Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 76-86.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 28

 

Page 128 of 513
PDF/HTML Page 161 of 546
single page version

tR^iShNAbhirduHkhabIjatayA.atyantaduHkhitAH santo mR^igatR^iShNAbhya ivAmbhA.nsi viShayebhyaH saukhyAnya-
bhilaShanti
. tadduHkhasa.ntApavegamasahamAnA anubhavanti cha viShayAn, jalAyukA iv, tAvadyAvat.h
kShaya.n yAnti . yathA hi jalAyukAstR^iShNAbIjen vijayamAnen duHkhA.nku reN kramataH samAkramyamANA
duShTakIlAlamabhilaShantyastadevAnubhavantyashchApralayAt.h klishyante, evamamI api puNyashAlinaH
pApashAlin iv tR^iShNAbIjen vijayamAnen duHkhA.nku reN kramataH samAkramyamANA viShayAn-
bhilaShantastAnevAnubhavantashchApralayAt
.h klishyante . ataH puNyAni sukhAbhAsasya duHkhasyaiv
sAdhanAni syuH ..75..
sukhAdvilakShaNAni viShayasukhAni ichChanti . na kevalamichChanti, na kevalamichChanti, aNubhava.nti ya anubhavanti cha . ki.nparyantam .
AmaraNa.n maraNaparyantam . katha.nbhUtAH . dukkhasa.ntattA duHkhasa.ntaptA iti . ayamatrArthaHyathA tR^iShNodrekeN
1. jaise mR^igajalame.nse jal nahI.n milatA vaise hI indriyaviShayo.nme.nse sukh prApta nahI.n hotA .
2. duHkhasa.ntAp = duHkhadAh; duHkhakI jalanpI.DA .
honese puNyajanit tR^iShNAo.nke dvArA bhI atyanta duHkhI hote hue 1mR^igatR^iShNAme.nse jalakI bhA.Nti
viShayo.nme.nse sukh chAhate hai.n aur us 2duHkhasa.ntApake vegako sahan na kar sakanese viShayo.nko tab
-tak bhogate hai.n, jab tak ki vinAshako [-maraNako ] prApta nahI.n hote . jaise jo.nk (go.nch)
tR^iShNA jisakA bIj hai aise vijayako prApta hotI huI duHkhA.nkurase kramashaH AkrAnta honese dUShit
rakta ko chAhatI hai aur usIko bhogatI huI maraNaparyanta kleshako pAtI hai, usIprakAr yah
puNyashAlI jIv bhI, pApashAlI jIvo.nkI bhA.Nti, tR^iShNA jisakA bIj hai aise vijay prApta
duHkhA.nkuro.nke dvArA kramashaH AkrA.nt honese, viShayo.nko chAhate hue aur unhI.nko bhogate hue
vinAshaparya.nt (-maraNaparyanta) klesh pAte hai.n
.
isase puNya sukhAbhAs aise duHkhakA hI sAdhan hai .
bhAvArtha :jinhe.n samastavikalpajAl rahit paramasamAdhise utpanna sukhAmR^itarUp sarva
Atmapradesho.nme.n paramaAhlAdabhUt svarUpatR^ipti nahI.n vartatI aise samasta sa.nsArI jIvo.nke nirantar
viShayatR^iShNA vyakta yA avyaktarUpase avashya vartatI hai
. ve tR^iShNArUpI bIj kramashaH a.nkurarUp
hokar duHkhavR^ikSharUpase vR^iddhiko prApta hokar, isaprakAr duHkhadAhakA veg asahya hone par, ve jIv
viShayo.nme.n pravR^itta hote hai.n
. isaliye jinakI viShayo.nme.n pravR^itti dekhI jAtI hai aise devo.n takake samasta
sa.nsArI jIv duHkhI hI hai.n .
isaprakAr duHkhabhAv hI puNyo.nkApuNyajanit sAmagrIkAAlamban karatA hai
isaliye puNya sukhAbhAs aise duHkhakA hI avalambansAdhan hai ..75..

Page 129 of 513
PDF/HTML Page 162 of 546
single page version

ath punarapi puNyajanyasyendriyasukhasya bahudhA duHkhatvamudyotayati
sapara.n bAdhAsahida.n vichChiNNa.n ba.ndhakAraNa.n visama.n .
ja.n i.ndiehi.n laddha.n ta.n sokkha.n dukkhamev tahA ..76..
sapara.n bAdhAsahita.n vichChinna.n bandhakAraNa.n viShamam .
yadindriyairlabdha.n tatsaukhya.n duHkhamev tathA ..76..
saparatvAt.h bAdhAsahitatvAt.h vichChinnatvAt.h bandhakAraNatvAt.h viShamatvAchcha puNya-
janyamapIndriyasukha.n duHkhamev syAt.h . sapara.n hi sat.h parapratyayatvAt.h parAdhInatayA, bAdhAsahita.n
preritAH jalaukasaH kIlAlamabhilaShantyastadevAnubhavantyashchAmaraNa.n duHkhitA bhavanti, tathA nijashuddhAtma-
sa.nvittiparA~N.hmukhA jIvA api mR^igatR^iShNAbhyo.ambhA.nsIv viShayAnabhilaShantastathaivAnubhavantashchAmaraNa.n

duHkhitA bhavanti
. tat etadAyAta.n tR^iShNAta~N.hkotpAdakatven puNyAni vastuto duHkhakAraNAni iti ..75..
ath punarapi puNyotpannasyendriyasukhasya bahudhA duHkhatva.n prakAshayatisapara.n sah paradravyApekShayA vartate
sapara.n bhavatIndriyasukha.n, pAramArthikasukha.n tu paradravyanirapekShatvAdAtmAdhIna.n bhavati . bAdhAsahida.n tIvrakShudhA-
tR^iShNAdyanekabAdhAsahitatvAdbAdhAsahitamindriyasukha.n, nijAtmasukha.n tu pUrvoktasamastabAdhArahitatvAd-
vyAbAdham
. vichChiNNa.n pratipakShabhUtAsAtodayen sahitatvAdvichChinna.n sAntarita.n bhavatIndriyasukha.n,
atIndriyasukha.n tu pratipakShabhUtAsAtodayAbhAvAnnirantaram . ba.ndhakAraNa.n dR^iShTashrutAnubhUtabhogAkA~N.hkShA-
pra. 17
ab, punaH puNyajanya indriyasukhako anek prakArase duHkharUp prakAshit karate hai.n :
anvayArtha :[yat ] jo [indriyaiH labdha.n ] indriyo.nse prApta hotA hai [tat saukhya.n ]
vah sukh [sapara.n ] parasambandhayukta, [bAdhAsahita.n ] bAdhAsahit [vichChinna.n ] vichChinna
[ba.ndhakAraNa.n ] ba.ndhakA kAraN [viShama.n ] aur viSham hai; [tathA ] isaprakAr [duHkham ev ] vah
duHkh hI hai
..76..
TIkA :parasambandhayukta honese, bAdhA sahit honese, vichChanna honese, bandhakA kAraN
honese, aur viSham honese, indriyasukhpuNyajanya hone par bhIduHkh hI hai .
indriyasukh (1) ‘parake sambandhavAlA’ hotA huA parAshrayatAke kAraN parAdhIn hai,
parayukta, bAdhAsahit, kha.nDit, ba.ndhakAraN, viSham Che;
je indriyothI labdha te sukh e rIte duHkh ja khare. 76.

Page 130 of 513
PDF/HTML Page 163 of 546
single page version

hi sadashanAyodanyAvR^iShasyAdibhistR^iShNAvyaktibhirupetatvAt.h atyantAkulatayA, vichChinna.n hi
sadasadvedyodayaprachyAvitasadvedyodayapravR^ittatayA.anubhavatvAdudbhUtavipakShatayA, bandhakAraNa.n hi sadviShayo-
pabhogamArgAnulagnarAgAdidoShasenAnusArasa.ngachChamAnaghanakarmapA.nsupaTalatvAdudarkaduHsahatayA, viShama.n
hi sadabhivR^iddhiparihANipariNatatvAdatyantavisa.nShThulatayA cha duHkhamev bhavati
. athaiva.n puNyamapi
pApavad duHkhasAdhanamAyAtam ..76..
prabhR^ityanekApadhyAnavashen bhAvinarakAdiduHkhotpAdakakarmabandhotpAdakatvAdbandhakAraNamindriyasukha.n, atIndriy-
sukha.n tu sarvApadhyAnarahitatvAdabandhakAraNam . visama.n vigataH shamaH paramopashamo yatra tadviShamamatR^iptikara.n
hAnivR^iddhisahitatvAdvA viShama.n, atIndriyasukha.n tu paramatR^iptikara.n hAnivR^iddhirahitam . ja.n i.ndiehi.n laddha.n ta.n sokkha.n
dukkhamev tahA yadindriyairlabdha.n sa.nsArasukha.n tatsukha.n yathA pUrvoktapa~nchavisheShaNavishiShTa.n bhavati tathaiv
duHkhamevetyabhiprAyaH ..76.. eva.n puNyAni jIvasya tR^iShNotpAdakatven duHkhakAraNAni bhavantIti kathanarUpeN
dvitIyasthale gAthAchatuShTaya.n gatam . ath nishchayen puNyapApayorvisheSho nAstIti kathayan puNya-
1. chyut karanA = haTA denA; padabhraShTa karanA; (sAtAvedanIyakA uday usakI sthiti anusAr rahakar haT jAtA
hai aur asAtA vedanIyakA uday AtA hai)
2. ghan paTal = saghan (gA.Dh.h.h) parta, ba.DA jhuNDa .
(2) ‘bAdhAsahit’ hotA huA khAne, pIne aur maithunakI ichChA ityAdi tR^iShNAkI vyaktiyo.nse
(-tR^iShNAkI pragaTatAo.nse) yukta honese atyanta Akul hai, (3)‘vichChinna’ hotA huA
asAtAvedanIyakA uday jise
1chyut kar detA hai aise sAtAvedanIyake udayase pravartamAn hotA
huA anubhavame.n AtA hai, isaliye vipakShakI utpattivAlA hai, (4) ‘bandhakA kAraN’ hotA
huA viShayopabhogake mArgame.n lagI huI rAgAdi doSho.nkI senAke anusAr karmarajake
2ghan
paTalakA sambandha honeke kAraN pariNAmase duHsah hai, aur (5) ‘viSham’ hotA huA hAni
vR^iddhime.n pariNamit honese atyanta asthir hai; isaliye vah (indriyasukh) duHkh hI hai .
jab ki aisA hai (indriyasukh duHkh hI hai) to puNya bhI, pApakI bhA.Nti, duHkhakA
sAdhan hai aisA phalit huA .
bhAvArtha :indriyasukh duHkh hI hai, kyo.nki vah parAdhIn hai, atyanta Akul hai,
vipakShakI (-virodhakI) utpattivAlA hai, pariNAmase duHssah hai, aur atyanta asthir hai .
isase yah siddha huA ki puNya bhI duHkhakA hI sAdhan hai ..76..

Page 131 of 513
PDF/HTML Page 164 of 546
single page version

ath puNyapApayoravisheShatva.n nishchinvannupasa.nharati
Na hi maNNadi jo eva.n Natthi viseso tti puNNapAvANa.n .
hi.nDadi ghoramapAra.n sa.nsAra.n mohasa.nChaNNo ..77..
na hi manyate ya eva.n nAsti visheSh iti puNyapApayoH .
hiNDati ghoramapAra.n sa.nsAra.n mohasa.nChannaH ..77..
evamuktakrameN shubhAshubhopayogadvaitamiv sukhaduHkhadvaitamiv cha na khalu paramArthataH
puNyapApadvaitamavatiShThate, ubhayatrApyanAtmadharmatvAvisheShatvAt.h . yastu punaranayoH kalyANakAlAyas-
pApayorvyAkhyAnamupasa.nharatiNa hi maNNadi jo eva.n na hi manyate ya evam . kim . Natthi viseso tti
puNNapAvANa.n puNyapApayornishchayen visheSho nAsti . sa ki.n karoti . hi.nDadi ghoramapAra.n sa.nsAra.n hiNDati bhramati .
kam . sa.nsAram . katha.nbhUtam . ghoram apAra.n chAbhavyApekShayA . katha.nbhUtaH . mohasa.nChaNNo mohaprachChAdit iti .
tathAhidravyapuNyapApayorvyavahAreN bhedaH, bhAvapuNyapApayostatphalabhUtasukhaduHkhayoshchAshuddhanishchayen bhedaH,
1. sukh = indriyasukh
nahi mAnatoe rIt puNye pApamA.n na visheSh Che,
te mohathI AchChanna ghor apAr sa.nsAre bhame. 77.
ab, puNya aur pApakI avisheShatAkA nishchay karate hue (is viShayakA) upasa.nhAr
karate hai.n :
anvayArtha :[eva.n ] isaprakAr [puNyapApayoH ] puNya aur pApame.n [visheShaH nAsti ]
antar nahI.n hai [iti ] aisA [yaH ] jo [na hi manyate ] nahI.n mAnatA, [mohasa.nChannaH ]
vah mohAchChAdit hotA huA [ghor apAra.n sa.nsAra.n ] ghor apAr sa.nsArame.n [hiNDati ] paribhramaN
karatA hai
..77..
TIkA : yo.n pUrvokta prakArase, shubhAshubh upayogake dvaitakI bhA.Nti aur sukhaduHkhake
dvaitakI bhA.Nti, paramArthase puNyapApakA dvait nahI.n TikatAnahI.n rahatA, kyo.nki dono.nme.n anAtmadharmatva
avisheSh arthAt samAn hai . (paramArthase jaise shubhopayog aur ashubhopayogarUp dvait vidyamAn nahI.n
hai, jaise 1sukh aur duHkharUp dvait vidyamAn nahI.n hai, usIprakAr puNya aur pAparUp dvaitakA bhI
astitva nahI.n hai; kyo.nki puNya aur pAp dono.n AtmAke dharma na honese nishchayase samAn hI hai.n .)

Page 132 of 513
PDF/HTML Page 165 of 546
single page version

nigaDayorivAha.nkArika.n visheShamabhimanyamAno.ahamindrapadAdisa.npadA.n nidAnamiti nirbharatara.n dharmAnu-
rAgamavalambate sa khalUparaktachittabhittitayA tiraskR^itashuddhopayogashaktirAsa.nsAra.n shArIra.n duHkh-
mevAnubhavati
..77..
athaivamavadhAritashubhAshubhopayogAvisheShaH samastamapi rAgadveShadvaitamapahAsayannasheShaduHkh-
kShayAy sunishchitamanAH shuddhopayogamadhivasati
eva.n vididattho jo davvesu Na rAgamedi dosa.n vA .
uvaogavisuddho so khavedi dehubbhava.n dukkha.n ..78..
shuddhanishchayen tu shuddhAtmano bhinnatvAdbhedo nAsti . eva.n shuddhanayen puNyapApayorabheda.n yo.asau na manyate
sa devendrachakravartibaladevavAsudevakAmadevAdipadanimitta.n nidAnabandhen puNyamichChannirmohashuddhAtmatattva-
viparItadarshanachAritramohaprachChAditaH suvarNalohanigaDadvayasamAnapuNyapApadvayabaddhaH san sa.nsArarahitashuddhAtmano

viparIta.n sa.nsAra.n bhramatItyarthaH
..77.. athaiva.n shubhAshubhayoH samAnatvaparij~nAnen nishchitashuddhAtmatattvaH san
aisA hone par bhI, jo jIv un dono.nme.nsuvarNa aur lohekI be.DIkI bhA.Nti1aha.nkArik
antar mAnatA huA, ahamindrapadAdi sampadAo.nke kAraNabhUt dharmAnurAg par atyanta
nirbharamayarUpase (-gADharUpase) avalambit hai, vah jIv vAstavame.n chittabhUmike uparakta honese
(-chittakI bhUmi karmopAdhike nimittase ra.ngI huI
malin vikR^it honese) jisane shuddhopayog
shaktikA tiraskAr kiyA hai, aisA vartatA huA sa.nsAraparyanta (-jabatak is sa.nsArakA astitva
hai tabatak arthAt sadAke liye) shArIrik duHkhakA hI anubhav karatA hai
.
bhAvArtha :jaise sonekI beDI aur lohekI beDI dono.n avisheSharUpase bA.NdhanekA hI
kAm karatI hai.n usIprakAr puNya -pAp dono.n avisheSharUpase bandhan hI hai.n . jo jIv puNya aur
pApakI avisheShatAko kabhI nahI.n mAnatA usakA us bhaya.nkar sa.nsArame.n paribhramaNakA kabhI anta
nahI.n AtA
..77..
ab, isaprakAr shubh aur ashubh upayogakI avisheShatA avadhArit karake, samasta
rAgadveShake dvaitako dUr karate hue, asheSh duHkhakA kShay karanekA maname.n dR^i.Dh.h.h nishchay karake
shuddhopayogame.n nivAs karatA hai (-use a.ngIkAr karatA hai ) :
1. puNya aur pApame.n antar honekA mat aha.nkArajanya (avidyAjanya, aj~nAnajanya hai) .
viditArtha e rIt, rAgadveSh lahe na je dravyo viShe,
shuddhopayogI jIv te kShay dehagat duHkhano kare
. 78.

Page 133 of 513
PDF/HTML Page 166 of 546
single page version

eva.n viditArtho yo dravyeShu na rAgameti dveSha.n vA .
upayogavishuddhaH saH kShapayati dehodbhava.n duHkham ..78..
yo hi nAm shubhAnAmashubhAnA.n cha bhAvAnAmavisheShadarshanen samyakparichChinna-
vastusvarUpaH svaparavibhAgAvasthiteShu samagreShu sasamagraparyAyeShu dravyeShu rAga.n dveSha.n chAsheShamev
parivarjayati sa kilaikAntenopayogavishuddhatayA parityaktaparadravyAlambano.agnirivAyaHpiNDA-
dananuShThitAyaHsAraH prachaNDaghanaghAtasthAnIya.n shArIra.n duHkha.n kShapayati
. tato mamAyamevaikaH sharaNa.n
shuddhopayogaH ..78..
duHkhkShayAy shuddhopayogAnuShThAna.n svIkarotieva.n vididattho jo eva.n chidAnandaikasvabhAva.n paramAtmatattva-
mevopAdeyamanyadasheSha.n heyamiti heyopAdeyaparij~nAnen viditArthatattvo bhUtvA yaH davvesu Na rAgamedi dosa.n vA
nijashuddhAtmadravyAdanyeShu shubhAshubhasarvadravyeShu rAga.n dveSha.n vA na gachChati
uvaogavisuddho so rAgAdirahit-
shuddhAtmAnubhUtilakShaNen shuddhopayogen vishuddhaH san saH khavedi dehubbhava.n dukkha.n taptalohapiNDasthAnIy-
dehAdudbhava.n anAku latvalakShaNapAramArthik sukhAdvilakShaNa.n paramAku latvotpAdaka.n lohapiNDarahito.agniriv
ghanaghAtapara.nparAsthAnIyadeharahito bhUtvA shArIra.n duHkha.n kShapayatItyabhiprAyaH
..78.. evamupasa.nhArarUpeN
tR^itIyasthale gAthAdvaya.n gatam . iti shubhAshubhamUDhatvanirAsArtha.n gAthAdashakaparyanta.n sthalatrayasamudAyen
anvayArtha :[eva.n ] isaprakAr [viditArthaH ] vastusvarUpako jAnakar [yaH ] jo
[dravyeShu ] dravyo.nke prati [rAga.n dveSha.n vA ] rAg yA dveShako [na eti ] prApta nahI.n hotA, [sa ] vah
[upayogavishuddhaH ] upayogavishuddhaH hotA huA [dehodbhava.n duHkha.n ] dohotpanna duHkhakA [kShapayati ]
kShay karatA hai
..78..
TIkA :jo jIv shubh aur ashubh bhAvo.nke avisheShadarshanase (-samAnatAkI
shraddhAse) vastusvarUpako samyakprakArase jAnatA hai, sva aur par do vibhAgo.nme.n rahanevAlI, samasta
paryAyo.n sahit samasta dravyo.nke prati rAg aur dveShako niravasheSharUpase Cho.DtA hai, vah jIv,
ekAntase upayogavishuddha (-sarvathA shuddhopayogI) honese jisane paradravyakA Alamban Cho.D.h.h diyA
hai aisA vartatA huA
loheke goleme.nse loheke 1sArakA anusaraN na karanevAlI agnikI
bhA.Ntipracha.nD ghanake AghAt samAn shArIrik duHkhakA kShay karatA hai . (jaise agni loheke
tapta goleme.nse loheke satvako dhAraN nahI.n karatI isaliye agni par pracha.nD ghanake prahAr nahI.n
hote, usIprakAr paradravyakA Alamban na karanevAle AtmAko shArIrik duHkhakA vedan nahI.n
hotA
.) isaliye yahI ek shuddhopayog merI sharaN hai ..78..
1. sAr = satva, ghanatA, kaThinatA .

Page 134 of 513
PDF/HTML Page 167 of 546
single page version

ath yadi sarvasAvadyayogamatItya charitramupasthito.api shubhopayogAnuvR^ittivashatayA
mohAdInnonmUlayAmi, tataH kuto me shuddhAtmalAbh iti sarvArambheNottiShThate
chattA pAvAra.nbha.n samuTThido vA suhammi chariyammi .
Na jahadi jadi mohAdI Na lahadi so appaga.n suddha.n ..79..
tyaktvA pApArambha.n samutthito vA shubhe charitre .
na jahAti yadi mohAdInna labhate sa Atmaka.n shuddham ..79..
yaH khalu samastasAvadyayogapratyAkhyAnalakShaNa.n paramasAmAyika.n nAm chAritra.n pratij~nAyApi
shubhopayogavR^ittyA bakAbhisArik yevAbhisAryamANo na mohavAhinIvidheyatAmavakirati sa kil
prathamaj~nAnakaNDikA samAptA . ath shubhAshubhopayoganivR^ittilakShaNashuddhopayogen mokSho bhavatIti pUrvasUtre
bhaNitam . atra tu dvitIyaj~nAnakaNDikAprArambhe shuddhopayogAbhAve shuddhAtmAna.n na labhate iti tamevArtha.n
ab, sarva sAvadyayogako Cho.Dkar chAritra a~N.hgIkAr kiyA hone par bhI yadi mai.n
shubhopayogapariNatike vash hokar mohAdikA 1unmUlan na karU.N, to mujhe shuddha AtmAkI prApti
kahA.Nse hogI ?isaprakAr vichAr karake mohAdike unmUlanake prati sarvArambha (-sarvaudyam)
pUrvak kaTibaddha hotA hai :
anvayArtha :[pApArambha.n ] pAparambhako [tyaktvA ] Cho.Dkar [shubhe charitre ] shubh
chAritrame.n [samutthitaH vA ] udyat hone par bhI [yadi ] yadi jIv [mohAdIn ] mohAdiko [na
jahAti ]
nahI.n Cho.DtA, to [saH ] vah [shuddha.n Atmaka.n ] shuddha AtmAko [ na labhate ] prApta nahI.n
hotA
..79..
TIkA :jo jIv samasta sAvadyayogake pratyAkhyAnasvarUp paramasAmAyik nAmak
chAritrakI pratij~nA karake bhI dhUrta 2abhisArikA (nAyikA) kI bhA.Nti shubhopayogapariNatise
3abhisAr (-milan) ko prApta hotA huA (arthAt shubhopayogapariNatike premame.n pha.NsatA huA)
1. unmUlan = ja.DmUlase nikAl denA; nikandan .
2. abhisArikA = sa.nket anusAr premIse milane jAnevAlI strI .
3. abhisAr = premIse milane jAnA .
jIv ChoDI pApAra.nbhane shubh charitamA.n udyat bhale,
jo nav taje mohAdine to nav lahe shuddhAtmane
. 79.

Page 135 of 513
PDF/HTML Page 168 of 546
single page version

samAsannamahAduHkhasa.nk TaH kathamAtmAnamavipluta.n labhate . ato mayA mohavAhinIvijayAy baddhA
kakSheyam ..79..
ath katha.n mayA vijetavyA mohavAhinItyupAyamAlochayati
jo jANadi araha.nta.n davvattaguNattapajjayattehi.n .
so jANadi appANa.n moho khalu jAdi tassa laya.n ..80..
yo jAnAtyarhanta.n dravyatvaguNatvaparyayatvaiH .
sa jAnAtyAtmAna.n mohaH khalu yAti tasya layam ..80..
yo hi nAmArhanta.n dravyatvaguNatvaparyayatvaiH parichChinatti sa khalvAtmAna.n parichChinatti,
vyatirekarUpeN dR^iDhayatichattA pAvAra.nbha.n pUrva.n gR^ihavAsAdirUpa.n pApArambha.n tyaktvA samuTThido vA suhammi
chariyamhi samyagupasthito vA punaH . kva . shubhacharitre . Na jahadi jadi mohAdI na tyajati yadi
chenmoharAgadveShAn Na lahadi so appaga.n suddha.n na labhate sa AtmAna.n shuddhamiti . ito vistaraHko.api
mokShArthI paramopekShAlakShaNa.n paramasAmAyika.n pUrva.n pratij~nAy pashchAdviShayasukhasAdhakashubhopayogapariNatyA
mohitAntara~N.hgaH san nirvikalpasamAdhilakShaNapUrvoktasAmAyikachAritrAbhAve sati nirmohashuddhAtmatattvaprati-

pakShabhUtAn mohAdInna tyajati yadi chettarhi jinasiddhasadR^isha.n nijashuddhAtmAna.n na labhat iti sUtrArthaH
..79..
mohakI senAke vashavartanapaneko dUr nahI.n kar DAlatAjisake mahA duHkh sa.nkaT nikaT hai.n aisA
vah, shuddha (-vikAr rahit, nirmal) AtmAko kaise prApta kar sakatA hai ? (nahI.n prApta kar
sakatA) isaliye mai.nne mohakI senA par vijay prApta karaneko kamar kasI hai
.
ab, ‘mai.n mohakI senAko kaise jItU.n’aisA upAy vichAratA hai :
anvayArtha :[yaH ] jo [arhanta.n ] arahantako [dravyatva -guNatvaparyayatvaiH ] dravyapane
guNapane aur paryAyapane [jAnAti ] jAnatA hai, [saH ] vah [AtmAna.n ] (apane) AtmAko
[jAnAti ] jAnatA hai aur [tasya mohaH ] usakA moh [khalu ] avashya [laya.n yAti ] layako
prApta hotA hai
..80..
TIkA :jo vAstavame.n araha.ntako dravyarUpase, guNarUpase aur paryAyarUpase jAnatA hai
je jANato arha.ntane guN, dravya ne paryayapaNe,
te jIv jANe Atmane, tasu moh pAme lay khare. 80
.

Page 136 of 513
PDF/HTML Page 169 of 546
single page version

ubhayorapi nishchayenAvisheShAt.h . arhato.api pAkakAShThAgatakArtasvarasyev parispaShTamAtmarUpa.n,
tatastatparichChede sarvAtmaparichChedaH . tatrAnvayo dravya.n, anvayavisheShaNa.n guNaH, anvayavyatirekAH
paryAyAH . tatra bhagavatyarhati sarvato vishuddhe tribhUmikamapi svamanasA samayamutpashyati .
ath shuddhopayogAbhAve yAdR^isha.n jinasiddhasvarUpa.n na labhate tamev kathayati
tavasa.njamappasiddho suddho saggApavaggamaggakaro .
amarAsuri.ndamahido devo so loyasiharattho ..5..
tavasa.njamappasiddho samastarAgAdiparabhAvechChAtyAgen svasvarUpe pratapana.n vijayana.n tapaH, bahira~N.hgendriy
prANasa.nyamabalen svashuddhAtmani sa.nyamanAtsamarasIbhAven pariNamana.n sa.nyamaH, tAbhyA.n prasiddho jAt
utpannastapaHsa.nyamaprasiddhaH,
suddho kShudhAdyaShTAdashadoSharahitaH, saggApavaggamaggakaro svargaH prasiddhaH keval-
j~nAnAdyanantachatuShTayalakShaNo.apavargo mokShastayormArga.n karotyupadishati svargApavargamArgakaraH, amarAsuri.ndamahido
tatpadAbhilAShibhiramarAsurendrairmahitaH pUjito.amarAsurendramahitaH,
devo so sa eva.nguNavishiShTo.arhan devo
bhavati . loyasiharattho sa ev bhagavAn lokAgrashikharasthaH san siddho bhavatIti jinasiddhasvarUpa.n
j~nAtavyam ..5.. ath tamittha.nbhUta.n nirdoShiparamAtmAna.n ye shraddadhati manyante te.akShayasukha.n labhanta iti
praj~nApayati
ta.n devadevadeva.n jadivaravasaha.n guru.n tiloyassa .
paNama.nti je maNussA te sokkha.n akkhaya.n ja.nti ..6..
ta.n devadevadeva.n devadevAH saudharmendraprabhR^itayasteShA.n dev ArAdhyo devadevadevasta.n devadevadeva.n, jadivaravasaha.n
jitendriyatven nijashuddhAtmani yatnaparAste yatayasteShA.n varA gaNadharadevAdayastebhyo.api vR^iShabhaH pradhAno
yativaravR^iShabhasta.n yativaravR^iShabha.n,
guru.n tiloyassa anantaj~nAnAdiguruguNaistrailokyasyApi gurusta.n trilokaguru.n,
paNama.nti je maNussA tamittha.nbhUta.n bhagavanta.n ye manuShyAdayo dravyabhAvanamaskArAbhyA.n praNamantyArAdhayanti te
sokkha.n akkhaya.n ja.nti te tadArAdhanAphalen para.nparayA.akShayAnantasaukhya.n yAnti labhanta iti sUtrArthaH ..6..
ath ‘chattA pAvAra.nbha.n’ ityAdisUtreN yadukta.n shuddhopayogAbhAve mohAdivinAsho na bhavati, mohAdi-
vah vAstavame.n AtmAko jAnatA hai, kyo.nki dono.nme.n nishchayase antar nahI.n hai; aur arahantakA
svarUp, antim tAvako prApta soneke svarUpakI bhA.Nti, parispaShTa (-sarvaprakArase spaShTa) hai,
isaliye usakA j~nAn honepar sarva AtmAkA j~nAn hotA hai
. vahA.N anvay vah dravya hai, anvayakA
visheShaN vah guN hai aur anvayake vyatirek(-bhed) ve paryAye.n hai.n . sarvataH vishuddha bhagavAn
araha.ntame.n (-araha.ntake svarUpakA khyAl karane par) jIv tIno.n prakArayukta samayako
(-dravyaguNaparyAyamay nij AtmAko) apane manase jAn letA hai
samajh letA hai . yathA ‘yah

Page 137 of 513
PDF/HTML Page 170 of 546
single page version

yashchetano.ayamityanvayastaddravya.n, yachchAnvayAshrita.n chaitanyamiti visheShaNa.n sa guNaH, ye chaikasamay-
mAtrAvadhR^itakAlaparimANatayA parasparaparAvR^ittA anvayavyatirekAste paryAyAshchidvivartanagranthay iti
yAvat
.h . athaivamasya trikAlamapyekakAlamAkalayato muktAphalAnIv pralambe prAlambe
chidvivartA.nshchetan ev sa.nkShipya visheShaNavisheShyatvavAsanAntardhAnAddhavalimAnamiv prAlambe chetan
ev chaitanyamantarhita.n vidhAy kevala.n prAlambamiv kevalamAtmAna.n parichChindatasta-
vinAshAbhAve shuddhAtmalAbho na bhavati, tadarthamevedAnImupAya.n samAlochayatijo jANadi araha.nta.n yaH kartA
jAnAti . kam . arhantam . kaiH kR^itvA . davvattaguNattapajjayattehi.n dravyatvaguNatvaparyAyatvaiH . so jANadi appANa.n
sa puruSho.arhatparij~nAnAtpashchAdAtmAna.n jAnAti, moho khalu jAdi tassa laya.n tat Atmaparij~nAnAttasya moho
darshanamoho laya.n vinAsha.n kShaya.n yAtIti . tadyathAkevalaj~nAnAdayo visheShaguNA, astitvAdayaH
sAmAnyaguNAH, paramaudArikasharIrAkAreN yadAtmapradeshAnAmavasthAna.n sa vya~njanaparyAyaH, agurulaghuk guN-
ShaDvR^iddhihAnirUpeN pratikShaNa.n pravartamAnA arthaparyAyAH, eva.nlakShaNaguNaparyAyAdhArabhUtamamUrtamasa.nkhyAtapradesha.n
1chetan hai’ isaprakArakA anvay vah dravya hai, anvayake Ashrit rahanevAlA ‘chaitanya’ visheShaN vah
guN hai, aur ek samay mAtrakI maryAdAvAlA kAlaparimAN honese paraspar apravR^itta
2anvayavyatirek ve paryAye.n hai.njo ki chidvivartanakI [-AtmAke pariNamanakI ] granthiyA.N
[gA.nThe.n ] hai.n .
ab, isaprakAr traikAlikako bhI [-traikAlik AtmAko bhI ] ek kAlame.n samajh
lenevAlA vah jIv, jaisai motiyo.nko jhUlate hue hArame.n antargat mAnA jAtA hai, usI prakAr
chidvivarto.nkA chetaname.n hI sa.nkShepaN [-a.ntargat ] karake, tathA
3visheShaNavisheShyatAkI vAsanAkA
4antardhAn honesejaise saphe dIko hArame.n 5antarhit kiyA jAtA hai, usI prakArchaitanyako
chetaname.n hI antarhit karake, jaise mAtra 6hArako jAnA jAtA hai, usIprakAr keval AtmAko
1. chetan = AtmA .
2. anvayavyatirek = ek dUsareme.n nahI.n pravartate aise jo anvayake vyatirek .
3. visheShaN guN hai aur visheShya vo dravya hai .
4. a.ntardhAn = adR^ishya ho jAnA .
5. a.ntarhit = gupta; adR^ishya .
6. hArako kharIdanevAlA manuShya hArako kharIdate samay hAr, usakI saphe dI aur unake motiyo.n ityAdikI parIkShA
karatA hai, kintu bAdame.n saphe dI aur motiyo.nko hArame.n hI samAviShTa karake unakA lakSha Cho.Dkar vah mAtra
hArako hI jAnatA hai
. yadi aisA na kare to hArake pahinane par bhI usakI saphe dI Adike vikalpa bane
rahanese hArako pahananeke sukhakA vedan nahI.n kar sakegA .
પ્ર. ૧૮

Page 138 of 513
PDF/HTML Page 171 of 546
single page version

duttarottarakShaNakShIyamANakartR^ikarmakriyAvibhAgatayA niShkriya.n chinmAtra.n bhAvamadhigatasya jAtasya
maNerivAkampapravR^ittanirmalAlokasyAvashyamev nirAshrayatayA mohatamaH pralIyate
. yadyeva.n labdho mayA
mohavAhinIvijayopAyaH ..80..
shuddhachaitanyAnvayarUpa.n dravya.n cheti . ittha.nbhUta.n dravyaguNaparyAyasvarUpa.n pUrvamarhadabhidhAne paramAtmani j~nAtvA
pashchAnnishchayanayen tadevAgamasArapadabhUtayA.adhyAtmabhAShayA nijashuddhAtmabhAvanAbhimukharUpeN savikalpasva-
sa.nvedanaj~nAnen tathaivAgamabhAShayAdhaHpravR^ittikaraNApUrvakaraNAnivR^ittikaraNasa.nj~nadarshanamohakShapaNasamarthapariNAm-

visheShabalen pashchAdAtmani yojayati
. tadanantaramavikalpasvarUpe prApte, yathA paryAyasthAnIyamuktAphalAni
guNasthAnIya.n dhavalatva.n chAbhedanayen hAr ev, tathA pUrvoktadravyaguNaparyAyA abhedanayenAtmaiveti bhAvayato
darshanamohAndhakAraH pralIyate
. iti bhAvArthaH ..80.. ath pramAdotpAdakachAritramohasa.nj~nashchauro.astIti
matvA.a.aptaparij~nAnAdupalabdhasya shuddhAtmachintAmaNeH rakShaNArtha.n jAgartIti kathayatijIvo jIvaH kartA .
jAnane par, usake uttarottar kShaName.n kartA -karma -kriyAkA vibhAg kShayako prApta hotA jAtA hai
isaliye niShkriy chinmAtra bhAvako prApta hotA hai; aur isaprakAr maNikI bhA.Nti jisakA nirmal
prakAsh akamparUpase pravartamAn hai aise us (chinmAtra bhAvako prApta) jIvake mohAndhakAr
nirAshrayatAke kAraN avashyamev pralayako prApta hotA hai
.
yadi aisA hai to mai.nne mohakI senAko jItanekA upAy prApta kar liyA hai .
bhAvArtha :araha.nt bhagavAn aur apanA AtmA nishchayase samAn hai . araha.nt bhagavAn
moh -rAg -dveSharahit honese unakA svarUp atyanta spaShTa hai, isaliye yadi jIv dravya -guN-
paryAy rUpase us (araha.nt bhagavAnake) svarUpako manake dvArA pratham samajh le to ‘‘yah
jo AtmA, AtmAkA ekarUp (-katha.nchit sadR^ish) traikAlik pravAh hai so dravya hai, usakA
jo ekarUp rahanevAlA chaitanyarUp visheShaN hai so guN hai aur us pravAhame.n jo kShaNavartI
vyatirek hai.n so paryAye.n hai.n’’ isaprakAr apanA AtmA bhI dravya -guN -paryAyarUpase manake dvArA
j~nAname.n AtA hai
. isaprakAr traikAlik nij AtmAko manake dvArA j~nAname.n lekarjaise
motiyo.nko aur saphe dIko hArame.n hI antargat karake mAtra hAr hI jAnA jAtA hai, usIprakAr
AtmaparyAyo.nko aur chaitanya -guNako AtmAme.n hI antargarbhit karake keval AtmAko jAnane
par pariNAmI -pariNAm -pariNatike bhedakA vikalpa naShTa ho jAtA hai, isaliye jIv niShkriy
chinmAtra bhAvako prApta hotA hai, aur usase darshanamoh nirAshray hotA huA naShTa ho jAtA hai
.
yadi aisA hai to mai.nne mohakI senA par vijay prApta karanekA upAy prApta kar liyA hai,
aisA kahA hai ..80..

Page 139 of 513
PDF/HTML Page 172 of 546
single page version

athaiva.n prAptachintAmaNerapi me pramAdo dasyuriti jAgarti
jIvo vavagadamoho uvaladdho tachchamappaNo samma.n .
jahadi jadi rAgadose so appANa.n lahadi suddha.n ..81..
jIvo vyapagatamoh upalabdhavA.nstattvamAtmanaH samyak .
jahAti yadi rAgadveShau sa AtmAna.n labhate shuddham ..81..
evamupavarNitasvarUpeNopAyen mohamapasAryApi samyagAtmatattvamupalabhyApi yadi nAm
rAgadveShau nirmUlayati tadA shuddhamAtmAnamanubhavati . yadi punaH punarapi tAvanuvartate tadA
pramAdatantratayA luNThitashuddhAtmatattvopalambhachintAratno.antastAmyati . ato mayA rAgadveSh-
niShedhAyAtyanta.n jAgaritavyam ..81..
ki.nvishiShTaH . vavagadamoho shuddhAtmatattvaruchipratibandhakavinAshitadarshanamohaH . punarapi ki.nvishiShTaH . uvaladdho
upalabdhavAn j~nAtavAn . kim . tachcha.n paramAnandaikasvabhAvAtmatattvam . kasya sa.nbandhi . appaNo
nijashuddhAtmanaH . katham . samma.n samyak sa.nshayAdirahitatven jahadi jadi rAgadose shuddhAtmAnubhUti-
lakShaNavItarAgachAritrapratibandhakau chAritramohasa.nj~nau rAgadveShau yadi tyajati so appANa.n lahadi suddha.n sa
ab, isaprakAr mai.nne chi.ntAmaNi -ratna prApta kar liyA hai tathApi pramAd chor vidyamAn hai,
aisA vichAr kar jAgR^it rahatA hai :
anvayArtha :[vyapagatamohaH ] jisane mohako dUr kiyA hai aur [samyak AtmanaH
tattva.n ] AtmAke samyak tattvako (-sachche svarUpako) [upalabdhavAn ] prApta kiyA hai aisA
[jIvaH ] jIv [yadi ] yadi [rAgadveShau ] rAgadveShako [jahAti ] Cho.DtA hai, [saH ] to vah [shuddha.n
AtmAna.n ]
shuddha AtmAko [ labhate ] prApta karatA hai
..81..
TIkA :isaprakAr jis upAyakA svarUp varNan kiyA hai, us upAyake dvArA mohako
dUr karake bhI samyak Atmatattvako (yathArtha svarUpako) prApta karake bhI yadi jIv rAgadveShako
nirmUl karatA hai, to shuddha AtmAkA anubhav karatA hai
. (kintu) yadi punaH -punaH unakA
anusaraN karatA hai,rAgadveSharUp pariNaman karatA hai, to pramAdake adhIn honese shuddhAtmatattvake
anubhavarUp chi.ntAmaNi -ratnake churAye jAnese antara.ngame.n khedako prApta hotA hai . isaliye mujhe
jIv mohane karI dUr, AtmasvarUp samyak pAmIne,
jo rAgadveSh parihare to pAmato shuddhAtmane. 81
.

Page 140 of 513
PDF/HTML Page 173 of 546
single page version

athAyamevaiko bhagavadbhiH svayamanubhUyopadarshito niHshreyasasya pAramArthikaH panthA iti
mati.n vyavasthApayati
savve vi ya araha.ntA teN vidhANeN khavidakamma.nsA .
kichchA tadhovadesa.n NivvAdA te Namo tesi.n ..82..
sarve.api chArhantasten vidhAnen kShapitakarmA.nshAH .
kR^itvA tathopadesha.n nirvR^itAste namastebhyaH ..82..
evamabhedaratnatrayapariNato jIvaH shuddhabuddhaikasvabhAvamAtmAna.n labhate mukto bhavatIti . ki.nch pUrva.n
j~nAnakaNDikAyA.n ‘uvaogavisuddho so khavedi dehubbhava.n dukkha.n’ ityukta.n, atra tu ‘jahadi jadi rAgadose
so appANa.n lahadi suddha.n’ iti bhaNitam, ubhayatra mokSho.asti
. ko visheShaH . pratyuttaramAhtatra
shubhAshubhayornishchayen samAnatva.n j~nAtvA pashchAchChuddhe shubharahite nijasvarUpe sthitvA mokSha.n labhate, ten
kAraNen shubhAshubhamUDhatvanirAsArtha.n j~nAnakaNDikA bhaNyate
. atra tu dravyaguNaparyAyairAptasvarUpa.n j~nAtvA
pashchAttadrUpe svashuddhAtmani sthitvA mokSha.n prApnoti, tataH kAraNAdiyamAptAtmamUDhatvanirAsArtha.n j~nAnakaNDikA
rAgadveShako dUr karaneke liye atyanta jAgR^it rahanA chAhiye .
bhAvArtha :80 vI.n gAthAme.n batAye gaye upAyase darshanamohako dUr karake, arthAt
samyakdarshan prApta karake jo jIv shuddhAtmAnubhUtisvarUp vItarAgachAritrake pratibandhak rAg -dveShako
Cho.DtA hai, punaH -punaH rAgadveShabhAvame.n pariNamit nahI.n hotA, vahI abhedaratnatrayapariNat jIv shuddha-
buddha -ekasvabhAv AtmAko prApta karatA hai
mukta hotA hai . isaliye jIvako samyagdarshan prApta
karake bhI sarAg chAritra prApta karake bhI, rAgadveShake nivAraNArtha atyanta sAvadhAn rahanA
chAhiye
..81..
ab, yahI ek (-pUrvokta gAthAo.nme.n varNit yahI ek), bhagavanto.nne svaya.n anubhav karake
pragaT kiyA huA 1niHshreyasakA pAramArthikapantha haiisaprakAr matiko 2vyavasthit karate hai.n :
anvayArtha :[sarve api cha ] sabhI [arhantaH ] arahanta bhagavAn [ten vidhAnen ]
usI vidhise [kShapitakarmA.nshAH ] karmA.nsho.nkA kShay karake [tathA ] tathA usIprakArase [upadesha.n
1. niHshreyas = mokSha .
2. vyavasthit = nishchit; sthir .
arha.nt sau karmo taNo karI nAsh e ja vidhi vaDe,
upadesh paN em ja karI, nirvR^it thayA; namu.n temane. 82
.

Page 141 of 513
PDF/HTML Page 174 of 546
single page version

yataH khalvatItakAlAnubhUtakramapravR^ittayaH samastA api bhagavantastIrthakarAH, prakArAntar-
syAsa.nbhavAdasa.nbhAvitadvaitenAmunaivaiken prakAreN kShapaNa.n karmA.nshAnA.n svayamanubhUy, paramAptatayA
pareShAmapyAyatyAmidAnI.ntve vA mumukShUNA.n tathaiv tadupadishya, niHshreyasamadhyAshritAH
. tato
nAnyadvartma nirvANasyetyavadhAryate . alamathavA pralapiten . vyavasthitA matirmam . namo
bhagavadbhayaH ..82..
ityetAvAn visheShaH ..81.. ath pUrva.n dravyaguNaparyAyairAptasvarUpa.n vij~nAy pashchAttathAbhUte svAtmani sthitvA
sarve.apyarhanto mokSha.n gatA iti svamanasi nishchaya.n karotisavve vi ya araha.ntA sarve.api chArhantaH teN
vidhANeN dravyaguNaparyAyaiH pUrvamarhatparij~nAnAtpashchAttathAbhUtasvAtmAvasthAnarUpeN ten pUrvoktaprakAreN
khavidakamma.nsA kShapitakarmA.nshA vinAshitakarmabhedA bhUtvA, kichchA tadhovadesa.n aho bhavyA ayamev nishchay-
ratnatrayAtmakashuddhAtmopalambhalakShaNo mokShamArgo nAnya ityupadesha.n kR^itvA NivvAdA nirvR^itA akShayAnantasukhen
tR^iptA jAtAH, te te bhagavantaH . Namo tesi.n eva.n mokShamArganishchaya.n kR^itvA shrIkundakundAchAryadevAstasmai
nijashuddhAtmAnubhUtisvarUpamokShamArgAy tadupadeshakebhyo.arhadbhayashcha tadubhayasvarUpAbhilAShiN; santo ‘namostu
tebhya’ ityanen paden namaskAra.n kurvantItyabhiprAyaH
..82.. ath ratnatrayArAdhakA ev puruShA dAnapUjA-
guNaprasha.nsAnamaskArArhA bhavanti nAnyA iti kathayati
kR^itvA ] upadesh karake [nirvR^itAH te ] mokShako prApta hue hai.n [ namaH tebhyaH ] unhe.n
namaskAr ho
..82..
TIkA :atIt kAlame.n kramashaH hue samasta tIrthar.nkar bhagavAn, 1prakArAntarakA asa.nbhav
honese jisame.n dvait sa.nbhav nahI.n hai; aise isI ekaprakArase karmA.nsho.n (j~nAnAvaraNAdi karma bhedo.n)kA
kShay svaya.n anubhav karake (tathA)
2paramAptatAke kAraN bhaviShyakAlame.n athavA is (vartamAn)
kAlame.n anya mumukShuo.nko bhI isIprakArase usakA (-karma kShayakA) upadesh dekar niHshreyas
(mokSha)ko prApta hue hai.n; isaliye nirvANakA anya (koI) mArga nahI.n hai aisA nishchit hotA hai
.
athavA adhik pralApase bas hoo ! merI mati vyavasthit ho gaI hai . bhagavanto.nko namaskAr ho .
bhAvArtha :80 aur 81 vI.n gAthAke kathanAnusAr samyakdarshan prApta karake
vItarAgachAritrake virodhI rAg -dveShako dUr karanA arthAt nishchayaratnatrayAtmak shuddhAnubhUtime.n lIn
honA hI ek mAtra mokShamArga hai; trikAlame.n bhI koI dUsarA mokShakA mArga nahI.n hai
. samasta
1. prakArAntar = anya prakAr (karmakShay ek hI prakArase hotA hai, anya -prakArase nahI.n hotA, isaliye us
karmakShayake prakArame.n dvait arthAt do -rUpapanA nahI.n hai) .
2. paramApta = param Apta; param vishvAsapAtra (tIrtha.nkar bhagavAn sarvaj~na aur vItarAg honese param Apta hai, arthAt
upadeShTA hai.n )

Page 142 of 513
PDF/HTML Page 175 of 546
single page version

ath shuddhAtmalAbhaparipanthino mohasya svabhAva.n bhUmikAshcha vibhAvayati
davvAdiesu mUDho bhAvo jIvassa havadi moho tti .
khubbhadi teNuchChaNNo pappA rAga.n va dosa.n vA ..83..
dravyAdikeShu mUDho bhAvo jIvasya bhavati moh iti .
kShubhyati tenAvachChannaH prApya rAga.n vA dveSha.n vA ..83..
yo hi dravyaguNaparyAyeShu pUrvamupavarNiteShu pItonmattakasyev jIvasya tattvApratipattilakShaNo
da.nsaNasuddhA purisA NANapahANA samaggachariyatthA .
pUjAsakkArarihA dANassa ya hi te Namo tesi.n ..7..
da.nsaNasuddhA nijashuddhAtmaruchirUpanishchayasamyaktvasAdhaken mUDhatrayAdipa~nchavi.nshatimalarahiten
tattvArthashraddhAnalakShaNen darshanen shuddhA darshanashuddhAH . purisA puruShA jIvAH . punarapi katha.nbhUtAH . NANapahANA
niruparAgasvasa.nvedanaj~nAnasAdhaken vItarAgasarvaj~napraNItaparamAgamAbhyAsalakShaNaj~nAnen pradhAnAH samarthAH prauDhA
j~nAnapradhAnAH
. punashcha katha.nbhUtAH . samaggachariyatthA nirvikAranishchalAtmAnubhUtilakShaNanishchayachAritrasAdhake-
nAchArAdishAstrakathitamUlottaraguNAnuShThAnAdirUpeN chAritreN samagrAH paripUrNAH samagrachAritrasthAH
pUjAsakkArarihA dravyabhAvalakShaNapUjA guNaprasha.nsA satkArastayorarhA yogyA bhavanti
. dANassa ya hi
arahanto.nne isI mArgase mokSha prApta kiyA hai aur anya mumukShuo.nko bhI isI mArgakA upadesh diyA
hai
. un bhagavanto.nko namaskAr ho ..82..
ab, shuddhAtmalAbhake 1paripa.nthI -mohakA svabhAv aur usame.n prakAro.nko (-bhedo.nko)
vyakta karate hai.n :
anvayArtha :[jIvasya ] jIvake [dravyAdikeShu mU.DhH bhAvaH ] dravyAdi sambandhI mU.Dh.h.h
bhAv (-dravyaguNaparyAyasambandhI jo mU.DhtArUp pariNAm) [mohaH iti bhavati ] vah moh hai [ten
avachChannaH ]
usase AchChAdit vartatA huA jIv [ rAga.n vA dveSha.n vA prApya ] rAg athavA dveShako
prApta karake [kShubhyati ] kShubdha hotA hai
..83..
TIkA :dhatUrA khAye hue manuShyakI bhA.Nti, jIvake jo pUrva varNit dravya -guN-
1. paripa.nthI = shatru; mArgame.n lUTanevAlA .
dravyAdike mU.Dh.h.h bhAv varte jIvane, te moh Che;
te mohathI AchChanna rAgI -dveShI thaI kShobhit bane. 83
.

Page 143 of 513
PDF/HTML Page 176 of 546
single page version

mUDho bhAvaH sa khalu mohaH . tenAvachChannAtmarUpaH sannayamAtmA paradravyamAtmadravyatven paraguN-
mAtmaguNatayA paraparyAyAnAtmaparyAyabhAven pratipadyamAnaH, prarUDhadR^iDhatarasa.nskAratayA paradravya-
mevAharaharupAdadAno, dagdhendriyANA.n ruchivashenAdvaite.api pravartitadvaito, ruchitAruchiteShu viShayeShu
rAgadveShAvupashliShya, prachuratarAmbhobhArarayAhataH setubandha iv dvedhA vidAryamANo nitarA.n
kShobhamupaiti
. ato moharAgadveShabhedAttribhUmiko mohaH ..83..
dAnasya cha hi sphu Ta.n te te pUrvoktaratnatrayAdhArAH . Namo tesi.n namastebhya iti namaskArasyApi
ta ev yogyAH ..7.. evamAptAtmasvarUpaviShaye mUDhatvanirAsArtha.n gAthAsaptaken dvitIyaj~nAn-
kaNDikA gatA . ath shuddhAtmopalambhapratipakShabhUtamohasya svarUpa.n bhedA.nshcha pratipAdayatidavvAdiesu
shuddhAtmAdidravyeShu, teShA.n dravyANAmanantaj~nAnAdyastitvAdivisheShasAmAnyalakShaNaguNeShu, shuddhAtmapariNati-
lakShaNasiddhatvAdiparyAyeShu cha yathAsa.nbhava.n pUrvopavarNiteShu vakShyamANeShu cha
mUDho bhAvo eteShu
pUrvoktadravyaguNaparyAyeShu viparItAbhinivesharUpeN tattvasa.nshayajanako mUDho bhAvaH jIvassa havadi moho tti
ittha.nbhUto bhAvo jIvasya darshanamoh iti bhavati
. khubbhadi teNuchChaNNo ten darshanamohenAvachChanno jhampitaH
sannakShubhitAtmatattvaviparIten kShobheN kShobha.n svarUpachalana.n viparyaya.n gachChati . ki.n kR^itvA . pappA rAga.n va dosa.n
vA nirvikArashuddhAtmano viparItamiShTAniShTendriyaviShayeShu harShaviShAdarUpa.n chAritramohasa.nj~na.n rAgadveSha.n vA prApya
cheti . anen kimukta.n bhavati . moho darshanamoho rAgadveShadvaya.n chAritramohashcheti tribhUmiko
moh iti ..83.. ath duHkhahetubhUtabandhasya kAraNabhUtA rAgadveShamohA nirmUlanIyA ityAghoShayati
paryAy hai.n uname.n honevAlA 1tattva -apratipattilakShaN mU.Dh.h.h bhAv vah vAstavame.n moh hai . us
mohase nijarUp AchChAdit honese yah AtmA paradravyako svadravyarUpase, paraguNako
svaguNarUpase, aur par -paryAyo.nko svaparyAyarUp samajhakar -a.ngIkAr karake, ati rUDh
dR^i.Dhtar sa.nskArake kAraN paradravyako hI sadA grahaN karatA huA, 2dagdha indriyo.nkI ruchike
vashase 3advaitame.n bhI dvait pravR^itti karatA huA, ruchikar -aruchikar viShayo.nme.n rAgadveSh karake
ati prachur jalasamUhake vegase prahArako prApta setubandha (pul) kI bhA.Nti do bhAgo.nme.n kha.nDit
hotA huA atyanta kShobhako prApta hotA hai
. isase moh, rAg aur dvaiShin bhedo.nke kAraN
moh tIn prakArakA hai ..83..
1. tattva apratipattilakShaN = tattvakI apratipatti (-aprApti, aj~nAn, anirNay) jisakA lakShaN hai aisA .
2. dagdha = jalI huI; halakI; shApit . (‘dagdha’ tiraskAravAchak shabda hai)
3. indriyaviShayo.nme.npadArtho.nme.n ‘yah achChe hai.n aur yah bure’ isaprakArakA dvait nahI.n hai; tathApi vahA.N bhI
mohAchChAdit jIv achChebUrekA dvait utpanna kar lete hai.n .

Page 144 of 513
PDF/HTML Page 177 of 546
single page version

athAniShTakAryakAraNatvamabhidhAy tribhUmikasyApi mohasya kShayamAsUtrayati
moheN va rAgeN va doseN va pariNadassa jIvassa .
jAyadi viviho ba.ndho tamhA te sa.nkhavaidavvA ..84..
mohen vA rAgeN vA dveSheN vA pariNatasya jIvasya .
jAyate vividho bandhastasmAtte sa.nkShapayitavyAH ..84..
evamasya tattvApratipattinimIlitasya, mohen vA rAgeN vA dveSheN vA pariNatasya,
tR^iNapaTalAvachChannagartasa.ngatasya kareNukuTTanIgAtrAsaktasya pratidviradadarshanoddhatapravidhAvitasya cha
sindhurasyev, bhavati nAm nAnAvidho bandhaH
. tato.amI aniShTakAryakAriNo mumukShuNA
moharAgadveShAH samyagnirmUlakASha.n kaShitvA kShapaNIyAH ..84..
ab, tIno.n prakArake mohako aniShTa kAryakA kAraN kahakar usakA (-tIn prakArake
mohakA) kShay karaneko sUtra dvArA kahate hai.n :
anvayArtha :[mohen vA ] moharUp [rAgeN vA ] rAgarUp [dveSheN vA ] athavA
dveSharUp [pariNatasya jIvasya] pariNamit jIvake [vividhaH ba.ndhaH ] vividh ba.ndh [jAyate ] hotA
hai; [tasmAt ] isaliye [te ] ve (moh -rAg -dveSh) [sa.nkShapayitavyAH ] sampUrNatayA kShay karane
yogya hai.n
..84..
TIkA :isaprakAr tattva -apratipatti (-vastusvarUpake aj~nAn) se ba.nd hue, moh-
rUp -rAgarUp yA dveSharUp pariNamit hote hue is jIvakoghAsake Dherase Dha.Nke hue khekA sa.ng
karanevAle hAthIkI bhA.Nti, hathinIrUpI kuTTanIke sharIrame.n Asakta hAthIkI bhA.Nti aur virodhI
hAthIko dekhakar, uttejit hokar (usakI or) dau.Dte hue hAthIkI bhA.Nti
vividh prakArakA
ba.ndh hotA hai; isaliye mumukShu jIvako aniShTa kArya karanevAle is moh, rAg aur dveShakA yathAvat
moheN va rAgeN va doseN va pariNadassa jIvassa moharAgadveShapariNatasya mohAdirahitaparamAtmasvarUp-
pariNatichyutasya bahirmukhajIvasya jAyadi viviho ba.ndho shuddhopayogalakShaNo bhAvamokShastadbalen jIv-
pradeshakarmapradeshAnAmatyantavishleSho dravyamokShaH, ittha.nbhUtadravyabhAvamokShAdvilakShaNaH sarvaprakAropAdeyabhUtasvA-
bhAvikasukhaviparItasya nArakAdiduHkhasya kAraNabhUto vividhabandho jAyate
. tamhA te sa.nkhavaidavvA yato
re ! moharUp vA rAgarUp vA dveShapariNat jIvane
vidhavidh thAye ba.ndh, tethI sarva te kShayayogya Che
. 84.

Page 145 of 513
PDF/HTML Page 178 of 546
single page version

athAmI amIbhirli~N.hgairupalabhyodbhavanta ev nishumbhanIyA iti vibhAvayati
aTThe ajadhAgahaNa.n karuNAbhAvo ya tiriyamaNuesu .
visaesu ya ppasa.ngo mohassedANi li.ngANi ..85..
arthe ayathAgrahaNa.n karuNAbhAvashcha tirya~N.hmanujeShu .
viShayeShu cha prasa~N.hgo mohasyaitAni li~N.hgAni ..85..
nirmUl nAsh ho isaprakAr kShay karanA chAhiye .
bhAvArtha : (1) hAthIko paka.Dneke liye dharatIme.n khaA banAkar use ghAsase Dhak
diyA jAtA hai, vahA.N khaA honeke kAraN us khaee par jAnese hAthI gir paDatA hai aur vah
isaprakAr paka.DA jAtA hai
. (2) hAthIko paka.Dneke liye sikhAI huI hathinI bhejI jAtI hai;
usake shArIrik rAgame.n pha.Nsanese hAthI paka.DA jAtA hai . (3) hAthI paka.DnekI tIsarI rIti yah
hai ki us hAthIke sAmane dUsarA pAlit hAthI bhejA jAtA hai; usake pIChe vah hAthI uttejit
hokar la.Dneke liye dau.DtA hai aur isaprakAr vah paka.DnevAlo.nke jAlame.n pha.Ns jAtA hai
.
uparyukta prakArase jaise hAthI (1) aj~nAnase, (2) rAgase (3) dveShase anek prakArake
bandhanako prApta hotA hai, usIprakAr jIv (1) mohase, (2) rAgase yA (3) dveShase anek
prakArake bandhanako prApta hotA hai, isaliye mokShArthIko moh -rAg -dveShakA bhalIbhA.Nti -sampUrNatayA
mUlase hI kShay kar denA chAhiye
..84..
ab, is moharAgadveShako in (AgAmI gAthAme.n kahe gaye) chihno.n -lakShaNo.nke dvArA pahichAn
kar utpanna hote hI naShTa kar denA chAhiye, esA pragaT karate hai.n :
anvayArtha :[arthe ayathAgrahaNa.n ] padArthakA ayathAgrahaN (arthAt padArthoko jaise
hai.n vaise satyasvarUp na mAnakar unake viShayame.n anyathA samajh) [cha ] aur [tirya~N.hmanujeShu
karuNAbhAvaH ]
tirya.nch -manuShyo.nke prati karuNAbhAv, [viShayeShu prasa.ngaH cha ] tathA viShayo.nkI sa.ngati
(iShTa viShayo.nme.n prIti aur aniShTa viShayo.nme.n aprIti)
[etAni ] yah sab [mohasya li.ngAni ]
mohake chihnalakShaN hai.n ..85..
rAgadveShamohapariNatasya jIvasyettha.nbhUto bandho bhavati tato rAgAdirahitashuddhAtmadhyAnen te rAgadveSh-
mohA samyak kShapayitavyA iti tAtparyam
..84.. ath svakIyasvakIyali~N.hgai rAgadveShamohAn j~nAtvA
પ્ર. ૧૯
artho taNu.n ayathAgrahaN, karuNA manuj -tirya.nchamA.n,
viShayo taNo vaLI sa.ng,
li.ngo jANavA.n A mohanA.n. 85.

Page 146 of 513
PDF/HTML Page 179 of 546
single page version

arthAnAmayAthAtathyapratipattyA tiryagmanuShyeShu prekShArheShvapi kAruNyabuddhayA cha mohamabhIShTa-
viShayaprasa.ngen rAgamanabhIShTaviShayAprItyA dveShamiti tribhili.ngairadhigamya jhagiti sa.nbhavannApi
tribhUmiko.api moho nihantavyaH
..85..
ath mohakShapaNopAyAntaramAlochayati
jiNasatthAdo aTThe pachchakkhAdIhi.n bujjhado NiyamA .
khIyadi mohovachayo tamhA sattha.n samadhidavva.n ..86..
TIkA :1padArtho.nkI ayathAtathyarUp pratipattike dvArA aur tirya.nch -manuShya 2prekShAyogya
hone par bhI unake prati karuNAbuddhise mohako (jAnakar), iShTa viShayo.nkI Asaktise rAgako
aur aniShTa viShayo.nkI aprItise dveShako (jAnakar)
isaprakAr tIn li.ngo.nke dvArA (tIn
prakArake mohako) pahichAnakar tatkAl hI utpanna hote hI tIno prakArakA moh naShTa kar dene yogya
hai
.
bhAvArtha :mohake tIn bhed hai.ndarshanamoh, rAg aur dveSh . padArtho.nke svarUpase
viparIt mAnyatA tathA tirya.ncho.n aur manuShyo.nke prati tanmayatAse karuNAbhAv ve darshanamohake chihna
hai.n, iShTa viShayo.nme.n prIti rAgakA chihna hai aur aniShTa viShayo.nme.n aprIti dveShakA chihna hai
. in chihna
o.nse tIno.n prakArake mohako pahichAnakar mumukShuo.nko use tatkAl hI naShTa kar denA chAhiye ..85..
ab mohakShay karanekA upAyAntar (-dUsarA upAy) vichArate hai.n :
yathAsa.nbhava.n ta ev vinAshayitavyA ityupadishatiaTThe ajadhAgahaNa.n shuddhAtmAdipadArthe yathAsvarUpasthite.api
viparItAbhinivesharUpeNAyathAgrahaNa.n karuNAbhAvo ya shuddhAtmopalabdhilakShaNaparamopekShAsa.nyamAdviparItaH karuNA-
bhAvo dayApariNAmashcha athavA vyavahAreN karuNAyA abhAvaH . keShu viShayeShu . maNuvatiriesu manuShya-
tiryagjIveShu iti darshanamohachihnam . visaesu ya ppasa.ngo nirviShayasukhAsvAdarahitabahirAtmajIvAnA.n
manoj~nAmanoj~naviShayeShu cha yo.asau prakarSheN sa~N.hgaH sa.nsargasta.n dR^iShTvA prItyaprItili~N.hgAbhyA.n chAritramohasa.nj~nau
1. padArtho.nkI ayathAtathyarUp pratipatti = padArtha jaise nahI.n hai unhe.n vaisA samajhanA arthAt unhe.n anyathA svarUpase
a.ngIkAr karanA .
2. prekShAyogya = mAtra prekShakabhAvase -dR^iShTAj~nAtArUpase -madhyasthabhAvase dekhane yogya .
shAstro vaDe pratyakShaAdithI jANato je artha ne,
tasu moh pAme nAsh nishchay; shAstra samadhyayanIy Che. 86
.

Page 147 of 513
PDF/HTML Page 180 of 546
single page version

jinashAstrAdarthAn pratyakShAdibhirbudhyamAnasya niyamAt.h .
kShIyate mohopachayaH tasmAt.h shAstra.n samadhyetavyam ..86..
yatkil dravyaguNaparyAyasvabhAvenArhato j~nAnAdAtmanastathAj~nAna.n mohakShapaNopAyatven prAk
pratipanna.n, tat.h khalUpAyAntaramidamapekShate . ida.n hi vihitaprathamabhUmikAsa.nkramaNasya sarvaj~nopaj~na-
tayA sarvato.apyabAdhita.n shAbda.n pramANamAkramya krIDatastatsa.nskArasphu TIkR^itavishiShTasa.nvedan-
shaktisa.npadaH sahR^idayahR^idayAna.ndodbhedadAyinA pratyakSheNAnyen vA tadavirodhinA pramANajAten
anvayArtha :[jinashAstrAt ] jinashAstra dvArA [pratyakShAdibhiH ] pratyakShAdi pramANo.nse
[arthAn ] padArtho.nko [budhyamAnasya ] jAnanevAleke [niyamAt ] niyamase [mohopachayaH ]
1mohopachay [kShIyate ] kShay ho jAtA hai [tasmAt ] isaliye [shAstra.n ] shAstrakA [samadhyetavyam ]
samyak prakArase adhyayan karanA chAhiye ..86..
TIkA :dravya -guN -paryAyasvabhAvase arha.ntake j~nAn dvArA AtmAkA us prakArakA j~nAn
mohakShayake upAyake rUpame.n pahale (80vI.n gAthAme.n) pratipAdit kiyA gayA thA, vah vAstavame.n
is (nimnalikhit) upAyAntarakI apekShA rakhatA hai
. (vah upAyAntar kyA hai so kahA
jAtA hai) :
jisane pratham bhUmikAme.n gaman kiyA hai aise jIvako, jo 2sarvaj~nopaj~na honese sarva prakArase
abAdhit hai aise shAbda pramANako (-dravya shrutapramANako) prApta karake krI.DA karane par, usake
sa.nskArase vishiShTa
3sa.nvedanashaktirUp sampadA pragaT karane par, 4sahR^idayajano.nke hR^idayako
AnandakA 5udbhed denevAle pratyakSha pramANase athavA 6usase aviruddha anya pramANasamUhase
rAgadveShau cha j~nAyete vivekibhiH, tatastatparij~nAnAnantaramev nirvikArasvashuddhAtmabhAvanayA rAgadveShamohA
nihantavyA iti sUtrArthaH
..85.. ath dravyaguNaparyAyaparij~nAnAbhAve moho bhavatIti yadukta.n pUrva.n
tadarthamAgamAbhyAsa.n kArayati . athavA dravyaguNaparyAyatvairarhatparij~nAnAdAtmaparij~nAna.n bhavatIti yadukta.n
tadAtmaparij~nAnamimamAgamAbhyAsamapekShat iti pAtanikAdvaya.n manasi dhR^itvA sUtramida.n pratipAdayati
jiNasatthAdo aTThe pachchakkhAdIhi.n bujjhado NiyamA jinashAstrAtsakAshAchChuddhAtmAdipadArthAn pratyakShAdi-
1. mohopachay = mohakA upachay . (upachay = sa.nchay; samUh)
2. sarvaj~nopaj~na = sarvaj~na dvArA svaya.n jAnA huA (aur kahA huA) . 3. sa.nvedan = j~nAn .
4. sahR^iday = bhAvuk; shAstrame.n jis samay jis bhAvakA prasa.ng hoy us bhAvako hR^idayame.n grahaN karanevAlA;
budh; pa.nDit .
5. udbhed = sphu raN; pragaTatA; phu vArA . 6. usase = pratyakSha pramANase .