtha : — [dehAH vA ] sharIr, [draviNAni vA ] dhan, [sukhaduHkhe ] sukh -duHkh [vA ath ] athavA [shatrumitrajanAH ] shatrumitrajan (yah kuCh) [jIvasya ] jIvake [dhruvAH na santi ] dhruv nahI.n hai.n; [dhruvaH ] dhruv to [upayogAtmakaH AtmA ] upayogAtmak AtmA hai ..193..
TIkA : — jo paradravyase abhinna honeke kAraN aur paradravyake dvArA 1uparakta honevAle svadharmase bhinna honeke kAraN AtmAko ashuddhapanekA kAraN hai, aisA (AtmAke atirikta) dUsarA koI bhI dhruv nahI.n hai, kyo.nki vah 2asat aur 3hetumAn honese Adi – antavAlA aur parataHsiddha hai; dhruv to upayogAtmak shuddha AtmA hI hai . aisA honese mai.n upalabhyamAn adhruv aise sharIrAdiko — ve upalabdha hone par bhI — upalabdha nahI.n karatA, aur dhruv aise shuddhAtmAko upalabdha karatA hU.N ..193.. 1. uparakta = malin; vikArI [paradravyake nimittase AtmAkA svadharma uparakta hotA hai .]] 2. asat = astitva rahit (anitya); [dhan – dehAdik pudgal paryAy hai.n, isaliye asat hai.n, isIliye
AdiantavAlI hai.n .]] 3. hetumAn = sahetuk; jisakI utpattime.n koI bhI nimitta ho aisA . [deh – dhanAdikI utpattime.n koI bhI nimitta
jIvane nathI ka.nI dhruv, dhruv upayog – Atmak jIv Che. 193.
Page 358 of 513
PDF/HTML Page 391 of 546
single page version
amunA yathoditen vidhinA shuddhAtmAna.n dhruvamadhigachChatastasminnev pravR^itteH shuddhAtmatva.n syAt; tato.anantashaktichinmAtrasya paramasyAtman ekAgrasa.nchechetanalakShaNa.n dhyAna.n syAt; tataH vilakShaNA audArikAdipa~nchadehAstathaiv cha pa~nchendriyabhogopabhogasAdhakAni paradravyANi cha . na kevala.n dehAdayo dhruvA na bhavanti, suhadukkhA vA nirvikAraparamAnandaikalakShaNasvAtmotthasukhAmR^itavilakShaNAni sA.nsArikasukhaduHkhAni vA . adh aho bhavyAH sattumittajaNA shatrumitrAdibhAvarahitAdAtmano bhinnAH shatru- mitrAdijanAshcha . yadyetat sarvamadhruva.n tarhi ki.n dhruvamiti chet . dhuvo dhruvaH shAshvataH . sa kaH . appA nijAtmA . ki.nvishiShTaH . uvaogappago trailokyodaravivaravartitrikAlaviShayasamastadravyaguNaparyAyayugapat- parichChittisamarthakevalaj~nAnadarshanopayogAtmak iti . evamadhruvatva.n j~nAtvA dhruvasvabhAve svAtmani bhAvanA kartavyeti tAtparyam ..193.. evamashuddhanayAdashuddhAtmalAbho bhavatIti kathanen prathamagAthA . shuddhanayAchChuddhAtmalAbho bhavatIti kathanen dvitIyA . dhruvatvAdAtmaiv bhAvanIy iti pratipAdanen tR^itIyA . AtmAno.anyadadhruva.n na bhAvanIyamiti kathanen chaturthI cheti shuddhAtmavyAkhyAnamukhyatven prathamasthale gAthAchatuShTaya.n gatam . athaiva.n pUrvoktaprakAreN shuddhAtmopalambhe sati ki.n phala.n bhavatIti prashne pratyuttaramAh — jhAdi dhyAyati jo yaH kartA . kam . appaga.n nijAtmAnam . katha.nbhUtam . para.n
anvayArtha : — [yaH ] jo [eva.n j~nAtvA ] aisA jAnakar [vishuddhAtmA ] vishuddhAtmA hotA huA [paramAtmAna.n ] param AtmAkA [dhyAyati ] dhyAn karatA hai, [saH ] vah – [sAkAraH anAkAraH ] sAkAr ho yA anAkAr — [mohadurgra.nthi.n ] mohadurgra.nthikA [kShapayati ] kShay karatA hai ..194..
TIkA : — is yathokta vidhike dvArA jo shuddhAtmAko dhruv jAnatA hai, use usIme.n pravR^ittike dvArA shuddhAtmatva hotA hai; isaliye anantashaktivAle 1chinmAtra param AtmAkA 1. chinmAtra = chaitanyamAtra [param AtmA keval chaitanyamAtra hai, jo ki ananta shaktivAlA hai .]]
Page 359 of 513
PDF/HTML Page 392 of 546
single page version
sAkAropayuktasyAnAkAropayuktasya vAvisheSheNaikAgrachetanaprasiddherAsa.nsArabaddhadR^iDhataramohadurgrantherud- grathana.n syAt . ataH shuddhAtmopalambhasya mohagranthibhedaH phalam ..194..
isase (aisA kahA gayA hai ki) mohagra.nthi bhed ( darshanamoharUpI gA.NThakA TUTanA) vah shuddhAtmAkI upalabdhikA phal hai ..194..
anvayArtha : — [yaH ] jo [nihatamohagra.nthI ] mohagra.nthiko naShTa karake, [rAgapradveShau kShapayitvA ] rAg – dveShakA kShay karake, [samasukhaduHkhaH ] samasukh – duHkh hotA huA [shrAmaNye bhavet ] shramaNatA (munitva) me.n pariNamit hotA hai, [saH ] vah [akShaya.n saukhya.n ] akShay saukhyako 1. ek agrakA (viShayakA, dhyeyakA) sa.nchetan arthAt anubhavan dhyAnakA lakShaN hai .
jIv pariName shrAmaNyamA.n, te saukhya akShayane lahe. 195.
Page 360 of 513
PDF/HTML Page 393 of 546
single page version
mohagranthikShapaNAddhi tanmUlarAgadveShakShapaNa.n; tataH samasukhaduHkhasya paramamAdhyasthalakShaNe shrAmaNye bhavana.n; tato.anAkulatvalakShaNAkShayasaukhyalAbhaH . ato mohagranthibhedAdakShayasaukhya.n phalam ..195..
ath darshanamohagranthibhedAtki.n bhavatIti prashne samAdhAna.n dadAti — jo Nihadamohaga.nThI yaH pUrvasUtrokta- prakAreN nihatadarshanamohagranthirbhUtvA rAgapadose khavIy nijashuddhAtmanishchalAnubhUtilakShaNavItarAgachAritra- pratibandhakau charitramohasa.nj~nau rAgadveShau kShapayitvA . kva . sAmaNNe svasvabhAvalakShaNe shrAmaNye . punarapi ki.n kR^itvA . hojja.n bhUtvA . ki.nvishiShTaH . samasuhadukkho nijashuddhAtmasa.nvittisamutpannarAgAdivikalpopAdhi- rahitaparamasukhAmR^itAnubhaven sA.nsArikasukhaduHkhotpannaharShaviShAdarahitatvAtsamasukhaduHkhaH . so sokkha.n akkhaya.n lahadi sa eva.nguNavishiShTo bhedaj~nAnI saukhyamakShaya.n labhate . tato j~nAyate darshanamohakShayAchchAritramohasa.nj~na- rAgadveShavinAshastatashcha sukhaduHkhAdimAdhyasthyalakShaNashrAmaNyayayayaye.avasthAna.n tenAkShayasukhalAbho bhavatIti ..195.. ath nijashuddhAtmaikAgggggrrrrrayalakShaNadhyAnamAtmano.atyantavishuddhi.n karotItyAvedayati — jo khavidamohakaluso yaH kShapitamohakaluShaH, moho darshanamohaH kaluShashchAritramohaH, pUrvasUtradvayakathitakrameN kShapitamohakaluShau yen [labhate ] prApta ka ratA hai ..195..
TIkA : — mohagra.nthikA kShay karanese, mohagra.nthi jisakA mUl hai aise rAg – dveShakA, kShay hotA hai; usase (rAg – dveShakA kShay honese), sukh – duHkh samAn hai.n aise jIvakA param madhyasthatA jisakA lakShaN hai aisI shramaNatAme.n pariNaman hotA hai; aur usase (shrAmaNyame.n pariNamanase) anAkulatA jisakA lakShaN hai aise akShay sukhakI prApti hotI hai .
ab, 1ekAgrasa.nchetan jisakA lakShaN hai, aisA dhyAn AtmAme.n ashuddhatA nahI.n lAtA aisA nishchit karate hai.n : — 1. ekAgra = jisakA ek hI viShay (Ala.nban) ho aisA .
AtmasvabhAve sthit Che, te Atmane dhyAnAr Che. 196.
Page 361 of 513
PDF/HTML Page 394 of 546
single page version
Atmano hi parikShapitamohakaluShasya tanmUlaparadravyapravR^ittyabhAvAdviShayaviraktatva.n syAt; tato.adhikaraNabhUtadravyAntarAbhAvAdudadhimadhyapravR^ittaikapotapatatriN iv ananyasharaNasya manaso nirodhaH syAt; tatastanmUlacha.nchalatvavilayAdanantasahajachaitanyAtmani svabhAve samavasthAna.n syAt . tattu svarUpapravR^ittAnAkulaikAgrasa.nchetanatvAt dhyAnamityupagIyate . ataH svabhAvAvasthAnarUpatven dhyAnamAtmano.ananyatvAt nAshuddhatvAyeti ..196.. sa bhavati kShapitamohakaluShaH . punarapi ki.nvishiShTaH . visayaviratto mohakaluSharahitasvAtmasa.nvittisamutpanna- sukhasudhArasAsvAdabalen kaluShamohodayajanitaviShayasukhAkA~N.hkShArahitatvAdviShayaviraktaH . punarapi katha.nbhUtaH . samavaTThido samyagavasthitaH . kva . sahAve nijaparamAtmadravyasvabhAve . ki.n kR^itvA pUrvam . maNo Niru.nbhittA viShayakaShAyotpannavikalpajAlarUpa.n mano nirudhya nishchala.n kR^itvA . so appANa.n havadi jhAdA sa eva.nguNayuktaH puruShaH svAtmAna.n bhavati dhyAtA . tenaiv shuddhAtmadhyAnenAtyantikI.n muktilakShaNA.n shuddhi.n labhat
anvayArtha : — [yaH ] jo [kShapitamohakaluShaH ] mohamalakA kShay karake, [viShayaviraktaH ] viShayase virakta hokar, [manaH nirudhya ] manakA nirodh karake, [svabhAve samavasthitaH ] svabhAvame.n samavasthit hai, [saH ] vah [AtmAna.n ] AtmAkA [dhyAtA bhavati ] dhyAn karanevAlA hai ..196..
TIkA : — jisane mohamalakA kShay kiyA hai aise AtmAke, mohamal jisakA mUl hai aisI 1paradravyapravR^ittikA abhAv honese viShayaviraktatA hotI hai; (usase arthAt viShay virakta honese), samudrake madhyagat jahAjake pakShIkI bhA.Nti, adhikaraNabhUt dravyAntaro.nkA abhAv honese jise anya koI sharaN nahI.n rahA hai aise manakA nirodh hotA hai . (arthAt jaise samudrake bIchame.n pahu.Nche hue kisI ekAkI jahAj par baiThe hue pakShIko us jahAjake atirikta anya kisI jahAjakA, vR^ikShakA yA bhUmi ityAdikA AdhAr na honese dUsarA koI sharaN nahI.n hai, isaliye usakA u.DnA banda ho jAtA hai, usI prakAr viShayaviraktatA honese manako Atmadravyake atirikta kinhI.n anyadravyo.nkA AdhAr nahI.n rahatA isaliye dUsarA koI sharaN na rahanese man nirodhako prApta hotA hai ); aur isaliye (arthAt manakA nirodh honese), man jisakA mUl hai aisI cha.nchalatAkA vilay honeke kAraN anantasahaj – chaitanyAtmak svabhAvame.n 2samavasthAn hotA hai vah svabhAvasamavasthAn to svarUpame.n pravartamAn, anAkul, ekAgra sa.nchetan honese use dhyAn kahA jAtA hai .
isase (yah nishchit huA ki – ) dhyAn, svabhAvasamavasthAnarUp honeke kAraN AtmAse 1. paradravya pravR^itti = paradravyame.n pravartan . 2. samavasthAn = sthiratayA – dR^i.DhtayA rahanA – TikanA . pra. 46
Page 362 of 513
PDF/HTML Page 395 of 546
single page version
loko hi mohasadbhAve j~nAnashaktipratibandhakasadbhAve cha satR^iShNatvAdapratyakShArthatvA- iti . tataH sthita.n shuddhAtmadhyAnAjjIvo vishuddho bhavatIti . ki.nch dhyAnen kilAtmA shuddho jAtaH tatra viShaye chaturvidhavyAkhyAna.n kriyate . tathAhi — dhyAna.n dhyAnasantAnastathaiv dhyAnachintA dhyAnAnvay- sUchanamiti . tatraikAgrachintAnirodho dhyAnam . tachcha shuddhAshuddharUpeN dvidhA . ath dhyAnasantAnaH kathyate — yatrAntarmuhUrtaparyanta.n dhyAna.n, tadanantaramantarmuhUrtaparyanta.n tattvachintA, punarapyantarmuhUrtaparyanta.n dhyAna.n, punarapi tattvachinteti pramattApramattaguNasthAnavadantarmuhUrte.antarmuhUrte gate sati parAvartanamasti sa dhyAnasantAno bhaNyate . sa cha dharmyadhyAnasa.nbandhI . shukladhyAna.n punarupashamashreNikShapakashreNyArohaNe bhavati . tatra chAlpakAlatvAtparAvartanarUpadhyAnasantAno na ghaTate . idAnI.n dhyAnachintA kathyate – yatra dhyAnasantAn- vaddhayAnaparAvarto nAsti, dhyAnasa.nbandhinI chintAsti, tatra yadyapi kvApi kAle dhyAna.n karoti tathApi sA dhyAnachintA bhaNyate . ath dhyAnAnvayasUchana.n kathyate — yatra dhyAnasAmagrIbhUtA dvAdashAnuprekShA anyadvA dhyAnasa.nbandhi sa.nvegavairAgyavachana.n vyAkhyAna.n vA tat dhyAnAnvayasUchanamiti . anyathA vA chaturvidha.n dhyAnavyAkhyAna.n – dhyAtA dhyAna.n phala.n dhyeyamiti . athavArtaraudradharmyashuklavibheden chaturvidha.n dhyAnavyAkhyAna.n ananya honese ashuddhatAkA kAraN nahI.n hotA ..196..
ab, sUtradvArA aisA prashna karate hai.n ki jinane shuddhAtmAko upalabdha kiyA hai aise sakalaj~nAnI (sarvaj~na) kyA dhyAte hai.n ? : —
anvayArtha : — [nihataghanaghAtikarmA ] jinane ghanaghAtikarmakA nAsh kiyA hai, [pratyakSha.n sarvabhAvatatvaj~naH ] jo sarva padArtho.nke svarUpako pratyakSha jAnate hai.n aur [j~neyAntagataH ] jo j~neyo.nke pArako prApta hai.n, [asa.ndehaH shramaNaH ] aise sa.ndeh rahit shramaN [kam artha.n ] kis padArthako [dhyAyati ] dhyAte hai.n ? ..197..
1. j~nAnAvaraNIy karma j~nAnashaktikA pratiba.ndhak arthAt j~nAnake rukaneme.n nimittabhUt hai .
pratyakSha sarva padArtha ne j~neyAntaprAnta, niHsha.nk Che. ? 197.
Page 363 of 513
PDF/HTML Page 396 of 546
single page version
navachChinnaviShayatvAbhyA.n chAbhilaShita.n jij~nAsita.n sandigdha.n chArtha.n dhyAyan dR^iShTaH, bhagavAn sarvaj~nastu nihataghanaghAtikarmatayA mohAbhAve j~nAnashaktipratibandhakAbhAve cha nirastatR^iShNatvAtpratyakShasarvabhAv- tattvaj~neyAntagatatvAbhyA.n cha nAbhilaShati, na jij~nAsati, na sandihyati cha; kuto.abhilaShito jij~nAsitaH sandigdhashchArthaH . eva.n sati ki.n dhyAyati ..197.. tadanyatra kathitamAste ..196.. evamAtmaparij~nAnAddarshanamohakShapaNa.n bhavatIti kathanarUpeN prathamagAthA, darshanamohakShayAchchAritramohakShapaNa.n bhavatIti kathanen dvitIyA, tadubhayakShayeN mokSho bhavatIti pratipAdanen tR^itIyA chetyAtmopalambhaphalakathanarUpeN dvitIyasthale gAthAtraya.n gatam . athopalabdhashuddhAtmatattvasakalaj~nAnI ki.n dhyAyatIti prashnamAkShepadvAreN pUrvapakSha.n vA karoti — NihadaghaNaghAdikammo pUrvasUtroditanishchalanij- paramAtmatattvapariNatirUpashuddhadhyAnen nihataghanaghAtikarmA . pachchakkha.n savvabhAvatachchaNhU pratyakSha.n yathA bhavati tathA sarvabhAvatattvaj~naH sarvapadArthaparij~nAtasvarUpaH . Neya.ntagado j~neyAntagataH j~neyabhUtapadArthAnA.n parichChittirUpeN pAra.ngataH. eva.nvisheShaNatrayavishiShTaH samaNo jIvitamaraNAdisamabhAvapariNatAtmasvarUpaH shramaNo mahAshramaNaH hai aur vah viShayako 1avachChedapUrvak nahI.n jAnatA, isaliye vah (lok) 2abhilaShit, 3jij~nAsit aur 4sa.ndigdha padArthakA dhyAn karatA huA dikhAI detA hai; parantu ghanaghAtikarmakA nAsh kiyA jAnese (1) mohakA abhAv honeke kAraN tathA (2) j~nAnashaktike pratibandhak kA abhAv honese, (1) tR^iShNA naShTa kI gaI hai tathA (2) samasta padArtho.nkA svarUp pratyakSha hai tathA j~neyo.nkA pAr pA liyA hai, isaliye bhagavAn sarvaj~nadev abhilAShA nahI.n karate, jij~nAsA nahI.n karate aur sa.ndeh nahI.n karate; tab phi ra (unake) abhilaShit, jij~nAsit aur sa.ndigdha padArtha kahA.Nse ho sakatA hai ? aisA hai tab phi ra ve kyA dhyAte hai.n ?
bhAvArtha : — lokake (jagatke sAmAnya jIv samudAyake) mohakarmakA sadbhAv honese vah tR^iShNA sahit hai, isaliye use iShTa padArthakI abhilAShA hotI hai; aur usake j~nAnAvaraNIy karmakA sadbhAv honese vah bahutase padArtho.nko to jAnatA hI nahI.n hai tathA jis padArthako jAnatA hai use bhI pR^ithakkaraN pUrvak — sUkShmatAse — spaShTatAse nahI.n jAnatA isaliye use aj~nAt padArthako jAnanekI ichChA (jij~nAsA) hotI hai, aur aspaShTatayA jAne hue padArthake sa.nba.ndhame.n sa.ndeh hotA hai . aisA honese usake abhilaShit, jij~nAsit aur sa.ndigdha padArthakA dhyAn sa.nbhavit hotA hai . parantu sarvaj~na bhagavAnake to mohakarmakA abhAv honese ve tR^iShNArahit hai.n, isaliye unake abhilAShA nahI.n hai; aur unake j~nAnAvaraNIy karmakA abhAv honese ve samasta padArtho.nko jAnate hai.n tathA pratyek padArthako atyanta spaShTatApUrvak — paripUrNatayA jAnate hai.n isaliye unhe.n jij~nAsA yA sandeh nahI.n hai . isaprakAr unhe.n kisI padArthake prati abhilAShA, jij~nAsA yA sandeh nahI.n hotA; tab phi ra unhe.n kis padArthakA dhyAn hotA hai ? ..197.. 1. avachChedapUrvak = pR^ithakkaraN karake; sUkShmatAse; visheShatAse; spaShTatAse . 2. abhilaShit = jisakI ichChA –
Page 364 of 513
PDF/HTML Page 397 of 546
single page version
ayamAtmA yadaiv sahajasaukhyaj~nAnabAdhAyatanAnAmasArvadikkAsakalapuruShasaukhyaj~nAnA- sarvaj~naH jhAdi kamaTTha.n dhyAyati kamarthamiti prashnaH . athavA kamartha.n dhyAyati, na kamapItyAkShepaH . katha.nbhUtaH san . asa.ndeho asandehaH sa.nshayAdirahit iti . ayamatrArthaH – yathA ko.api devadatto viShayasukhanimitta.n vidyArAdhanAdhyAna.n karoti, yadA vidyA siddhA bhavati tatphalabhUta.n viShayasukha.n cha siddha.n bhavati tadArAdhanAdhyAna.n na karoti, tathAya.n bhagavAnapi kevalaj~nAnavidyAnimitta.n tatphalabhUtAnantasukhanimitta.n cha pUrva.n ChadmasthAvasthAyA.n shuddhAtmabhAvanArUpa.n dhyAna.n kR^itavAn, idAnI.n taddhayAnen kevalaj~nAnavidyA siddhA tatphalabhUtamanantasukha.n cha siddham; kimartha.n dhyAna.n karotIti prashnaH AkShepo vA; dvitIya.n cha kAraNa.n – parokShe.arthe dhyAna.n bhavati, bhagavataH sarva.n pratyakSha.n, katha.n dhyAnamiti pUrvapakShadvAreN gAthA gatA ..197.. athAtra pUrvapakShe parihAra.n dadAti — jhAdi dhyAyati ekAkArsamarasIbhAven pariNamatyanubhavati . sa kaH
ab, sUtra dvArA (uparokta gAthAke prashnakA) uttar dete hai.n ki — jisane shuddhAtmAko upalabdha kiyA hai vah sakalaj~nAnI (sarvaj~na AtmA) is (param saukhya) kA dhyAn karatA hai : —
anvayArtha : — [anakShaH ] anindriy aur [akShAtItaH bhUtaH ] indriyAtIt huA AtmA [sarvAbAdhaviyuktaH ] sarva bAdhA rahit aur [sama.ntasarvAkShasaukhyaj~nAnADhayaH ] sampUrNa AtmAme.n sama.nt (sarvaprakArake, paripUrNa) saukhya tathA j~nAnase samR^iddha vartatA huA [para.n saukhya.n ] param saukhyakA [dhyAyati ] dhyAn karatA hai ..198..
TIkA : — jab yah AtmA, jo sahaj sukh aur j~nAnakI bAdhAke 1Ayatan hai.n (aisI) tathA jo 2asakal AtmAme.n 3asarvaprakArake sukh aur j~nAnake Ayatan hai.n aisI 1 Ayatan = nivAs; sthAn . 2 asakal AtmAme.n = AtmAke sarva pradesho.nme.n nahI.n kintu tho.De hI pradesho.nme.n . 3 asarvaprakArake = sabhI prakArake nahI.n ki ntu amuk hI prakArake; apUrNa [yah apUrNa sukh paramArthataH
indriy – atIt ani.ndri te dhyAve param Ana.ndane. 198.
Page 365 of 513
PDF/HTML Page 398 of 546
single page version
yatanAnA.n chAkShANAmabhAvAtsvayamanakShatven vartate tadaiv pareShAmakShAtIto bhavan nirAbAdh- sahajasaukhyaj~nAnatvAt sarvAbAdhaviyuktaH, sArvadikkasakalapuruShasaukhyaj~nAnapUrNatvAtsamantasarvAkSha- saukhyaj~nAnADhayashcha bhavati . eva.nbhUtashcha sarvAbhilAShajij~nAsAsandehAsambhave.apyapUrvamanAkulatvalakShaNa.n paramasaukhya.n dhyAyati . anAkulatvasa.ngataikAgrasa.nchetanamAtreNAvatiShThat iti yAvat . IdR^ish- mavasthAna.n cha sahajaj~nAnAnandasvabhAvasya siddhatvasya siddhirev ..198.. kartA . bhagavAn . ki.n dhyAyati . sokkha.n saukhyam . ki.nvishiShTam . para.n utkR^iShTa.n, sarvAtmapradeshAhlAdak- paramAnantasukham . kasminprastAve . yasminnev kShaNe bhUdo bhUtaH sa.njAtaH . ki.nvishiShTaH . akkhAtIdo akShAtItaH indriyarahitaH . na kevala.n svayamatIndriyo jAtaH pareShA.n cha aNakkho anakShaH indriyaviShayo na bhavatItyarthaH . punarapi ki.nvishiShTaH . savvAbAdhavijutto prAkR^italakShaNabalen bAdhAshabdasya hrrrrrasvatva.n sarvAbAdhA- viyukta : . AsamantAdbAdhAH pIDA AbAdhAH sarvAshcha tA AbAdhAshcha sarvAbAdhAstAbhirviyukto rahitaH sarvAbAdhAviyukta : . punashcha ki.nrUpaH . sama.ntasavvakkhasokkhaNANaDDho samantataH sAmastyen sparshanAdi- sarvAkShasaukhyaj~nAnADhayaH . samantataH sarvAtmapradeshairvA sparshanAdisarvendriyANA.n sambandhitven ye j~nAnasaukhye dve tAbhyAmADhayaH paripUrNaH ityarthaH . tadyathA — aya.n bhagavAnekadeshodbhavasA.nsArikaj~nAnasukhakAraNabhUtAni sarvAtmapradeshodbhavasvAbhAvikAtIndriyaj~nAnasukhavinAshakAni cha yAnIndriyANi nishchayaratnatrayAtmak kAraN- indriyo.nke abhAvake kAraN svaya.n ‘anindriy’ rUpase vartatA hai, usI samay vah dUsaro.nko ‘indriyAtIt’ (indriyaagochar) vartatA huA, nirAbAdh sahajasukh aur j~nAnavAlA honese ‘sarvabAdhA rahit’ tathA sakal AtmAme.n sarvaprakArake (paripUrNa) sukh aur j~nAnase paripUrNa honese ‘samasta AtmAme.n sa.nmat saukhya aur j~nAnase samR^iddha’ hotA hai . isaprakArakA vah AtmA sarva abhilAShA, jij~nAsA aur sa.ndehakA asa.nbhav hone par bhI apUrva aur anAkulatvalakShaN paramasaukhyakA dhyAn karatA hai; arthAt anAkulatvasa.ngat ek ‘agra’ke sa.nchetanamAtrarUpase avasthit rahatA hai, (arthAt anAkulatAke sAth rahanevAle ek AtmArUpI viShayake anubhavanarUp hI mAtra sthit rahatA hai ) aur aisA avasthAn sahajaj~nAnAnandasvabhAv siddhatvakI siddhi hI hai (arthAt isaprakAr sthit rahanA, sahajaj~nAn aur Ananda jisakA svabhAv hai aise siddhatvakI prApti hI hai .)
bhAvArtha : — 197vI.n gAthAme.n prashna upasthit kiyA gayA thA ki sarvaj~nabhagavAnako kisI padArthake prati abhilAShA, jij~nAsA yA sandeh nahI.n hai tab phi ra ve kis padArthakA dhyAn karate hai.n ? usakA uttar is gAthAme.n isaprakAr diyA gayA hai ki : — ek agra (viShay) kA sa.nvedan dhyAn hai . sarva Atmapradesho.nme.n paripUrNa Ananda aur j~nAnase bhare hue sarvaj~na bhagavAn paramAnandase abhinna aise nijAtmArUpI ek viShayakA sa.nvedan karate hai.n isaliye unake paramAnandakA dhyAn hai, arthAt ve paramasaukhyakA dhyAn karate hai.n ..198..
Page 366 of 513
PDF/HTML Page 399 of 546
single page version
yataH sarva ev sAmAnyacharamasharIrAstIrthakarAH acharamasharIrA mumukShavashchAmunaiv yathodi- ten shuddhAtmatattvapravR^ittilakShaNen vidhinA pravR^ittamokShasya mArgamadhigamya siddhA babhUvuH, na punaranyathApi, tato.avadhAryate kevalamayamek ev mokShasya mArgo, na dvitIy iti . ala.n cha samayasArabalenAtikrAmati vinAshayati yadA tasminnev kShaNe samastabAdhArahitaH sannatIndriyamananta- mAtmotthasukha.n dhyAyatyanubhavati pariNamati . tato j~nAyate kevalinAmanyachchintAnirodhalakShaNa.n dhyAna.n nAsti, ki.ntvidamev paramasukhAnubhavana.n vA dhyAnakAryabhUtA.n karmanirjarA.n dR^iShTavA dhyAnashabdenopacharyate . yatpunaH sayogikevalinastR^itIyashukladhyAnamayogikevalinashchaturthashukladhyAna.n bhavatItyukta.n tadupachAreN j~nAtavyamiti sUtrAbhiprAyaH ..198.. eva.n kevalI ki.n dhyAyatIti prashnamukhyatven prathamagAthA . paramasukha.n dhyAyatyanubhavatIti parihAramukhyatven dvitIyA cheti dhyAnaviShayapUrvapakShaparihAradvAreN tR^itIyasthale gAthAdvaya.n gatam . athAyamev nijashuddhAtmopalabdhilakShaNamokShamArgo, nAnya iti visheSheN samarthayati — jAdA jAtA utpannAH . katha.nbhUtAH. siddhA siddhAH siddhaparameShThino muktAtmAn ityarthaH . ke kartAraH . jiNA jinAH anAgArakevalinaH . jiNi.ndA na kevala.n jinA jinendrAshcha tIrthakaraparamadevAH . katha.nbhUtAH santaH ete siddhA
ab, yah nishchit karate hai.n ki – ‘yahI (pUrvokta hI) shuddha AtmAkI upalabdhi jisakA lakShaN hai, aisA mokShakA mArga hai’ : —
anvayArtha : — [jinAH jinendrAH shramaNAH ] jin, jinendra aur shramaN (arthAt sAmAnyakevalI, tIrtha.nkar aur muni) [eva.n ] is (pUrvokta hI) prakArase [mArga samutthitAH ] mArgame.n ArU.Dh.h.h hote hue [siddhAH jAtAH ] siddha hue [namo.astu ] namaskAr ho [tebhyaH ] unhe.n [cha ] aur [tasmai nirvANamArgAy ] us nirvANamArgako ..199..
TIkA : — sabhI sAmAnya charamasharIrI, tIrtha.nkar aur acharamasharIrI mumukShu isI yathokta shuddhAtmatattvapravR^ittilakShaN (shuddhAtmatattvame.n pravR^itti jisakA lakShaN hai aisI) vidhise pravartamAn mokShamArgako prApta karake siddha hue; kintu aisA nahI.n hai ki kisI dUsarI vidhise bhI siddha hue
siddhi varyA; namu.n temane, nirvANanA te mArgane. 199.
Page 367 of 513
PDF/HTML Page 400 of 546
single page version
prapa.nchen . teShA.n shuddhAtmatattvapravR^ittAnA.n siddhAnA.n tasya shuddhAtmatattvapravR^ittirUpasya mokShamArgasya cha pratyastamitabhAvyabhAvakavibhAgatven noAgamabhAvanamaskAro.astu . avadhArito mokShamArgaH, kR^ityamanuShThIyate ..199..
athopasampadye sAmyamiti pUrvapratij~nA.n nirvahan mokShamArgabhUtA.n svayamapi shuddhAtma- pravR^ittimAsUtrayati —
mokShamArgako, jisame.nse 1bhAvya aur bhAvakakA vibhAg asta ho gayA hai aisA
ab, ‘sAmyako prApta karatA hU.N’ aisI (pA.NchavI.n gAthAme.n kI gaI) pUrvapratij~nAkA nirvahaN karate hue (AchAryadev) svaya.n bhI mokShamArgabhUt shuddhAtmapravR^itti karate hai.n : —
anvayArtha : — [tasmAt ] aisA honese (arthAt shuddhAtmAme.n pravR^ittike dvArA hI mokSha hotA honese) [tathA ] isaprakAr [AtmAna.n ] AtmAko [svabhAven j~nAyaka.n ] svabhAvase j~nAyak [j~nAtvA ] jAnakar [nirmamatve upasthitaH ] mai.n nirmamatvame.n sthit rahatA huA [mamatA.n parivarjayAmi ] mamatAkA parityAg karatA hU.N ..200.. 1. bhAvya = ghyey; bhAvak = dhyAtA; bhAvya -bhAvakake arthake liye dekho pR^i0 6 me.n phu TanoT .
nirmamapaNe rahI sthit A parivarju.n Chu.n hu.n mamatvane. 200.