Page 128 of 513
PDF/HTML Page 161 of 546
single page version
tR^iShNAbhirduHkhabIjatayA.atyantaduHkhitAH santo mR^igatR^iShNAbhya ivAmbhA.nsi viShayebhyaH saukhyAnya- bhilaShanti . tadduHkhasa.ntApavegamasahamAnA anubhavanti cha viShayAn, jalAyukA iv, tAvadyAvat kShaya.n yAnti . yathA hi jalAyukAstR^iShNAbIjen vijayamAnen duHkhA.nku reN kramataH samAkramyamANA duShTakIlAlamabhilaShantyastadevAnubhavantyashchApralayAt klishyante, evamamI api puNyashAlinaH pApashAlin iv tR^iShNAbIjen vijayamAnen duHkhA.nku reN kramataH samAkramyamANA viShayAn- bhilaShantastAnevAnubhavantashchApralayAt klishyante . ataH puNyAni sukhAbhAsasya duHkhasyaiv sAdhanAni syuH ..75.. sukhAdvilakShaNAni viShayasukhAni ichChanti . na kevalamichChanti, na kevalamichChanti, aNubhava.nti ya anubhavanti cha . ki.nparyantam . AmaraNa.n maraNaparyantam . katha.nbhUtAH . dukkhasa.ntattA duHkhasa.ntaptA iti . ayamatrArthaH — yathA tR^iShNodrekeN honese puNyajanit tR^iShNAo.nke dvArA bhI atyanta duHkhI hote hue 1mR^igatR^iShNAme.nse jalakI bhA.Nti viShayo.nme.nse sukh chAhate hai.n aur us 2duHkhasa.ntApake vegako sahan na kar sakanese viShayo.nko tab -tak bhogate hai.n, jab tak ki vinAshako [-maraNako ] prApta nahI.n hote . jaise jo.nk (go.nch) tR^iShNA jisakA bIj hai aise vijayako prApta hotI huI duHkhA.nkurase kramashaH AkrAnta honese dUShit rakta ko chAhatI hai aur usIko bhogatI huI maraNaparyanta kleshako pAtI hai, usIprakAr yah puNyashAlI jIv bhI, pApashAlI jIvo.nkI bhA.Nti, tR^iShNA jisakA bIj hai aise vijay prApta duHkhA.nkuro.nke dvArA kramashaH AkrA.nt honese, viShayo.nko chAhate hue aur unhI.nko bhogate hue vinAshaparya.nt (-maraNaparyanta) klesh pAte hai.n .
bhAvArtha : — jinhe.n samastavikalpajAl rahit paramasamAdhise utpanna sukhAmR^itarUp sarva Atmapradesho.nme.n paramaAhlAdabhUt svarUpatR^ipti nahI.n vartatI aise samasta sa.nsArI jIvo.nke nirantar viShayatR^iShNA vyakta yA avyaktarUpase avashya vartatI hai . ve tR^iShNArUpI bIj kramashaH a.nkurarUp hokar duHkhavR^ikSharUpase vR^iddhiko prApta hokar, isaprakAr duHkhadAhakA veg asahya hone par, ve jIv viShayo.nme.n pravR^itta hote hai.n . isaliye jinakI viShayo.nme.n pravR^itti dekhI jAtI hai aise devo.n takake samasta sa.nsArI jIv duHkhI hI hai.n .
isaprakAr duHkhabhAv hI puNyo.nkA — puNyajanit sAmagrIkA — Alamban karatA hai isaliye puNya sukhAbhAs aise duHkhakA hI avalamban – sAdhan hai ..75.. 1. jaise mR^igajalame.nse jal nahI.n milatA vaise hI indriyaviShayo.nme.nse sukh prApta nahI.n hotA . 2. duHkhasa.ntAp = duHkhadAh; duHkhakI jalan – pI.DA .
Page 129 of 513
PDF/HTML Page 162 of 546
single page version
saparatvAt bAdhAsahitatvAt vichChinnatvAt bandhakAraNatvAt viShamatvAchcha puNya- janyamapIndriyasukha.n duHkhamev syAt . sapara.n hi sat parapratyayatvAt parAdhInatayA, bAdhAsahita.n preritAH jalaukasaH kIlAlamabhilaShantyastadevAnubhavantyashchAmaraNa.n duHkhitA bhavanti, tathA nijashuddhAtma- sa.nvittiparA~N.hmukhA jIvA api mR^igatR^iShNAbhyo.ambhA.nsIv viShayAnabhilaShantastathaivAnubhavantashchAmaraNa.n duHkhitA bhavanti . tat etadAyAta.n tR^iShNAta~N.hkotpAdakatven puNyAni vastuto duHkhakAraNAni iti ..75.. ath punarapi puNyotpannasyendriyasukhasya bahudhA duHkhatva.n prakAshayati — sapara.n sah paradravyApekShayA vartate sapara.n bhavatIndriyasukha.n, pAramArthikasukha.n tu paradravyanirapekShatvAdAtmAdhIna.n bhavati . bAdhAsahida.n tIvrakShudhA- tR^iShNAdyanekabAdhAsahitatvAdbAdhAsahitamindriyasukha.n, nijAtmasukha.n tu pUrvoktasamastabAdhArahitatvAd- vyAbAdham . vichChiNNa.n pratipakShabhUtAsAtodayen sahitatvAdvichChinna.n sAntarita.n bhavatIndriyasukha.n, atIndriyasukha.n tu pratipakShabhUtAsAtodayAbhAvAnnirantaram . ba.ndhakAraNa.n dR^iShTashrutAnubhUtabhogAkA~N.hkShA-
anvayArtha : — [yat ] jo [indriyaiH labdha.n ] indriyo.nse prApta hotA hai [tat saukhya.n ] vah sukh [sapara.n ] parasambandhayukta, [bAdhAsahita.n ] bAdhAsahit [vichChinna.n ] vichChinna [ba.ndhakAraNa.n ] ba.ndhakA kAraN [viShama.n ] aur viSham hai; [tathA ] isaprakAr [duHkham ev ] vah duHkh hI hai ..76..
TIkA : — parasambandhayukta honese, bAdhA sahit honese, vichChanna honese, bandhakA kAraN honese, aur viSham honese, indriyasukh — puNyajanya hone par bhI — duHkh hI hai .
je indriyothI labdha te sukh e rIte duHkh ja khare. 76.
Page 130 of 513
PDF/HTML Page 163 of 546
single page version
hi sadashanAyodanyAvR^iShasyAdibhistR^iShNAvyaktibhirupetatvAt atyantAkulatayA, vichChinna.n hi sadasadvedyodayaprachyAvitasadvedyodayapravR^ittatayA.anubhavatvAdudbhUtavipakShatayA, bandhakAraNa.n hi sadviShayo- pabhogamArgAnulagnarAgAdidoShasenAnusArasa.ngachChamAnaghanakarmapA.nsupaTalatvAdudarkaduHsahatayA, viShama.n hi sadabhivR^iddhiparihANipariNatatvAdatyantavisa.nShThulatayA cha duHkhamev bhavati . athaiva.n puNyamapi pApavad duHkhasAdhanamAyAtam ..76.. prabhR^ityanekApadhyAnavashen bhAvinarakAdiduHkhotpAdakakarmabandhotpAdakatvAdbandhakAraNamindriyasukha.n, atIndriy- sukha.n tu sarvApadhyAnarahitatvAdabandhakAraNam . visama.n vigataH shamaH paramopashamo yatra tadviShamamatR^iptikara.n hAnivR^iddhisahitatvAdvA viShama.n, atIndriyasukha.n tu paramatR^iptikara.n hAnivR^iddhirahitam . ja.n i.ndiehi.n laddha.n ta.n sokkha.n dukkhamev tahA yadindriyairlabdha.n sa.nsArasukha.n tatsukha.n yathA pUrvoktapa~nchavisheShaNavishiShTa.n bhavati tathaiv duHkhamevetyabhiprAyaH ..76.. eva.n puNyAni jIvasya tR^iShNotpAdakatven duHkhakAraNAni bhavantIti kathanarUpeN dvitIyasthale gAthAchatuShTaya.n gatam . ath nishchayen puNyapApayorvisheSho nAstIti kathayan puNya- (2) ‘bAdhAsahit’ hotA huA khAne, pIne aur maithunakI ichChA ityAdi tR^iShNAkI vyaktiyo.nse (-tR^iShNAkI pragaTatAo.nse) yukta honese atyanta Akul hai, (3)‘vichChinna’ hotA huA asAtAvedanIyakA uday jise 1chyut kar detA hai aise sAtAvedanIyake udayase pravartamAn hotA huA anubhavame.n AtA hai, isaliye vipakShakI utpattivAlA hai, (4) ‘bandhakA kAraN’ hotA huA viShayopabhogake mArgame.n lagI huI rAgAdi doSho.nkI senAke anusAr karmarajake 2ghan paTalakA sambandha honeke kAraN pariNAmase duHsah hai, aur (5) ‘viSham’ hotA huA hAni – vR^iddhime.n pariNamit honese atyanta asthir hai; isaliye vah (indriyasukh) duHkh hI hai .
jab ki aisA hai (indriyasukh duHkh hI hai) to puNya bhI, pApakI bhA.Nti, duHkhakA sAdhan hai aisA phalit huA .
bhAvArtha : — indriyasukh duHkh hI hai, kyo.nki vah parAdhIn hai, atyanta Akul hai, vipakShakI (-virodhakI) utpattivAlA hai, pariNAmase duHssah hai, aur atyanta asthir hai . isase yah siddha huA ki puNya bhI duHkhakA hI sAdhan hai ..76.. 1. chyut karanA = haTA denA; padabhraShTa karanA; (sAtAvedanIyakA uday usakI sthiti anusAr rahakar haT jAtA
hai aur asAtA vedanIyakA uday AtA hai) 2. ghan paTal = saghan (gA.Dh.h.h) parta, ba.DA jhuNDa .
Page 131 of 513
PDF/HTML Page 164 of 546
single page version
evamuktakrameN shubhAshubhopayogadvaitamiv sukhaduHkhadvaitamiv cha na khalu paramArthataH puNyapApadvaitamavatiShThate, ubhayatrApyanAtmadharmatvAvisheShatvAt . yastu punaranayoH kalyANakAlAyas- pApayorvyAkhyAnamupasa.nharati — Na hi maNNadi jo eva.n na hi manyate ya evam . kim . Natthi viseso tti puNNapAvANa.n puNyapApayornishchayen visheSho nAsti . sa ki.n karoti . hi.nDadi ghoramapAra.n sa.nsAra.n hiNDati bhramati . kam . sa.nsAram . katha.nbhUtam . ghoram apAra.n chAbhavyApekShayA . katha.nbhUtaH . mohasa.nChaNNo mohaprachChAdit iti . tathAhi – dravyapuNyapApayorvyavahAreN bhedaH, bhAvapuNyapApayostatphalabhUtasukhaduHkhayoshchAshuddhanishchayen bhedaH,
ab, puNya aur pApakI avisheShatAkA nishchay karate hue (is viShayakA) upasa.nhAr karate hai.n : —
anvayArtha : — [eva.n ] isaprakAr [puNyapApayoH ] puNya aur pApame.n [visheShaH nAsti ] antar nahI.n hai [iti ] aisA [yaH ] jo [na hi manyate ] nahI.n mAnatA, [mohasa.nChannaH ] vah mohAchChAdit hotA huA [ghor apAra.n sa.nsAra.n ] ghor apAr sa.nsArame.n [hiNDati ] paribhramaN karatA hai ..77..
TIkA : — yo.n pUrvokta prakArase, shubhAshubh upayogake dvaitakI bhA.Nti aur sukhaduHkhake dvaitakI bhA.Nti, paramArthase puNyapApakA dvait nahI.n TikatA – nahI.n rahatA, kyo.nki dono.nme.n anAtmadharmatva avisheSh arthAt samAn hai . (paramArthase jaise shubhopayog aur ashubhopayogarUp dvait vidyamAn nahI.n hai, jaise 1sukh aur duHkharUp dvait vidyamAn nahI.n hai, usIprakAr puNya aur pAparUp dvaitakA bhI astitva nahI.n hai; kyo.nki puNya aur pAp dono.n AtmAke dharma na honese nishchayase samAn hI hai.n .) 1. sukh = indriyasukh
Page 132 of 513
PDF/HTML Page 165 of 546
single page version
nigaDayorivAha.nkArika.n visheShamabhimanyamAno.ahamindrapadAdisa.npadA.n nidAnamiti nirbharatara.n dharmAnu- rAgamavalambate sa khalUparaktachittabhittitayA tiraskR^itashuddhopayogashaktirAsa.nsAra.n shArIra.n duHkh- mevAnubhavati ..77..
athaivamavadhAritashubhAshubhopayogAvisheShaH samastamapi rAgadveShadvaitamapahAsayannasheShaduHkh- kShayAy sunishchitamanAH shuddhopayogamadhivasati —
viparItadarshanachAritramohaprachChAditaH suvarNalohanigaDadvayasamAnapuNyapApadvayabaddhaH san sa.nsArarahitashuddhAtmano
viparIta.n sa.nsAra.n bhramatItyarthaH ..77.. athaiva.n shubhAshubhayoH samAnatvaparij~nAnen nishchitashuddhAtmatattvaH san
nirbharamayarUpase (-gADharUpase) avalambit hai, vah jIv vAstavame.n chittabhUmike uparakta honese
(-chittakI bhUmi karmopAdhike nimittase ra.ngI huI – malin vikR^it honese) jisane shuddhopayog
hai tabatak arthAt sadAke liye) shArIrik duHkhakA hI anubhav karatA hai .
bhAvArtha : — jaise sonekI beDI aur lohekI beDI dono.n avisheSharUpase bA.NdhanekA hI kAm karatI hai.n usIprakAr puNya -pAp dono.n avisheSharUpase bandhan hI hai.n . jo jIv puNya aur pApakI avisheShatAko kabhI nahI.n mAnatA usakA us bhaya.nkar sa.nsArame.n paribhramaNakA kabhI anta nahI.n AtA ..77..
ab, isaprakAr shubh aur ashubh upayogakI avisheShatA avadhArit karake, samasta rAgadveShake dvaitako dUr karate hue, asheSh duHkhakA kShay karanekA maname.n dR^i.Dh.h.h nishchay karake shuddhopayogame.n nivAs karatA hai (-use a.ngIkAr karatA hai ) : — 1. puNya aur pApame.n antar honekA mat aha.nkArajanya (avidyAjanya, aj~nAnajanya hai) .
viditArtha e rIt, rAgadveSh lahe na je dravyo viShe, shuddhopayogI jIv te kShay dehagat duHkhano kare. 78.
Page 133 of 513
PDF/HTML Page 166 of 546
single page version
yo hi nAm shubhAnAmashubhAnA.n cha bhAvAnAmavisheShadarshanen samyakparichChinna- vastusvarUpaH svaparavibhAgAvasthiteShu samagreShu sasamagraparyAyeShu dravyeShu rAga.n dveSha.n chAsheShamev parivarjayati sa kilaikAntenopayogavishuddhatayA parityaktaparadravyAlambano.agnirivAyaHpiNDA- dananuShThitAyaHsAraH prachaNDaghanaghAtasthAnIya.n shArIra.n duHkha.n kShapayati . tato mamAyamevaikaH sharaNa.n shuddhopayogaH ..78.. duHkhkShayAy shuddhopayogAnuShThAna.n svIkaroti — eva.n vididattho jo eva.n chidAnandaikasvabhAva.n paramAtmatattva- mevopAdeyamanyadasheSha.n heyamiti heyopAdeyaparij~nAnen viditArthatattvo bhUtvA yaH davvesu Na rAgamedi dosa.n vA nijashuddhAtmadravyAdanyeShu shubhAshubhasarvadravyeShu rAga.n dveSha.n vA na gachChati uvaogavisuddho so rAgAdirahit- shuddhAtmAnubhUtilakShaNen shuddhopayogen vishuddhaH san saH khavedi dehubbhava.n dukkha.n taptalohapiNDasthAnIy- dehAdudbhava.n anAku latvalakShaNapAramArthik sukhAdvilakShaNa.n paramAku latvotpAdaka.n lohapiNDarahito.agniriv ghanaghAtapara.nparAsthAnIyadeharahito bhUtvA shArIra.n duHkha.n kShapayatItyabhiprAyaH ..78.. evamupasa.nhArarUpeN tR^itIyasthale gAthAdvaya.n gatam . iti shubhAshubhamUDhatvanirAsArtha.n gAthAdashakaparyanta.n sthalatrayasamudAyen
anvayArtha : — [eva.n ] isaprakAr [viditArthaH ] vastusvarUpako jAnakar [yaH ] jo [dravyeShu ] dravyo.nke prati [rAga.n dveSha.n vA ] rAg yA dveShako [na eti ] prApta nahI.n hotA, [sa ] vah [upayogavishuddhaH ] upayogavishuddhaH hotA huA [dehodbhava.n duHkha.n ] dohotpanna duHkhakA [kShapayati ] kShay karatA hai ..78..
TIkA : — jo jIv shubh aur ashubh bhAvo.nke avisheShadarshanase (-samAnatAkI shraddhAse) vastusvarUpako samyakprakArase jAnatA hai, sva aur par do vibhAgo.nme.n rahanevAlI, samasta paryAyo.n sahit samasta dravyo.nke prati rAg aur dveShako niravasheSharUpase Cho.DtA hai, vah jIv, ekAntase upayogavishuddha (-sarvathA shuddhopayogI) honese jisane paradravyakA Alamban Cho.D.h.h diyA hai aisA vartatA huA — loheke goleme.nse loheke 1sArakA anusaraN na karanevAlI agnikI bhA.Nti — pracha.nD ghanake AghAt samAn shArIrik duHkhakA kShay karatA hai . (jaise agni loheke tapta goleme.nse loheke satvako dhAraN nahI.n karatI isaliye agni par pracha.nD ghanake prahAr nahI.n hote, usIprakAr paradravyakA Alamban na karanevAle AtmAko shArIrik duHkhakA vedan nahI.n hotA .) isaliye yahI ek shuddhopayog merI sharaN hai ..78.. 1. sAr = satva, ghanatA, kaThinatA .
Page 134 of 513
PDF/HTML Page 167 of 546
single page version
ath yadi sarvasAvadyayogamatItya charitramupasthito.api shubhopayogAnuvR^ittivashatayA mohAdInnonmUlayAmi, tataH kuto me shuddhAtmalAbh iti sarvArambheNottiShThate —
yaH khalu samastasAvadyayogapratyAkhyAnalakShaNa.n paramasAmAyika.n nAm chAritra.n pratij~nAyApi shubhopayogavR^ittyA bakAbhisArik yevAbhisAryamANo na mohavAhinIvidheyatAmavakirati sa kil prathamaj~nAnakaNDikA samAptA . ath shubhAshubhopayoganivR^ittilakShaNashuddhopayogen mokSho bhavatIti pUrvasUtre bhaNitam . atra tu dvitIyaj~nAnakaNDikAprArambhe shuddhopayogAbhAve shuddhAtmAna.n na labhate iti tamevArtha.n
ab, sarva sAvadyayogako Cho.Dkar chAritra a~N.hgIkAr kiyA hone par bhI yadi mai.n shubhopayogapariNatike vash hokar mohAdikA 1unmUlan na karU.N, to mujhe shuddha AtmAkI prApti kahA.Nse hogI ? — isaprakAr vichAr karake mohAdike unmUlanake prati sarvArambha (-sarvaudyam) pUrvak kaTibaddha hotA hai : —
anvayArtha : — [pApArambha.n ] pAparambhako [tyaktvA ] Cho.Dkar [shubhe charitre ] shubh chAritrame.n [samutthitaH vA ] udyat hone par bhI [yadi ] yadi jIv [mohAdIn ] mohAdiko [na jahAti ] nahI.n Cho.DtA, to [saH ] vah [shuddha.n Atmaka.n ] shuddha AtmAko [ na labhate ] prApta nahI.n hotA ..79..
TIkA : — jo jIv samasta sAvadyayogake pratyAkhyAnasvarUp paramasAmAyik nAmak chAritrakI pratij~nA karake bhI dhUrta 2abhisArikA (nAyikA) kI bhA.Nti shubhopayogapariNatise 3abhisAr (-milan) ko prApta hotA huA (arthAt shubhopayogapariNatike premame.n pha.NsatA huA) 1. unmUlan = ja.DmUlase nikAl denA; nikandan . 2. abhisArikA = sa.nket anusAr premIse milane jAnevAlI strI . 3. abhisAr = premIse milane jAnA .
jIv ChoDI pApAra.nbhane shubh charitamA.n udyat bhale, jo nav taje mohAdine to nav lahe shuddhAtmane. 79.
Page 135 of 513
PDF/HTML Page 168 of 546
single page version
samAsannamahAduHkhasa.nk TaH kathamAtmAnamavipluta.n labhate . ato mayA mohavAhinIvijayAy baddhA kakSheyam ..79..
yo hi nAmArhanta.n dravyatvaguNatvaparyayatvaiH parichChinatti sa khalvAtmAna.n parichChinatti, vyatirekarUpeN dR^iDhayati — chattA pAvAra.nbha.n pUrva.n gR^ihavAsAdirUpa.n pApArambha.n tyaktvA samuTThido vA suhammi chariyamhi samyagupasthito vA punaH . kva . shubhacharitre . Na jahadi jadi mohAdI na tyajati yadi chenmoharAgadveShAn Na lahadi so appaga.n suddha.n na labhate sa AtmAna.n shuddhamiti . ito vistaraH — ko.api mokShArthI paramopekShAlakShaNa.n paramasAmAyika.n pUrva.n pratij~nAy pashchAdviShayasukhasAdhakashubhopayogapariNatyA mohitAntara~N.hgaH san nirvikalpasamAdhilakShaNapUrvoktasAmAyikachAritrAbhAve sati nirmohashuddhAtmatattvaprati- pakShabhUtAn mohAdInna tyajati yadi chettarhi jinasiddhasadR^isha.n nijashuddhAtmAna.n na labhat iti sUtrArthaH ..79.. mohakI senAke vashavartanapaneko dUr nahI.n kar DAlatA – jisake mahA duHkh sa.nkaT nikaT hai.n aisA vah, shuddha (-vikAr rahit, nirmal) AtmAko kaise prApta kar sakatA hai ? (nahI.n prApta kar sakatA) isaliye mai.nne mohakI senA par vijay prApta karaneko kamar kasI hai .
anvayArtha : — [yaH ] jo [arhanta.n ] arahantako [dravyatva -guNatvaparyayatvaiH ] dravyapane guNapane aur paryAyapane [jAnAti ] jAnatA hai, [saH ] vah [AtmAna.n ] (apane) AtmAko [jAnAti ] jAnatA hai aur [tasya mohaH ] usakA moh [khalu ] avashya [laya.n yAti ] layako prApta hotA hai ..80..
je jANato arha.ntane guN, dravya ne paryayapaNe, te jIv jANe Atmane, tasu moh pAme lay khare. 80.
Page 136 of 513
PDF/HTML Page 169 of 546
single page version
ubhayorapi nishchayenAvisheShAt . arhato.api pAkakAShThAgatakArtasvarasyev parispaShTamAtmarUpa.n, tatastatparichChede sarvAtmaparichChedaH . tatrAnvayo dravya.n, anvayavisheShaNa.n guNaH, anvayavyatirekAH paryAyAH . tatra bhagavatyarhati sarvato vishuddhe tribhUmikamapi svamanasA samayamutpashyati . ath shuddhopayogAbhAve yAdR^isha.n jinasiddhasvarUpa.n na labhate tamev kathayati —
tavasa.njamappasiddho samastarAgAdiparabhAvechChAtyAgen svasvarUpe pratapana.n vijayana.n tapaH, bahira~N.hgendriy prANasa.nyamabalen svashuddhAtmani sa.nyamanAtsamarasIbhAven pariNamana.n sa.nyamaH, tAbhyA.n prasiddho jAt utpannastapaHsa.nyamaprasiddhaH, suddho kShudhAdyaShTAdashadoSharahitaH, saggApavaggamaggakaro svargaH prasiddhaH keval- j~nAnAdyanantachatuShTayalakShaNo.apavargo mokShastayormArga.n karotyupadishati svargApavargamArgakaraH, amarAsuri.ndamahido tatpadAbhilAShibhiramarAsurendrairmahitaH pUjito.amarAsurendramahitaH, devo so sa eva.nguNavishiShTo.arhan devo bhavati . loyasiharattho sa ev bhagavAn lokAgrashikharasthaH san siddho bhavatIti jinasiddhasvarUpa.n j~nAtavyam ..✽5.. ath tamittha.nbhUta.n nirdoShiparamAtmAna.n ye shraddadhati manyante te.akShayasukha.n labhanta iti praj~nApayati —
ta.n devadevadeva.n devadevAH saudharmendraprabhR^itayasteShA.n dev ArAdhyo devadevadevasta.n devadevadeva.n, jadivaravasaha.n jitendriyatven nijashuddhAtmani yatnaparAste yatayasteShA.n varA gaNadharadevAdayastebhyo.api vR^iShabhaH pradhAno yativaravR^iShabhasta.n yativaravR^iShabha.n, guru.n tiloyassa anantaj~nAnAdiguruguNaistrailokyasyApi gurusta.n trilokaguru.n, paNama.nti je maNussA tamittha.nbhUta.n bhagavanta.n ye manuShyAdayo dravyabhAvanamaskArAbhyA.n praNamantyArAdhayanti te sokkha.n akkhaya.n ja.nti te tadArAdhanAphalen para.nparayA.akShayAnantasaukhya.n yAnti labhanta iti sUtrArthaH ..✽6.. ath ‘chattA pAvAra.nbha.n’ ityAdisUtreN yadukta.n shuddhopayogAbhAve mohAdivinAsho na bhavati, mohAdi- vah vAstavame.n AtmAko jAnatA hai, kyo.nki dono.nme.n nishchayase antar nahI.n hai; aur arahantakA svarUp, antim tAvako prApta soneke svarUpakI bhA.Nti, parispaShTa (-sarvaprakArase spaShTa) hai, isaliye usakA j~nAn honepar sarva AtmAkA j~nAn hotA hai . vahA.N anvay vah dravya hai, anvayakA visheShaN vah guN hai aur anvayake vyatirek(-bhed) ve paryAye.n hai.n . sarvataH vishuddha bhagavAn araha.ntame.n (-araha.ntake svarUpakA khyAl karane par) jIv tIno.n prakArayukta samayako (-dravyaguNaparyAyamay nij AtmAko) apane manase jAn letA hai — samajh letA hai . yathA ‘yah
Page 137 of 513
PDF/HTML Page 170 of 546
single page version
yashchetano.ayamityanvayastaddravya.n, yachchAnvayAshrita.n chaitanyamiti visheShaNa.n sa guNaH, ye chaikasamay- mAtrAvadhR^itakAlaparimANatayA parasparaparAvR^ittA anvayavyatirekAste paryAyAshchidvivartanagranthay iti yAvat . athaivamasya trikAlamapyekakAlamAkalayato muktAphalAnIv pralambe prAlambe chidvivartA.nshchetan ev sa.nkShipya visheShaNavisheShyatvavAsanAntardhAnAddhavalimAnamiv prAlambe chetan ev chaitanyamantarhita.n vidhAy kevala.n prAlambamiv kevalamAtmAna.n parichChindatasta- vinAshAbhAve shuddhAtmalAbho na bhavati, tadarthamevedAnImupAya.n samAlochayati — jo jANadi araha.nta.n yaH kartA jAnAti . kam . arhantam . kaiH kR^itvA . davvattaguNattapajjayattehi.n dravyatvaguNatvaparyAyatvaiH . so jANadi appANa.n sa puruSho.arhatparij~nAnAtpashchAdAtmAna.n jAnAti, moho khalu jAdi tassa laya.n tat Atmaparij~nAnAttasya moho darshanamoho laya.n vinAsha.n kShaya.n yAtIti . tadyathA — kevalaj~nAnAdayo visheShaguNA, astitvAdayaH sAmAnyaguNAH, paramaudArikasharIrAkAreN yadAtmapradeshAnAmavasthAna.n sa vya~njanaparyAyaH, agurulaghuk guN- ShaDvR^iddhihAnirUpeN pratikShaNa.n pravartamAnA arthaparyAyAH, eva.nlakShaNaguNaparyAyAdhArabhUtamamUrtamasa.nkhyAtapradesha.n 1chetan hai’ isaprakArakA anvay vah dravya hai, anvayake Ashrit rahanevAlA ‘chaitanya’ visheShaN vah guN hai, aur ek samay mAtrakI maryAdAvAlA kAlaparimAN honese paraspar apravR^itta 2anvayavyatirek ve paryAye.n hai.n — jo ki chidvivartanakI [-AtmAke pariNamanakI ] granthiyA.N [gA.nThe.n ] hai.n .
ab, isaprakAr traikAlikako bhI [-traikAlik AtmAko bhI ] ek kAlame.n samajh lenevAlA vah jIv, jaisai motiyo.nko jhUlate hue hArame.n antargat mAnA jAtA hai, usI prakAr chidvivarto.nkA chetaname.n hI sa.nkShepaN [-a.ntargat ] karake, tathA 3visheShaNavisheShyatAkI vAsanAkA 4antardhAn honese — jaise saphe dIko hArame.n 5antarhit kiyA jAtA hai, usI prakAr — chaitanyako chetaname.n hI antarhit karake, jaise mAtra 6hArako jAnA jAtA hai, usIprakAr keval AtmAko 1. chetan = AtmA . 2. anvayavyatirek = ek dUsareme.n nahI.n pravartate aise jo anvayake vyatirek . 3. visheShaN guN hai aur visheShya vo dravya hai . 4. a.ntardhAn = adR^ishya ho jAnA . 5. a.ntarhit = gupta; adR^ishya . 6. hArako kharIdanevAlA manuShya hArako kharIdate samay hAr, usakI saphe dI aur unake motiyo.n ityAdikI parIkShA
hArako hI jAnatA hai . yadi aisA na kare to hArake pahinane par bhI usakI saphe dI Adike vikalpa bane
rahanese hArako pahananeke sukhakA vedan nahI.n kar sakegA . પ્ર. ૧૮
Page 138 of 513
PDF/HTML Page 171 of 546
single page version
duttarottarakShaNakShIyamANakartR^ikarmakriyAvibhAgatayA niShkriya.n chinmAtra.n bhAvamadhigatasya jAtasya maNerivAkampapravR^ittanirmalAlokasyAvashyamev nirAshrayatayA mohatamaH pralIyate . yadyeva.n labdho mayA mohavAhinIvijayopAyaH ..80.. shuddhachaitanyAnvayarUpa.n dravya.n cheti . ittha.nbhUta.n dravyaguNaparyAyasvarUpa.n pUrvamarhadabhidhAne paramAtmani j~nAtvA pashchAnnishchayanayen tadevAgamasArapadabhUtayA.adhyAtmabhAShayA nijashuddhAtmabhAvanAbhimukharUpeN savikalpasva- sa.nvedanaj~nAnen tathaivAgamabhAShayAdhaHpravR^ittikaraNApUrvakaraNAnivR^ittikaraNasa.nj~nadarshanamohakShapaNasamarthapariNAm- visheShabalen pashchAdAtmani yojayati . tadanantaramavikalpasvarUpe prApte, yathA paryAyasthAnIyamuktAphalAni guNasthAnIya.n dhavalatva.n chAbhedanayen hAr ev, tathA pUrvoktadravyaguNaparyAyA abhedanayenAtmaiveti bhAvayato darshanamohAndhakAraH pralIyate . iti bhAvArthaH ..80.. ath pramAdotpAdakachAritramohasa.nj~nashchauro.astIti matvA.a.aptaparij~nAnAdupalabdhasya shuddhAtmachintAmaNeH rakShaNArtha.n jAgartIti kathayati — jIvo jIvaH kartA . jAnane par, usake uttarottar kShaName.n kartA -karma -kriyAkA vibhAg kShayako prApta hotA jAtA hai isaliye niShkriy chinmAtra bhAvako prApta hotA hai; aur isaprakAr maNikI bhA.Nti jisakA nirmal prakAsh akamparUpase pravartamAn hai aise us (chinmAtra bhAvako prApta) jIvake mohAndhakAr nirAshrayatAke kAraN avashyamev pralayako prApta hotA hai .
bhAvArtha : — araha.nt bhagavAn aur apanA AtmA nishchayase samAn hai . araha.nt bhagavAn moh -rAg -dveSharahit honese unakA svarUp atyanta spaShTa hai, isaliye yadi jIv dravya -guN- paryAy rUpase us (araha.nt bhagavAnake) svarUpako manake dvArA pratham samajh le to ‘‘yah jo AtmA, AtmAkA ekarUp (-katha.nchit sadR^ish) traikAlik pravAh hai so dravya hai, usakA jo ekarUp rahanevAlA chaitanyarUp visheShaN hai so guN hai aur us pravAhame.n jo kShaNavartI vyatirek hai.n so paryAye.n hai.n’’ isaprakAr apanA AtmA bhI dravya -guN -paryAyarUpase manake dvArA j~nAname.n AtA hai . isaprakAr traikAlik nij AtmAko manake dvArA j~nAname.n lekar — jaise motiyo.nko aur saphe dIko hArame.n hI antargat karake mAtra hAr hI jAnA jAtA hai, usIprakAr — AtmaparyAyo.nko aur chaitanya -guNako AtmAme.n hI antargarbhit karake keval AtmAko jAnane par pariNAmI -pariNAm -pariNatike bhedakA vikalpa naShTa ho jAtA hai, isaliye jIv niShkriy chinmAtra bhAvako prApta hotA hai, aur usase darshanamoh nirAshray hotA huA naShTa ho jAtA hai . yadi aisA hai to mai.nne mohakI senA par vijay prApta karanekA upAy prApta kar liyA hai, — aisA kahA hai ..80..
Page 139 of 513
PDF/HTML Page 172 of 546
single page version
evamupavarNitasvarUpeNopAyen mohamapasAryApi samyagAtmatattvamupalabhyApi yadi nAm rAgadveShau nirmUlayati tadA shuddhamAtmAnamanubhavati . yadi punaH punarapi tAvanuvartate tadA pramAdatantratayA luNThitashuddhAtmatattvopalambhachintAratno.antastAmyati . ato mayA rAgadveSh- niShedhAyAtyanta.n jAgaritavyam ..81.. ki.nvishiShTaH . vavagadamoho shuddhAtmatattvaruchipratibandhakavinAshitadarshanamohaH . punarapi ki.nvishiShTaH . uvaladdho upalabdhavAn j~nAtavAn . kim . tachcha.n paramAnandaikasvabhAvAtmatattvam . kasya sa.nbandhi . appaNo nijashuddhAtmanaH . katham . samma.n samyak sa.nshayAdirahitatven jahadi jadi rAgadose shuddhAtmAnubhUti- lakShaNavItarAgachAritrapratibandhakau chAritramohasa.nj~nau rAgadveShau yadi tyajati so appANa.n lahadi suddha.n sa
ab, isaprakAr mai.nne chi.ntAmaNi -ratna prApta kar liyA hai tathApi pramAd chor vidyamAn hai, aisA vichAr kar jAgR^it rahatA hai : —
anvayArtha : — [vyapagatamohaH ] jisane mohako dUr kiyA hai aur [samyak AtmanaH tattva.n ] AtmAke samyak tattvako (-sachche svarUpako) [upalabdhavAn ] prApta kiyA hai aisA [jIvaH ] jIv [yadi ] yadi [rAgadveShau ] rAgadveShako [jahAti ] Cho.DtA hai, [saH ] to vah [shuddha.n AtmAna.n ] shuddha AtmAko [ labhate ] prApta karatA hai ..81..
TIkA : — isaprakAr jis upAyakA svarUp varNan kiyA hai, us upAyake dvArA mohako dUr karake bhI samyak Atmatattvako (yathArtha svarUpako) prApta karake bhI yadi jIv rAgadveShako nirmUl karatA hai, to shuddha AtmAkA anubhav karatA hai . (kintu) yadi punaH -punaH unakA anusaraN karatA hai, — rAgadveSharUp pariNaman karatA hai, to pramAdake adhIn honese shuddhAtmatattvake anubhavarUp chi.ntAmaNi -ratnake churAye jAnese antara.ngame.n khedako prApta hotA hai . isaliye mujhe
jIv mohane karI dUr, AtmasvarUp samyak pAmIne, jo rAgadveSh parihare to pAmato shuddhAtmane. 81.
Page 140 of 513
PDF/HTML Page 173 of 546
single page version
athAyamevaiko bhagavadbhiH svayamanubhUyopadarshito niHshreyasasya pAramArthikaH panthA iti mati.n vyavasthApayati —
evamabhedaratnatrayapariNato jIvaH shuddhabuddhaikasvabhAvamAtmAna.n labhate mukto bhavatIti . ki.nch pUrva.n j~nAnakaNDikAyA.n ‘uvaogavisuddho so khavedi dehubbhava.n dukkha.n’ ityukta.n, atra tu ‘jahadi jadi rAgadose so appANa.n lahadi suddha.n’ iti bhaNitam, ubhayatra mokSho.asti . ko visheShaH . pratyuttaramAh — tatra shubhAshubhayornishchayen samAnatva.n j~nAtvA pashchAchChuddhe shubharahite nijasvarUpe sthitvA mokSha.n labhate, ten kAraNen shubhAshubhamUDhatvanirAsArtha.n j~nAnakaNDikA bhaNyate . atra tu dravyaguNaparyAyairAptasvarUpa.n j~nAtvA pashchAttadrUpe svashuddhAtmani sthitvA mokSha.n prApnoti, tataH kAraNAdiyamAptAtmamUDhatvanirAsArtha.n j~nAnakaNDikA rAgadveShako dUr karaneke liye atyanta jAgR^it rahanA chAhiye .
bhAvArtha : — 80 vI.n gAthAme.n batAye gaye upAyase darshanamohako dUr karake, arthAt samyakdarshan prApta karake jo jIv shuddhAtmAnubhUtisvarUp vItarAgachAritrake pratibandhak rAg -dveShako Cho.DtA hai, punaH -punaH rAgadveShabhAvame.n pariNamit nahI.n hotA, vahI abhedaratnatrayapariNat jIv shuddha- buddha -ekasvabhAv AtmAko prApta karatA hai — mukta hotA hai . isaliye jIvako samyagdarshan prApta karake bhI sarAg chAritra prApta karake bhI, rAgadveShake nivAraNArtha atyanta sAvadhAn rahanA chAhiye ..81..
ab, yahI ek (-pUrvokta gAthAo.nme.n varNit yahI ek), bhagavanto.nne svaya.n anubhav karake pragaT kiyA huA 1niHshreyasakA pAramArthikapantha hai — isaprakAr matiko 2vyavasthit karate hai.n : —
anvayArtha : — [sarve api cha ] sabhI [arhantaH ] arahanta bhagavAn [ten vidhAnen ] usI vidhise [kShapitakarmA.nshAH ] karmA.nsho.nkA kShay karake [tathA ] tathA usIprakArase [upadesha.n 1. niHshreyas = mokSha . 2. vyavasthit = nishchit; sthir .
arha.nt sau karmo taNo karI nAsh e ja vidhi vaDe, upadesh paN em ja karI, nirvR^it thayA; namu.n temane. 82.
Page 141 of 513
PDF/HTML Page 174 of 546
single page version
yataH khalvatItakAlAnubhUtakramapravR^ittayaH samastA api bhagavantastIrthakarAH, prakArAntar- syAsa.nbhavAdasa.nbhAvitadvaitenAmunaivaiken prakAreN kShapaNa.n karmA.nshAnA.n svayamanubhUy, paramAptatayA pareShAmapyAyatyAmidAnI.ntve vA mumukShUNA.n tathaiv tadupadishya, niHshreyasamadhyAshritAH . tato nAnyadvartma nirvANasyetyavadhAryate . alamathavA pralapiten . vyavasthitA matirmam . namo bhagavadbhayaH ..82.. ityetAvAn visheShaH ..81.. ath pUrva.n dravyaguNaparyAyairAptasvarUpa.n vij~nAy pashchAttathAbhUte svAtmani sthitvA sarve.apyarhanto mokSha.n gatA iti svamanasi nishchaya.n karoti — savve vi ya araha.ntA sarve.api chArhantaH teN vidhANeN dravyaguNaparyAyaiH pUrvamarhatparij~nAnAtpashchAttathAbhUtasvAtmAvasthAnarUpeN ten pUrvoktaprakAreN khavidakamma.nsA kShapitakarmA.nshA vinAshitakarmabhedA bhUtvA, kichchA tadhovadesa.n aho bhavyA ayamev nishchay- ratnatrayAtmakashuddhAtmopalambhalakShaNo mokShamArgo nAnya ityupadesha.n kR^itvA NivvAdA nirvR^itA akShayAnantasukhen tR^iptA jAtAH, te te bhagavantaH . Namo tesi.n eva.n mokShamArganishchaya.n kR^itvA shrIkundakundAchAryadevAstasmai nijashuddhAtmAnubhUtisvarUpamokShamArgAy tadupadeshakebhyo.arhadbhayashcha tadubhayasvarUpAbhilAShiN; santo ‘namostu tebhya’ ityanen paden namaskAra.n kurvantItyabhiprAyaH ..82.. ath ratnatrayArAdhakA ev puruShA dAnapUjA- guNaprasha.nsAnamaskArArhA bhavanti nAnyA iti kathayati — kR^itvA ] upadesh karake [nirvR^itAH te ] mokShako prApta hue hai.n [ namaH tebhyaH ] unhe.n namaskAr ho ..82..
TIkA : — atIt kAlame.n kramashaH hue samasta tIrthar.nkar bhagavAn, 1prakArAntarakA asa.nbhav honese jisame.n dvait sa.nbhav nahI.n hai; aise isI ekaprakArase karmA.nsho.n (j~nAnAvaraNAdi karma bhedo.n)kA kShay svaya.n anubhav karake (tathA) 2paramAptatAke kAraN bhaviShyakAlame.n athavA is (vartamAn) kAlame.n anya mumukShuo.nko bhI isIprakArase usakA (-karma kShayakA) upadesh dekar niHshreyas (mokSha)ko prApta hue hai.n; isaliye nirvANakA anya (koI) mArga nahI.n hai aisA nishchit hotA hai . athavA adhik pralApase bas hoo ! merI mati vyavasthit ho gaI hai . bhagavanto.nko namaskAr ho .
bhAvArtha : — 80 aur 81 vI.n gAthAke kathanAnusAr samyakdarshan prApta karake vItarAgachAritrake virodhI rAg -dveShako dUr karanA arthAt nishchayaratnatrayAtmak shuddhAnubhUtime.n lIn honA hI ek mAtra mokShamArga hai; trikAlame.n bhI koI dUsarA mokShakA mArga nahI.n hai . samasta 1. prakArAntar = anya prakAr (karmakShay ek hI prakArase hotA hai, anya -prakArase nahI.n hotA, isaliye us
karmakShayake prakArame.n dvait arthAt do -rUpapanA nahI.n hai) . 2. paramApta = param Apta; param vishvAsapAtra (tIrtha.nkar bhagavAn sarvaj~na aur vItarAg honese param Apta hai, arthAt
Page 142 of 513
PDF/HTML Page 175 of 546
single page version
da.nsaNasuddhA nijashuddhAtmaruchirUpanishchayasamyaktvasAdhaken mUDhatrayAdipa~nchavi.nshatimalarahiten tattvArthashraddhAnalakShaNen darshanen shuddhA darshanashuddhAH . purisA puruShA jIvAH . punarapi katha.nbhUtAH . NANapahANA niruparAgasvasa.nvedanaj~nAnasAdhaken vItarAgasarvaj~napraNItaparamAgamAbhyAsalakShaNaj~nAnen pradhAnAH samarthAH prauDhA j~nAnapradhAnAH . punashcha katha.nbhUtAH . samaggachariyatthA nirvikAranishchalAtmAnubhUtilakShaNanishchayachAritrasAdhake- nAchArAdishAstrakathitamUlottaraguNAnuShThAnAdirUpeN chAritreN samagrAH paripUrNAH samagrachAritrasthAH pUjAsakkArarihA dravyabhAvalakShaNapUjA guNaprasha.nsA satkArastayorarhA yogyA bhavanti . dANassa ya hi arahanto.nne isI mArgase mokSha prApta kiyA hai aur anya mumukShuo.nko bhI isI mArgakA upadesh diyA hai . un bhagavanto.nko namaskAr ho ..82..
ab, shuddhAtmalAbhake 1paripa.nthI -mohakA svabhAv aur usame.n prakAro.nko (-bhedo.nko) vyakta karate hai.n : —
anvayArtha : — [jIvasya ] jIvake [dravyAdikeShu mU.DhH bhAvaH ] dravyAdi sambandhI mU.Dh.h.h bhAv (-dravyaguNaparyAyasambandhI jo mU.DhtArUp pariNAm) [mohaH iti bhavati ] vah moh hai [ten avachChannaH ] usase AchChAdit vartatA huA jIv [ rAga.n vA dveSha.n vA prApya ] rAg athavA dveShako prApta karake [kShubhyati ] kShubdha hotA hai ..83..
TIkA : — dhatUrA khAye hue manuShyakI bhA.Nti, jIvake jo pUrva varNit dravya -guN- 1. paripa.nthI = shatru; mArgame.n lUTanevAlA .
dravyAdike mU.Dh.h.h bhAv varte jIvane, te moh Che; te mohathI AchChanna rAgI -dveShI thaI kShobhit bane. 83.
Page 143 of 513
PDF/HTML Page 176 of 546
single page version
mUDho bhAvaH sa khalu mohaH . tenAvachChannAtmarUpaH sannayamAtmA paradravyamAtmadravyatven paraguN- mAtmaguNatayA paraparyAyAnAtmaparyAyabhAven pratipadyamAnaH, prarUDhadR^iDhatarasa.nskAratayA paradravya- mevAharaharupAdadAno, dagdhendriyANA.n ruchivashenAdvaite.api pravartitadvaito, ruchitAruchiteShu viShayeShu rAgadveShAvupashliShya, prachuratarAmbhobhArarayAhataH setubandha iv dvedhA vidAryamANo nitarA.n kShobhamupaiti . ato moharAgadveShabhedAttribhUmiko mohaH ..83.. dAnasya cha hi sphu Ta.n te te pUrvoktaratnatrayAdhArAH . Namo tesi.n namastebhya iti namaskArasyApi ta ev yogyAH ..✽7.. evamAptAtmasvarUpaviShaye mUDhatvanirAsArtha.n gAthAsaptaken dvitIyaj~nAn- kaNDikA gatA . ath shuddhAtmopalambhapratipakShabhUtamohasya svarUpa.n bhedA.nshcha pratipAdayati — davvAdiesu shuddhAtmAdidravyeShu, teShA.n dravyANAmanantaj~nAnAdyastitvAdivisheShasAmAnyalakShaNaguNeShu, shuddhAtmapariNati- lakShaNasiddhatvAdiparyAyeShu cha yathAsa.nbhava.n pUrvopavarNiteShu vakShyamANeShu cha mUDho bhAvo eteShu pUrvoktadravyaguNaparyAyeShu viparItAbhinivesharUpeN tattvasa.nshayajanako mUDho bhAvaH jIvassa havadi moho tti ittha.nbhUto bhAvo jIvasya darshanamoh iti bhavati . khubbhadi teNuchChaNNo ten darshanamohenAvachChanno jhampitaH sannakShubhitAtmatattvaviparIten kShobheN kShobha.n svarUpachalana.n viparyaya.n gachChati . ki.n kR^itvA . pappA rAga.n va dosa.n vA nirvikArashuddhAtmano viparItamiShTAniShTendriyaviShayeShu harShaviShAdarUpa.n chAritramohasa.nj~na.n rAgadveSha.n vA prApya cheti . anen kimukta.n bhavati . moho darshanamoho rAgadveShadvaya.n chAritramohashcheti tribhUmiko moh iti ..83.. ath duHkhahetubhUtabandhasya kAraNabhUtA rAgadveShamohA nirmUlanIyA ityAghoShayati — paryAy hai.n uname.n honevAlA 1tattva -apratipattilakShaN mU.Dh.h.h bhAv vah vAstavame.n moh hai . us mohase nijarUp AchChAdit honese yah AtmA paradravyako svadravyarUpase, paraguNako svaguNarUpase, aur par -paryAyo.nko svaparyAyarUp samajhakar -a.ngIkAr karake, ati rUDh – dR^i.Dhtar sa.nskArake kAraN paradravyako hI sadA grahaN karatA huA, 2dagdha indriyo.nkI ruchike vashase 3advaitame.n bhI dvait pravR^itti karatA huA, ruchikar -aruchikar viShayo.nme.n rAgadveSh karake ati prachur jalasamUhake vegase prahArako prApta setubandha (pul) kI bhA.Nti do bhAgo.nme.n kha.nDit hotA huA atyanta kShobhako prApta hotA hai . isase moh, rAg aur dvaiSh — in bhedo.nke kAraN moh tIn prakArakA hai ..83.. 1. tattva apratipattilakShaN = tattvakI apratipatti (-aprApti, aj~nAn, anirNay) jisakA lakShaN hai aisA . 2. dagdha = jalI huI; halakI; shApit . (‘dagdha’ tiraskAravAchak shabda hai) 3. indriyaviShayo.nme.n – padArtho.nme.n ‘yah achChe hai.n aur yah bure’ isaprakArakA dvait nahI.n hai; tathApi vahA.N bhI
Page 144 of 513
PDF/HTML Page 177 of 546
single page version
evamasya tattvApratipattinimIlitasya, mohen vA rAgeN vA dveSheN vA pariNatasya, tR^iNapaTalAvachChannagartasa.ngatasya kareNukuTTanIgAtrAsaktasya pratidviradadarshanoddhatapravidhAvitasya cha sindhurasyev, bhavati nAm nAnAvidho bandhaH . tato.amI aniShTakAryakAriNo mumukShuNA moharAgadveShAH samyagnirmUlakASha.n kaShitvA kShapaNIyAH ..84.. moheN va rAgeN va doseN va pariNadassa jIvassa moharAgadveShapariNatasya mohAdirahitaparamAtmasvarUp- pariNatichyutasya bahirmukhajIvasya jAyadi viviho ba.ndho shuddhopayogalakShaNo bhAvamokShastadbalen jIv- pradeshakarmapradeshAnAmatyantavishleSho dravyamokShaH, ittha.nbhUtadravyabhAvamokShAdvilakShaNaH sarvaprakAropAdeyabhUtasvA- bhAvikasukhaviparItasya nArakAdiduHkhasya kAraNabhUto vividhabandho jAyate . tamhA te sa.nkhavaidavvA yato
ab, tIno.n prakArake mohako aniShTa kAryakA kAraN kahakar usakA (-tIn prakArake mohakA) kShay karaneko sUtra dvArA kahate hai.n : —
anvayArtha : — [mohen vA ] moharUp [rAgeN vA ] rAgarUp [dveSheN vA ] athavA dveSharUp [pariNatasya jIvasya] pariNamit jIvake [vividhaH ba.ndhaH ] vividh ba.ndh [jAyate ] hotA hai; [tasmAt ] isaliye [te ] ve (moh -rAg -dveSh) [sa.nkShapayitavyAH ] sampUrNatayA kShay karane yogya hai.n ..84..
TIkA : — isaprakAr tattva -apratipatti (-vastusvarUpake aj~nAn) se ba.nd hue, moh- rUp -rAgarUp yA dveSharUp pariNamit hote hue is jIvako — ghAsake Dherase Dha.Nke hue khaDDekA sa.ng karanevAle hAthIkI bhA.Nti, hathinIrUpI kuTTanIke sharIrame.n Asakta hAthIkI bhA.Nti aur virodhI hAthIko dekhakar, uttejit hokar (usakI or) dau.Dte hue hAthIkI bhA.Nti — vividh prakArakA ba.ndh hotA hai; isaliye mumukShu jIvako aniShTa kArya karanevAle is moh, rAg aur dveShakA yathAvat
re ! moharUp vA rAgarUp vA dveShapariNat jIvane vidhavidh thAye ba.ndh, tethI sarva te kShayayogya Che . 84.
Page 145 of 513
PDF/HTML Page 178 of 546
single page version
mohA samyak kShapayitavyA iti tAtparyam ..84.. ath svakIyasvakIyali~N.hgai rAgadveShamohAn j~nAtvA
bhAvArtha : — (1) hAthIko paka.Dneke liye dharatIme.n khaDDA banAkar use ghAsase Dhak diyA jAtA hai, vahA.N khaDDA honeke kAraN us khaDDe par jAnese hAthI gir paDatA hai aur vah isaprakAr paka.DA jAtA hai . (2) hAthIko paka.Dneke liye sikhAI huI hathinI bhejI jAtI hai; usake shArIrik rAgame.n pha.Nsanese hAthI paka.DA jAtA hai . (3) hAthI paka.DnekI tIsarI rIti yah hai ki us hAthIke sAmane dUsarA pAlit hAthI bhejA jAtA hai; usake pIChe vah hAthI uttejit hokar la.Dneke liye dau.DtA hai aur isaprakAr vah paka.DnevAlo.nke jAlame.n pha.Ns jAtA hai .
uparyukta prakArase jaise hAthI (1) aj~nAnase, (2) rAgase (3) dveShase anek prakArake bandhanako prApta hotA hai, usIprakAr jIv (1) mohase, (2) rAgase yA (3) dveShase anek prakArake bandhanako prApta hotA hai, isaliye mokShArthIko moh -rAg -dveShakA bhalIbhA.Nti -sampUrNatayA mUlase hI kShay kar denA chAhiye ..84..
ab, is moharAgadveShako in (AgAmI gAthAme.n kahe gaye) chihno.n -lakShaNo.nke dvArA pahichAn kar utpanna hote hI naShTa kar denA chAhiye, esA pragaT karate hai.n : —
anvayArtha : — [arthe ayathAgrahaNa.n ] padArthakA ayathAgrahaN (arthAt padArthoko jaise hai.n vaise satyasvarUp na mAnakar unake viShayame.n anyathA samajh) [cha ] aur [tirya~N.hmanujeShu karuNAbhAvaH ] tirya.nch -manuShyo.nke prati karuNAbhAv, [viShayeShu prasa.ngaH cha ] tathA viShayo.nkI sa.ngati (iShTa viShayo.nme.n prIti aur aniShTa viShayo.nme.n aprIti) — [etAni ] yah sab [mohasya li.ngAni ] mohake chihna – lakShaN hai.n ..85..
viShayo taNo vaLI sa.ng, – li.ngo jANavA.n A mohanA.n. 85.
Page 146 of 513
PDF/HTML Page 179 of 546
single page version
arthAnAmayAthAtathyapratipattyA tiryagmanuShyeShu prekShArheShvapi kAruNyabuddhayA cha mohamabhIShTa- viShayaprasa.ngen rAgamanabhIShTaviShayAprItyA dveShamiti tribhili.ngairadhigamya jhagiti sa.nbhavannApi tribhUmiko.api moho nihantavyaH ..85..
yathAsa.nbhava.n ta ev vinAshayitavyA ityupadishati – aTThe ajadhAgahaNa.n shuddhAtmAdipadArthe yathAsvarUpasthite.api viparItAbhinivesharUpeNAyathAgrahaNa.n karuNAbhAvo ya shuddhAtmopalabdhilakShaNaparamopekShAsa.nyamAdviparItaH karuNA- bhAvo dayApariNAmashcha athavA vyavahAreN karuNAyA abhAvaH . keShu viShayeShu . maNuvatiriesu manuShya- tiryagjIveShu iti darshanamohachihnam . visaesu ya ppasa.ngo nirviShayasukhAsvAdarahitabahirAtmajIvAnA.n manoj~nAmanoj~naviShayeShu cha yo.asau prakarSheN sa~N.hgaH sa.nsargasta.n dR^iShTvA prItyaprItili~N.hgAbhyA.n chAritramohasa.nj~nau
TIkA : — 1padArtho.nkI ayathAtathyarUp pratipattike dvArA aur tirya.nch -manuShya 2prekShAyogya hone par bhI unake prati karuNAbuddhise mohako (jAnakar), iShTa viShayo.nkI Asaktise rAgako aur aniShTa viShayo.nkI aprItise dveShako (jAnakar) — isaprakAr tIn li.ngo.nke dvArA (tIn prakArake mohako) pahichAnakar tatkAl hI utpanna hote hI tIno prakArakA moh naShTa kar dene yogya hai .
bhAvArtha : — mohake tIn bhed hai.n — darshanamoh, rAg aur dveSh . padArtho.nke svarUpase viparIt mAnyatA tathA tirya.ncho.n aur manuShyo.nke prati tanmayatAse karuNAbhAv ve darshanamohake chihna hai.n, iShTa viShayo.nme.n prIti rAgakA chihna hai aur aniShTa viShayo.nme.n aprIti dveShakA chihna hai . in chihna o.nse tIno.n prakArake mohako pahichAnakar mumukShuo.nko use tatkAl hI naShTa kar denA chAhiye ..85..
ab mohakShay karanekA upAyAntar (-dUsarA upAy) vichArate hai.n : — 1. padArtho.nkI ayathAtathyarUp pratipatti = padArtha jaise nahI.n hai unhe.n vaisA samajhanA arthAt unhe.n anyathA svarUpase
a.ngIkAr karanA . 2. prekShAyogya = mAtra prekShakabhAvase -dR^iShTAj~nAtArUpase -madhyasthabhAvase dekhane yogya .
shAstro vaDe pratyakShaAdithI jANato je artha ne, tasu moh pAme nAsh nishchay; shAstra samadhyayanIy Che. 86.
Page 147 of 513
PDF/HTML Page 180 of 546
single page version
yatkil dravyaguNaparyAyasvabhAvenArhato j~nAnAdAtmanastathAj~nAna.n mohakShapaNopAyatven prAk pratipanna.n, tat khalUpAyAntaramidamapekShate . ida.n hi vihitaprathamabhUmikAsa.nkramaNasya sarvaj~nopaj~na- tayA sarvato.apyabAdhita.n shAbda.n pramANamAkramya krIDatastatsa.nskArasphu TIkR^itavishiShTasa.nvedan- shaktisa.npadaH sahR^idayahR^idayAna.ndodbhedadAyinA pratyakSheNAnyen vA tadavirodhinA pramANajAten rAgadveShau cha j~nAyete vivekibhiH, tatastatparij~nAnAnantaramev nirvikArasvashuddhAtmabhAvanayA rAgadveShamohA nihantavyA iti sUtrArthaH ..85.. ath dravyaguNaparyAyaparij~nAnAbhAve moho bhavatIti yadukta.n pUrva.n tadarthamAgamAbhyAsa.n kArayati . athavA dravyaguNaparyAyatvairarhatparij~nAnAdAtmaparij~nAna.n bhavatIti yadukta.n tadAtmaparij~nAnamimamAgamAbhyAsamapekShat iti pAtanikAdvaya.n manasi dhR^itvA sUtramida.n pratipAdayati — jiNasatthAdo aTThe pachchakkhAdIhi.n bujjhado NiyamA jinashAstrAtsakAshAchChuddhAtmAdipadArthAn pratyakShAdi-
anvayArtha : — [jinashAstrAt ] jinashAstra dvArA [pratyakShAdibhiH ] pratyakShAdi pramANo.nse [arthAn ] padArtho.nko [budhyamAnasya ] jAnanevAleke [niyamAt ] niyamase [mohopachayaH ] 1mohopachay [kShIyate ] kShay ho jAtA hai [tasmAt ] isaliye [shAstra.n ] shAstrakA [samadhyetavyam ] samyak prakArase adhyayan karanA chAhiye ..86..
TIkA : — dravya -guN -paryAyasvabhAvase arha.ntake j~nAn dvArA AtmAkA us prakArakA j~nAn mohakShayake upAyake rUpame.n pahale (80vI.n gAthAme.n) pratipAdit kiyA gayA thA, vah vAstavame.n is (nimnalikhit) upAyAntarakI apekShA rakhatA hai . (vah upAyAntar kyA hai so kahA jAtA hai) : —
jisane pratham bhUmikAme.n gaman kiyA hai aise jIvako, jo 2sarvaj~nopaj~na honese sarva prakArase abAdhit hai aise shAbda pramANako (-dravya shrutapramANako) prApta karake krI.DA karane par, usake sa.nskArase vishiShTa 3sa.nvedanashaktirUp sampadA pragaT karane par, 4sahR^idayajano.nke hR^idayako AnandakA 5udbhed denevAle pratyakSha pramANase athavA 6usase aviruddha anya pramANasamUhase 1. mohopachay = mohakA upachay . (upachay = sa.nchay; samUh) 2. sarvaj~nopaj~na = sarvaj~na dvArA svaya.n jAnA huA (aur kahA huA) . 3. sa.nvedan = j~nAn . 4. sahR^iday = bhAvuk; shAstrame.n jis samay jis bhAvakA prasa.ng hoy us bhAvako hR^idayame.n grahaN karanevAlA;
budh; pa.nDit . 5. udbhed = sphu raN; pragaTatA; phu vArA . 6. usase = pratyakSha pramANase .