Page 108 of 513
PDF/HTML Page 141 of 546
single page version
sarveShTopalambhAchcha . yato hi kevalAvasthAyA.n sukhapratipattivipakShabhUtasya duHkhasya sAdhanatAmup- gatamaj~nAnamakhilamev praNashyati, sukhasya sAdhanIbhUta.n tu paripUrNa.n j~nAnamupajAyate, tataH kevalamev saukhyamityala.n prapa.nchen ..61..
sukhamityabhiprAyaH ..61.. ath pAramArthikasukha.n kevalinAmev, sa.nsAriNA.n ye manyante te.abhavyA iti
(prakArAntarase kevalaj~nAnakI sukhasvarUpatA batalAte hai.n : — ) aur, keval arthAt kevalaj~nAn sukh hI hai, kyo.nki sarva aniShTo.nkA nAsh ho chukA hai aur sampUrNa iShTakI prApti ho chukI hai . keval -avasthAme.n, sukhopalabdhike vipakShabhUt duHkho.nke sAdhanabhUt aj~nAnakA sampUrNatayA nAsh ho jAtA hai aur sukhakA sAdhanabhUt paripUrNa j~nAn utpanna hotA hai, isaliye keval hI sukh hai . adhik vistArase bas ho ..61..
anvayArtha : — ‘[vigataghAtinA.n ] jinake ghAtikarma naShTa ho gaye hai.n unakA [saukhya.n ] sukh [sukheShu parama.n ] (sarva) sukho.nme.n param arthAt utkR^iShTa hai’ [iti shrutvA ] aisA vachan sunakar [na shraddadhati ] jo shraddhA nahI.n karate [te abhavyAH ] ve abhavya hai.n; [bhavyAH vA ] aur bhavya [tat ] use [pratIchChanti ] svIkAr (-Adar) karate hai.n – usakI shraddhA karate hai.n ..62..
suNI ‘ghAtikarmavihInanu.n sukh sau sukhe utkR^iShTa Che’, shraddhe na teh abhavya Che, ne bhavya te sa.nmat kare. 62.
Page 109 of 513
PDF/HTML Page 142 of 546
single page version
ih khalu svabhAvapratighAtAdAkulatvAchcha mohanIyAdikarmajAlashAlinA.n sukhAbhAse- .apyapAramArthikI sukhamiti rUDhiH . kevalinA.n tu bhagavatA.n prakShINaghAtikarmaNA.n svabhAv- pratighAtAbhAvAdanAkulatvAchcha yathoditasya hetorlakShaNasya cha sadbhAvAtpAramArthika.n sukhamiti shraddheyam . na kilaiva.n yeShA.n shraddhAnamasti te khalu mokShasukhasudhApAnadUravartino mR^igatR^iShNAmbho- bhAramevAbhavyAH pashyanti . ye punaridamidAnImev vachaH pratIchChanti te shivashriyo bhAjana.n samAsannabhavyAH bhavanti . ye tu purA pratIchChanti te tu dUrabhavyA iti ..62.. samyaktvarUpabhavyatvavyaktyabhAvAdabhavyA bhaNyante, na punaH sarvathA . bhavvA vA ta.n paDichCha.nti ye vartamAnakAle samyaktvarUpabhavyatvavyaktipariNatAstiShThanti te tadanantasukhamidAnI.n manyante . ye cha samyaktvarUp- bhavyatvavyaktyA bhAvikAle pariNamiShyanti te cha dUrabhavyA agre shraddhAna.n kuryuriti . ayamatrArthaH — mAraNArtha.n talavaragR^ihItataskarasya maraNamiv yadyapIndriyasukhamiShTa.n na bhavati, tathApi talavarasthAnIy- chAritramohodayen mohitaH sanniruparAgasvAtmotthasukhamalabhamAnaH san sarAgasamyagdR^iShTirAtmanindAdipariNato heyarUpeN tadanubhavati . ye punarvItarAgasamyagdR^iShTayaH shuddhopayoginasteShA.n, matsyAnA.n sthalagamanamivA- gnipravesh iv vA, nirvikArashuddhAtmasukhAchchyavanamapi duHkha.n pratibhAti . tathA choktam —
TIkA : — is lokame.n mohanIyaAdikarmajAlavAlo.nke svabhAvapratighAtake kAraN aur AkulatAke kAraN sukhAbhAs hone par bhI us sukhAbhAsako ‘sukh’ kahanekI apAramArthik rU.Dhi hai; aur jinake ghAtikarma naShTa ho chuke hai.n aise kevalIbhagavAnake, svabhAvapratighAtake abhAvake kAraN aur AkulatAke kAraN sukhake yathokta 1kAraNakA aur 2lakShaNakA sadbhAv honese pAramArthik sukh hai — aisI shraddhA karane yogya hai . jinhe.n aisI shraddhA nahI.n hai ve – mokShasukhake sudhApAnase dUr rahanevAle abhavya — mR^igatR^iShNAke jalasamUhako hI dekhate (-anubhav karate) hai.n; aur jo us vachanako isIsamay svIkAr(-shraddhA) karate hai.n ve — shivashrIke (-mokShalakShmIke) bhAjan — Asannabhavya hai.n, aur jo Age jAkar svIkAr kare.nge ve dUrabhavya hai.n .
bhAvArtha : — ‘kevalIbhagavAnake hI pAramArthik sukh hai’ aisA vachan sunakar jo kabhI isakA svIkAr – Adar – shraddhA nahI.n karate ve kabhI mokSha prApta nahI.n karate; jo uparokta vachan sunakar a.ntara.ngase usakI shraddhA karate hai.n ve hI mokShako prApta karate hai.n . jo vartamAname.n shraddhA karate hai.n ve Asannabhavya hai.n aur jo bhaviShyame.n shraddhA kare.nge ve dUrabhavya hai.n ..62.. 1. sukhakA kAraN svabhAv pratighAtakA abhAv hai . 2. sukhakA lakShaN anAkulatA hai .
Page 110 of 513
PDF/HTML Page 143 of 546
single page version
amIShA.n prANinA.n hi pratyakShaj~nAnAbhAvAtparokShaj~nAnamupasarpatA.n tatsAmagrIbhUteShu svarasat evendriyeShu maitrI pravartate . ath teShA.n teShu maitrImupagatAnAmudIrNamahAmohakAlAnalakavalitAnA.n ‘‘samasukhashIlitamanasA.n chyavanamapi dveShameti kimu kAmAH . sthalamapi dahati jhaShANA.n kima~N.hga punara~N.hgama~N.hgArAH’’ ..62.. evamabhedanayen kevalaj~nAnamev sukha.n bhaNyate iti kathanamukhyatayA gAthAchatuShTayen chaturthasthala.n gatam . ath sa.nsAriNAmindriyaj~nAnasAdhakamindriyasukha.n vichArayati — maNuAsurAmari.ndA manujA- surAmarendrAH . katha.nbhUtAH . ahiddudA i.ndiehi.n sahajehi.n abhidrutAH kadarthitAH dukhitAH . kaiH . indriyaiH sahajaiH . asaha.ntA ta.n dukkha.n tadduHkhodrekamasahamAnAH santaH . rama.nti visaesu rammesu ramante viShayeShu ramyAbhAseShu iti . ath vistaraH — manujAdayo jIvA amUrtAtIndriyaj~nAnasukhAsvAdamalabhamAnAH santaH mUrtendriy- j~nAnasukhanimitta.n tannimittapa~nchendriyeShu maitrI kurvanti . tatashcha taptalohagolakAnAmudakAkarShaNamiv viShayeShu tIvratR^iShNA jAyate . tA.n tR^iShNAmasahamAnA viShayAnanubhavanti iti . tato j~nAyate pa~nchendriyANi
anvayArtha : — [manujAsurAmarendrAH ] manuShyendra (chakravartI) asurendra aur surendra [sahajaiH indriyaiH ] svAbhAvik (parokShaj~nAnavAlo.nko jo svAbhAvik hai aisI) indriyo.nse [abhidrutAH ] pI.Dit vartate hue [tad duHkha.n ] us duHkhako [asahamAnAH ] sahan na kar sakanese [ramyeShu viShayeShu ] ramya viShayo.nme.n [ramante ] ramaN karate hai.n ..63..
TIkA : — pratyakSha j~nAnake abhAvake kAraN parokSha j~nAnakA Ashray lenevAle in prANiyo.nko usakI (-parokSha j~nAnakI) sAmagrIrUp indriyo.nke prati nijarasase hI (-svabhAvase hI) maitrI pravartatI hai . ab indriyo.nke prati maitrIko prApta un prANiyo.nko, udayaprApta mahAmoharUpI kAlAgnine grAs banA liyA hai, isaliye tapta loheke golekI bhA.Nti (-jaise garam
sur -asur -narapati pIDit varte sahaj indriyo vaDe, nav sahI shake te duHkh tethI ramya viShayomA.n rame. 63.
Page 111 of 513
PDF/HTML Page 144 of 546
single page version
taptAyogolAnAmivAtyantamupAttatR^iShNAnA.n tadduHkhavegamasahamAnAnA.n vyAdhisAtmyatAmupagateShu ramyeShu viShayeShu ratirupajAyate . tato vyAdhisthAnIyatvAdindriyANA.n vyAdhisAtmyasamatvAdviShayANA.n cha na ChadmasthAnA.n pAramArthika.n saukhyam ..63..
us duHkhake vegako sahan na kar sakanese unhe.n vyAdhike pratikArake samAn (-rogame.n tho.DAsA
ArAm jaisA anubhav karAnevAle upachArake samAn) ramya viShayo.nme.n rati utpanna hotI hai .
pAramArthik sukh nahI.n hai ..63..
ab, jahA.N tak indriyA.N hai.n vahA.N tak svabhAvase hI duHkh hai, aisA nyAyase nishchit karate hai.n : —
anvayArtha : — [yeShA.n ] jinhe.n [viShayeShu ratiH ] viShayo.nme.n rati hai, [teShA.n ] unhe.n [duHkh ] duHkh [svAbhAva.n ] svAbhAvik [vijAnIhi ] jAno; [hi ] kyo.nki [yadi ] yadi [tad ] vah duHkh [svabhAva.n na ] svabhAv na ho to [viShayArtha.n ] viShayArthame.n [vyApAraH ] vyApAr [na asti ] na ho ..64..
viShayo viShe rati jemane, duHkh Che svabhAvik temane; jo te na hoy svabhAv to vyApAr nahi viShayo viShe. 64.
Page 112 of 513
PDF/HTML Page 145 of 546
single page version
yeShA.n jIvadavasthAni hatakAnIndriyANi, na nAm teShAmupAdhipratyaya.n duHkham, ki.ntu svAbhAvikamev, viShayeShu rateravalokanAt . avalokyate hi teShA.n stamberamasya kareNukuTTanIgAtra- sparsha iv, saph rasya baDishAmiShasvAd iv, indirasya sa.nkochasa.nmukhAravindAmod iv, pata.ngasya pradIpArchIrUp iv, kura.ngasya mR^igayugeyasvar iv, durnivArendriyavedanAvashIkR^itAnAmAsannanipAteShvapi viShayeShvabhipAtaH . yadi punarna teShA.n duHkha.n svAbhAvikamabhyupagamyet tadopashAntashItajvarasya sa.nsvedanamiv, prahINadAhajvarasyAranAlapariShek iv, nivR^ittanetrasa.nrambhasya cha vaTAchUrNAvachUrNanamiv, vinaShTakarNashUlasya bastamUtrapUraNamiv, rUDhavraNasyAlepanadAnamiv, viShayavyApAro na dR^ishyet . dR^ishyate chAsau . tataH svabhAvabhUtaduHkhayogin ev jIvadindriyAH parokShaj~nAninaH ..64.. kasmAditi chet . pa~nchendriyaviShayeShu rateravalokanAt . jai ta.n Na sabbhAva.n yadi tadduHkha.n svabhAven nAsti hi sphu Ta.n vAvAro Natthi visayattha.n tarhi viShayArtha.n vyApAro nAsti na ghaTate . vyAdhisthAnAmauShadheShviv
TIkA : — jinakI hat (nikR^iShTa, ni.ndya) indriyA.N jIvit (-vidyamAn) hai.n, unhe.n upAdhike kAraN (bAhya sa.nyogo.nke kAraN, aupAdhik) duHkh nahI.n hai kintu svAbhAvik hI hai, kyo.nki unakI viShayo.nme.n rati dekhI jAtI hai . jaise – hAthI hathinIrUpI kuTTanIke sharIr- sparshakI or, maChalI ba.nsIme.n pha.Nse hue mA.nsake svAdakI or, bhramar banda ho jAnevAle kamalake ga.ndhakI or, pata.ngA dIpakakI jyotike rUpakI or aur hiran shikArIke sa.ngItake svarakI or dau.Dte hue dikhAI dete hai.n usIprakAr – durnivAr indriyavedanAke vashIbhUt hote hue ve yadyapi viShayo.nkA nAsh ati nikaT hai (arthAt viShay kShaNik hai.n) tathApi, viShayo.nkI or dau.Dte dikhAI dete hai.n . aur yadi ‘unakA duHkh svAbhAvik hai’ aisA svIkAr na kiyA jAye to jaise — jisakA shItajvar upashA.nt ho gayA hai, vah pasInA Aneke liye upachAr karatA tathA jisakA dAhajvar utar gayA hai vah kA.NjIse sharIrake tApako utAratA tathA jisakI A.Nkho.nkA duHkh dUr ho gayA hai vah vaTAchUrNa (-sha.nkh ityAdikA chUrNa) A.NjatA tathA jisakA karNashUl naShTa ho gayA ho vah kAname.n phi ra bakarekA mUtra DAlatA dikhAI nahI.n detA aur jisakA ghAv bhar jAtA hai vah phi ra lep karatA dikhAI nahI.n detA — isIprakAr unake viShay vyApAr dekhaneme.n nahI.n AnA chAhiye; kintu unake vah (viShayapravR^itti) to dekhI jAtI hai . isase (siddha huA ki) jinake indriyA.N jIvit hai.n aise parokShaj~nAniyo.nke duHkh svAbhAvik hI hai .
bhAvArtha : — parokShaj~nAniyo.nke svabhAvase hI duHkh hai, kyo.nki unake viShayo.nme.n rati vartatI hai; kabhI -kabhI to ve, asahya tR^iShNAkI dAhase (-tIvra ichChArUpI duHkhake kAraN)
Page 113 of 513
PDF/HTML Page 146 of 546
single page version
asya khalvAtmanaH sasharIrAvasthAyAmapi na sharIra.n sukhasAdhanatAmApadyamAna.n pashyAmaH, yatastadApi pItonmattakarasairiv prakR^iShTamohavashavartibhirindriyairime.asmAkamiShTA iti krameN viShayArtha.n vyApAro dR^ishyate chettat ev j~nAyate duHkhamastItyabhiprAyaH ..64.. eva.n paramArthenendriyasukhasya duHkhasthApanArtha.n gAthAdvaya.n gatam . ath muktAtmanA.n sharIrAbhAve.api sukhamastIti j~nApanArtha.n sharIra.n sukh- kAraNa.n na syAditi vyaktIkaroti — pappA prApya . kAn . iTThe visae iShTapa~nchendriyaviShayAn . katha.nbhUtAn . marane takakI paravAh na karake kShaNik indriyaviShayo.nme.n kUd pa.Dte hai.n . yadi unhe.n svabhAvase hI duHkh na ho to viShayo.nme.n rati hI na honI chAhiye . jisake sharIrakA dAh duHkh naShTa ho gayA ho vah bAhya shItopachArame.n rati kyo.n karegA ? isase siddha huA ki parokShaj~nAniyo.nke duHkh svAbhAvik hI hai ..64..
ab, mukta AtmAke sukhakI prasiddhike liye, sharIr sukhakA sAdhan honekI bAtakA kha.nDan karate hai.n . (siddha bhagavAnake sharIrake binA bhI sukh hotA hai yah bAt spaShTa samajhAneke liye, sa.nsArAvasthAme.n bhI sharIr sukhakA – indriyasukhakA – sAdhan nahI.n hai, aisA nishchit karate hai.n) : —
anvayArtha : — [sparshaiH samAshritAn ] sparshanAdik indriyA.N jinakA Ashray letI hai.n aise [iShTAn viShayAn ] iShTa viShayo.nko [prApya ] pAkar [svabhAven ] (apane shuddha) svabhAvase [pariNamamAnaH ] pariNaman karatA huA [AtmA ] AtmA [svayamev ] svaya.n hI [sukh ] sukharUp (-indriyasukharUp) hotA hai [dehaH na bhavati ] deh sukharUp nahI.n hotI ..65..
TIkA : — vAstavame.n is AtmAke liye sasharIr avasthAme.n bhI sharIr sukhakA sAdhan ho aisA hame.n dikhAI nahI.n detA; kyo.nki tab bhI, mAno.n unmAdajanak madirAkA pAn kiyA ho
jIv praNamato svayamev sukharUp thAy, deh thato nathI. 65.
Page 114 of 513
PDF/HTML Page 147 of 546
single page version
viShayAnabhipatadbhirasamIchInavR^ittitAmanubhavannuparuddhashaktisAreNApi j~nAnadarshanavIryAtmaken nishchay- kAraNatAmupAgaten svabhAven pariNamamAnaH svayamevAyamAtmA sukhatAmApadyate . sharIra.n tvachetan- tvAdev sukhatvapariNaternishchayakAraNatAmanupagachChanna jAtu sukhatAmupaDhaukat iti ..65..
phAsehi.n samasside sparshanAdIndriyarahitashuddhAtmatattvavilakShaNaiH sparshanAdibhirindriyaiH samAshritAn samyak prApyAn grAhyAn, ittha.nbhUtAn viShayAn prApya . sa kaH . appA AtmA kartA . ki.nvishiShTaH . sahAveN pariNamamANo anantasukhopAdAnabhUtashuddhAtmasvabhAvaviparItenAshuddhasukhopAdAnabhUtenAshuddhAtmasvabhAven pariNamamAnaH . ittha.nbhUtaH san sayamev suha.n svayamevendriyasukha.n bhavati pariNamati . Na havadi deho dehaH aisI, prabal mohake vash vartanevAlI, ‘yah (viShay) hame.n iShTa hai’ isaprakAr viShayo.nkI or dau.DtI huI indriyo.nke dvArA asamIchIn (ayogya) pariNatikA anubhav karanese jisakI 1shaktikI utkR^iShTatA (-param shuddhatA) ruk gaI hai aise bhI (apane) j~nAn -darshan -vIryAtmak svabhAvame.n — jo ki (sukhake) nishchayakAraNarUp hai — pariNaman karatA huA yah AtmA svayamev sukhatvako prApta karatA hai, (-sukharUp hotA hai;) aur sharIr to achetan hI honese sukhatvapariNatikA nishchay -kAraN na hotA huA ki.nchit mAtra bhI sukhatvako prApta nahI.n karatA .
bhAvArtha : — sasharIr avasthAme.n bhI AtmA hI sukharUp (-indriyasukharUp) pariNatime.n pariNaman karatA hai, sharIr nahI.n; isaliye sasharIr avasthAme.n bhI sukhakA nishchay kAraN AtmA hI hai arthAt indriyasukhakA bhI vAstavik kAraN AtmAkA hI ashuddha svabhAv hai . ashuddha svabhAvame.n pariNamit AtmA hI svayamev indriyasukharUp hotA hai usame.n sharIr kAraN nahI.n hai; kyo.nki sukharUp pariNati aur sharIr sarvathA bhinna honeke kAraN sukh aur sharIrame.n nishchayase ki.nchitmAtra bhI kAryakAraNatA nahI.n hai ..65..
ab, isI bAtako dR^i.Dh.h.h karate hai.n : — 1. indriyasukharUp pariNaman karanevAle AtmAkI j~nAnadarshan -vIryAtmak svabhAvakI utkR^iShTa shakti ruk gaI hai
paN viShayavash svayamev AtmA sukh vA duHkh thAy Che. 66.
Page 115 of 513
PDF/HTML Page 148 of 546
single page version
ayamatra siddhAnto yaddivyavaikriyikatve.api sharIra.n na khalu sukhAy kalpyetetIShTAnAm- niShTAnA.n vA viShayANA.n vashen sukha.n vA duHkha.n vA svayamevAtmA syAt ..66..
punarachetanatvAtsukha.n na bhavatIti . ayamatrArthaH – karmAvR^itasa.nsArijIvAnA.n yadindriyasukha.n tatrApi jIv upAdAnakAraNa.n, na cha dehaH . dehakarmarahitamuktAtmanA.n punaryadanantAtIndriyasukha.n tatra visheSheNAtmaiv kAraNamiti ..65.. ath manuShyasharIra.n mA bhavatu, devasharIra.n divya.n tatkil sukhakAraNa.n bhaviShyatItyAsha~N.hkA.n nirAkaroti — ega.nteN hi deho suha.n Na dehissa kuNadi ekAnten hi sphu Ta.n dehaH kartA sukha.n na karoti . kasya . dehinaH sa.nsArijIvasya . kva . sagge vA AstA.n tAvanmanuShyANA.n manuShyadehaH sukha.n na karoti, svarge
anvayArtha : — [ekAnten hi ] ekA.ntase arthAt niyamase [svarge vA ] svargame.n bhI [dehaH ] sharIr [dehinaH ] sharIrI (-AtmAko) [sukha.n na karoti ] sukh nahI.n detA [viShayavashen tu ] parantu viShayo.nke vashase [saukhya.n duHkha.n vA ] sukh athavA duHkharUp [svaya.n AtmA bhavati ] svaya.n AtmA hotA hai ..66..
TIkA : — yahA.N yah siddhA.nt hai ki — bhale hI divya vaikriyik tA prApta ho tathApi ‘sharIr sukh nahI.n de sakatA’; isaliye, AtmA svaya.n hI iShTa athavA aniShTa viShayo.nke vashase sukh athavA duHkharUp svaya.n hI hotA hai .
bhAvArtha : — sharIr sukh -duHkh nahI.n detA . devo.nkA uttam vaikriyik sharIr sukhakA kAraN nahI.n hai aur nArakiyo.nkA sharIr duHkhakA kAraN nahI.n hai . AtmA svaya.n hI iShTa -aniShTa viShayo.nke vash hokar sukh -duHkhakI kalpanArUpame.n pariNamit hotA hai ..66..
ab, AtmA svaya.n hI sukhapariNAmakI shaktivAlA honese viShayo.nkI aki.nchitkaratA batalAte hai.n : —
jyA.n jIv svaya.n sukh pariName, viShayo kare Che shu.n tahI.n ? .67.
Page 116 of 513
PDF/HTML Page 149 of 546
single page version
yathA hi keShA.nchinnakta.ncharANA.n chakShuShaH svayamev timiravikaraNashaktiyogitvAnna tadapAkaraNapravaNen pradIpaprakAshAdinA kArya.n, evamasyAtmanaH sa.nsAre muktau vA svayamev sukhatayA pariNamamAnasya sukhasAdhanadhiyA abudhairmudhAdhyAsyamAnA api viShayAH ki.n hi nAm kuryuH ..67.. vA yo.asau divyo devadehaH so.apyupachAra.n vihAy sukha.n na karoti . visayavaseN du sokkha.n dukkha.n vA havadi sayamAdA ki.ntu nishchayen nirviShayAmUrtasvAbhAvikasadAnandaikasukhasvabhAvo.api vyavahAreNAnAdi- karmabandhavashAdviShayAdhInatven pariNamya sA.nsArikasukha.n duHkha.n vA svayamAtmaiv bhavati, na cha deh ityabhiprAyaH ..66.. eva.n muktAtmanA.n dehAbhAve.api sukhamastIti parij~nAnArtha.n sa.nsAriNAmapi dehaH sukhakAraNa.n na bhavatItikathanarUpeN gAthAdvaya.n gatam . athAtmanaH svayamev sukhasvabhAvatvAnnishchayen yathA dehaH sukhakAraNa.n na bhavati tathA viShayA apIti pratipAdayati — jai yadi diTThI nakta.ncharajanasya dR^iShTiH timiraharA andhakAraharA bhavati jaNassa janasya dIveN Natthi kAyavva.n dIpen nAsti kartavya.n . tasya pradIpAdInA.n yathA prayojana.n nAsti tah sokkha.n sayamAdA visayA ki.n tattha kuvva.nti tathA
anvayArtha : — [yadi ] yadi [janasya dR^iShTiH ] prANIkI dR^iShTi [timiraharA ] timiranAshak ho to [dIpen nAsti kartavya.n ] dIpakase koI prayojan nahI.n hai, arthAt dIpak kuCh nahI.n kar sakatA, [tathA ] usIprakAr jahA.N [AtmA ] AtmA [svaya.n ] svaya.n [saukhya.n ] sukharUp pariNaman karatA hai [tatra ] vahA.N [viShayAH ] viShay [ki.n kurvanti ] kyA kar sakate hai.n ? ..67..
TIkA : — jaise kinhI.n nishAcharo.nke (ullU, sarpa, bhUt ityAdi) netra svayamev andhakArako naShTa karanekI shaktivAle hote hai.n isaliye unhe.n a.ndhakAr nAshak svabhAvavAle dIpak -prakAshAdise koI prayojan nahI.n hotA, (unhe.n dIpak -prakAsh kuCh nahI.n karatA,) isIprakAr — yadyapi aj~nAnI ‘viShay sukhake sAdhan hai.n’ aisI buddhike dvArA vyartha hI viShayo.nkA adhyAs (-Ashray) karate hai.n tathApi – sa.nsArame.n yA muktime.n svayamev sukharUp pariNamit is AtmAko viShay kyA kar sakate hai.n ?
bhAvArtha : — sa.nsArame.n yA mokShame.n AtmA apane Ap hI sukharUp pariNamit hotA hai; usame.n viShay aki.nchitkar hai.n arthAt kuCh nahI.n kar sakate . aj~nAnI viShayo.nko sukhakA kAraN mAnakar vyartha hI unakA avala.nban lete hai.n ..67..
Page 117 of 513
PDF/HTML Page 150 of 546
single page version
yathA khalu nabhasi kAraNAntaramanapekShyaiv svayamev prabhAkaraH prabhUtaprabhAbhArabhAsvar- svarUpavikasvaraprakAshashAlitayA tejaH, yathA cha kAdAchitkauShNyapariNatAyaHpiNDavannitya- mevauShNyapariNAmApannatvAduShNaH, yathA cha devagatinAmakarmodayAnuvR^ittivashavartisvabhAvatayA devaH; nirviShayAmUrtasarvapradeshAhlAdakasahajAnandaikalakShaNasukhasvabhAvo nishchayenAtmaiv, tatra muktau sa.nsAre vA viShayAH ki.n kurvanti, na kimapIti bhAvaH ..67.. athAtmanaH sukhasvabhAvatva.n j~nAnasvabhAvatva.n cha punarapi dR^iShTAnten dR^iDhayati — sayamev jahAdichcho tejo uNho ya devadA Nabhasi kAraNAntara.n nirapekShya svayamev yathAdityaH svaparaprakAsharUpa.n tejo bhavati, tathaiv cha svayamevoShNo bhavati, tathA chAj~nAnijanAnA.n devatA bhavati . kva sthitaH . nabhasi AkAshe . siddho vi tahA NANa.n suha.n cha siddho.api bhagavA.nstathaiv kAraNAntara.n nirapekShya svabhAvenaiv svaparaprakAshaka.n kevalaj~nAna.n, tathaiv paramatR^iptirUpamanAkulatvalakShaNa.n sukham . kva . loge
anvayArtha : — [yathA ] jaise [nabhasi ] AkAshame.n [AdityaH ] sUrya [svayamev ] apane Ap hI [tejaH ] tej, [uShNaH ] uShNa [cha ] aur [devatA ] dev hai, [tathA ] usIprakAr [loke ] lokame.n [siddhaH api ] siddha bhagavAn bhI (svayamev) [j~nAna.n ] j~nAn [sukha.n cha ] sukh [tathA devaH ] aur dev hai.n ..68..
TIkA : — jaise AkAshame.n anya kAraNakI apekShA rakhe binA hI sUrya (1) svayamev atyadhik prabhAsamUhase chamakate hue svarUpake dvArA vikasit prakAshayukta honese tej hai, (2) kabhI 1uShNatArUp pariNamit loheke golekI bhA.Nti sadA uShNatA -pariNAmako prApta honese uShNa hai, aur (3) devagatinAmakarmake dhArAvAhik udayake vashavartI svabhAvase dev hai; isIprakAr 1. jaise lohekA golA kabhI uShNatApariNAmase pariNamatA hai vaise sUrya sadA hI uShNatApariNAmase pariNamA huA
jyam AbhamA.n svayamev bhAskar uShNa, dev, prakAsh Che, svayamev loke siddha paN tyam j~nAn, sukh ne dev Che. 68.
Page 118 of 513
PDF/HTML Page 151 of 546
single page version
tathaiv loke kAraNA.ntaramanapekShyaiv svayamev bhagavAnAtmApi svaparaprakAshanasamarthanirvitathAnanta- shaktisahajasa.nvedanatAdAtmyAt j~nAna.n, tathaiv chAtmatR^iptisamupajAtaparinirvR^ittipravartitAnAkulatva- susthitatvAt saukhya.n, tathaiv chAsannAtmatattvopalambhalabdhavarNajanamAnasashilAstambhotkIrNa- samudIrNadyutistutiyogidivyAtmasvarUpatvAddevaH . ato.asyAtmanaH sukhasAdhanAbhAsairviShayaiH paryAptam ..68.. — iti Anandaprapa.nchaH . jagati . tahA devo nijashuddhAtmasamyakshraddhAnj~nAnAnuShThAnarUpAbhedaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhisamutpanna- sundarAnandasyandisukhAmR^itapAnapipAsitAnA.n gaNadharadevAdiparamayoginA.n devendrAdInA.n chAsannabhavyAnA.n manasi nirantara.n paramArAdhya.n, tathaivAnantaj~nAnAdiguNastavanen stutya.n cha yaddivyamAtmasvarUpa.n tatsvabhAvatvAttathaiv devashcheti . tato j~nAyate muktAtmanA.n viShayairapi prayojana.n nAstIti ..68.. eva.n svabhAvenaiv sukhasvabhAvatvAdviShayA api muktAtmanA.n sukhakAraNa.n na bhavantItikathanarUpeN gAthAdvaya.n gatam . athedAnI.n shrIkundakundAchAryadevAH pUrvoktalakShaNAnantasukhAdhArabhUta.n sarvaj~na.n vastustaven namaskurvanti — lokame.n anya kAraNakI apekShA rakhe binA hI bhagavAn AtmA svayamev hI (1) svaparako prakAshit karaneme.n samartha nirvitath ( – sachchI) ananta shaktiyukta sahaj sa.nvedanake sAth tAdAtmya honese j~nAn hai, (2) AtmatR^iptise utpanna honevAlI jo 1parinivR^itti hai; usame.n pravartamAn anAkulatAme.n susthitatAke kAraN saukhya hai, aur (3) jinhe.n AtmatattvakI upalabdhi nikaT hai aise budh jano.nke manarUpI 2shilAsta.nbhame.n jisakI atishay 3dyuti stuti utkIrNa hai aisA divya AtmasvarUpavAn honese dev hai . isaliye is AtmAko sukhasAdhanAbhAs (-jo sukhake sAdhan nahI.n hai.n parantu sukhake sAdhan honekA AbhAsamAtra jiname.n hotA hai aise) viShayo.nse bas ho .
bhAvArtha : — siddha bhagavAn kisI bAhya kAraNakI apekShAke binA apane Ap hI svaparaprakAshak j~nAnarUp hai.n, ananta Atmik AnandarUp hai.n aur achi.ntya divyatArUp hai.n . siddha bhagavAnakI bhA.Nti hI sarva jIvo.nkA svabhAv hai; isaliye sukhArthI jIvo.nko viShayAlambI bhAv Cho.Dkar nirAlambI paramAnandasvabhAvarUp pariNaman karanA chAhiye .
1. parinirvR^itti = mokSha; paripUrNatA; antim sampUrNa sukh. (parinirvR^itti AtmatR^iptise hotI hai arthAt AtmatR^iptikI
parAkAShThA hI parinirvR^itti hai .) 2. shilAsta.nbh = pattharakA kha.nbhA . 3. dyuti = divyatA; bhavyatA, mahimA (gaNadharadevAdi budh jano.nke maname.n shuddhAtmasvarUpakI divyatAkA stutigAn
Page 119 of 513
PDF/HTML Page 152 of 546
single page version
tejo diTThI NANa.n iDDhI sokkha.n tahev Isariya.n tihuvaNapahANadaiya.n tejaH prabhAmaNDala.n, jagattrayakAlatrayavastugatayugapatsAmAnyAstitvagrAhaka.n kevaladarshana.n, tathaiv samastavisheShAstitvagrAhaka.n kevalaj~nAna.n, R^iddhishabden samavasaraNAdilakShaNA vibhUtiH, sukhashabdenAvyAbAdhAnantasukha.n, tatpadAbhi- lASheN indrAdayo.api bhR^ityatva.n kurvantItyeva.nlakShaNamaishvarya.n, tribhuvanAdhIshAnAmapi vallabhatva.n daiva.n bhaNyate . mAhappa.n jassa so ariho ittha.nbhUta.n mAhAtmya.n yasya so.arhan bhaNyate . iti vastustavanarUpeN namaskAra.n kR^itavantaH ..“ “ “ “ “
paNamAmi namaskaromi puNo puNo punaH punaH . kam . ta.n siddha.n paramAgamaprasiddha.n siddham . katha.nbhUtam . guNado adhigadara.n avyAbAdhAnantasukhAdiguNairadhikatara.n samadhikataraguNam . punarapi katha.n-
-: ab, yahA.N shubh pariNAmakA adhikAr prArambha hotA hai :-
ab, indriyasukhasvarUp sambandhI vichAro.nko lekar, usake (indriy sukhake) sAdhanakA (-shubhopayogakA) svarUp kahate hai.n : —
anvayArtha : — [devatAyatigurupUjAsu ] dev, guru aur yatikI pUjAme.n, [dAne cha ev ] dAname.n [sushIleShu vA ] eva.n sushIlo.nme.n [upavAsAdiShu ] aur upavAsAdikame.n [raktaH AtmA ] lIn AtmA [shubhopayogAtmakaH ] shubhopayogAtmak hai ..69..
guru -dev -yatipUjA viShe, vaLI dAn ne sushIlo viShe, jIv rakta upavAsAdike, shubh -upayogasvarUp Che. 69.
Page 120 of 513
PDF/HTML Page 153 of 546
single page version
yadAyamAtmA duHkhasya sAdhanIbhUtA.n dveSharUpAmindriyArthAnurAgarUpA.n chAshubhopayog- bhUmikAmatikramya devaguruyatipUjAdAnashIlopavAsaprItilakShaNa.n dharmAnurAgama.ngIkaroti tadendriy- sukhasya sAdhanIbhUtA.n shubhopayogabhUmikAmadhirUDho.abhilapyet ..69.. bhUtam . avichChida.n maNuvadevapadibhAva.n yathA pUrvamarhadavasthAyA.n manujadevendrAdayaH samavasharaNe samAgatya namaskurvanti ten prabhutva.n bhavati, tadatikrAntatvAdatikrAntamanujadevapatibhAvam . punashcha ki.nvishiShTam . apuNabbhAvaNibaddha.n dravyakShetrAdipa~nchaprakArabhavAdvilakShaNaH shuddhabuddhaikasvabhAvanijAtmopalambhalakShaNo yo.asau mokShastasyAdhInatvAdapunarbhAvanibaddhamiti bhAvaH ..✽4.. eva.n namaskAramukhyatven gAthAdvaya.n gatam . iti gAthAShTaken pa~nchamasthala.n j~nAtavyam . evamaShTAdashagAthAbhiH sthalapa~nchake na sukhaprapa~nchanAmAntarAdhikAro gataH . iti pUrvoktaprakAreN ‘es surAsur’ ityAdi chaturdashagAthAbhiH pIThikA gatA, tadanantara.n saptagAthAbhiH sAmAnyasarvaj~nasiddhiH, tadanantara.n trayastri.nshadgAthAbhiH j~nAnaprapa~nchaH, tadanantar- maShTAdashagAthAbhiH sukhaprapa~ncha iti samudAyen dvAsaptatigAthAbhirantarAdhikArachatuShTayen shuddhopayogAdhikAraH samAptaH .. it Urddhva.n pa~nchavi.nshatigAthAparyanta.n j~nAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAno.adhikAraH prArabhyate . tatra pa~nchavi.nshatigAthAmadhye prathama.n tAvachChubhAshubhaviShaye mUDhatvanirAkaraNArtha.n ‘devadajadiguru’ ityAdi dashagAthAparyanta.n prathamaj~nAnakaNDikA kathyate . tadanantaramAptAtmasvarUpaparij~nAnaviShaye mUDhatvanirAkaraNArtha.n ‘chattA pAvAra.nbha.n’ ityAdi saptagAthAparyanta.n dvitIyaj~nAnakaNDikA . athAnantara.n dravyaguNaparyAyaparij~nAnaviShaye mUDhatvanirAk raNArtha.n ‘davvAdIesu’ ityAdi gAthAShaTka paryanta.n tR^itIyaj~nAnak NDikA . tadanantara.n svapar- tattvaparij~nAnaviShaye mUDhatvanirAkaraNArtha.n ‘NANappaga.n’ ityAdi gAthAdvayen chaturthaj~nAnakaNDikA . iti j~nAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAnAdhikAre samudAyapAtanikA . athedAnI.n prathamaj~nAnakaNDikAyA.n svatantra- vyAkhyAnen gAthAchatuShTaya.n, tadanantara.n puNya.n jIvasya viShayatR^iShNAmutpAdayatIti kathanarUpeN gAthAchatuShTaya.n, tadanantaramupasa.nhArarUpeN gAthAdvaya.n, iti sthalatrayaparyanta.n krameN vyAkhyAna.n kriyate . tadyathA --ath yadyapi pUrva.n gAthAShaTkenendriyasukhasvarUpa.n bhaNita.n tathApi punarapi tadev vistareN kathayan san tatsAdhaka.n shubhopayoga.n pratipAdayati, athavA dvitIyapAtanikA --pIThikAyA.n yachChubhopayogasvarUpa.n sUchita.n tasyedAnImindriyasukhavisheShavichAraprastAve tatsAdhakatven visheShavivaraNa.n karoti ---devadajadigurupUjAsu chev dANammi vA susIlesu devatAyatigurupUjAsu chaiv dAne vA sushIleShu uvavAsAdisu ratto tathaivopavAsAdiShu cha rakta AsaktaH appA jIvaH suhovaogappago shubhopayogAtmako bhaNyate iti . tathAhi – devatA
TIkA : – jab yah AtmA duHkhakI sAdhanA bhUt aisI dveSharUp tathA indriy viShayakI anurAgarUp ashubhopayog bhUmikAkA ulla.nghan karake, dev -guru -yatikI pUjA, dAn, shIl aur upavAsAdikake prItisvarUp dharmAnurAgako a.ngIkAr karatA hai tab vah indriyasukhakI sAdhanabhUt shubhopayogabhUmikAme.n ArU.Dh.h.h kahalAtA hai .
Page 121 of 513
PDF/HTML Page 154 of 546
single page version
ayamAtmendriyasukhasAdhanIbhUtasya shubhopayogasya sAmarthyAttadadhiShThAnabhUtAnA.n tiryagmAnuSh- nirdoShiparamAtmA, indriyajayen shuddhAtmasvarUpaprayatnaparo yatiH, svaya.n bhedAbhedaratnatrayArAdhakastadarthinA.n bhavyAnA.n jinadIkShAdAyako guruH, pUrvoktadevatAyatigurUNA.n tatpratibimbAdInA.n cha yathAsa.nbhava.n dravyabhAvarUpA pUjA, AhArAdichaturvidhadAna.n cha AchArAdikathitashIlavratAni tathaivopavAsAdijinaguNasa.npattyAdividhi- visheShAshva . eteShu shubhAnuShThAneShu yo.asau rataH dveSharUpe viShayAnurAgarUpe chAshubhAnuShThAne virataH, sa jIvaH
bhAvArtha : – sarva doSh rahit paramAtmA vah dev hai.n; bhedAbhed ratnatrayake svaya.n ArAdhak tathA us ArAdhanAke arthI anya bhavya jIvo.nko jinadIkShA denevAle ve guru hai.n; indriyajay karake shuddhAtmasvarUpame.n prayatnaparAyaN ve yati hai.n . aise dev -guru -yatikI athavA unakI pratimAkI pUjAme.n, AhArAdik chaturvidh dAname.n, AchArA.ngAdi shAstro.nme.n kahe hue shIlavrato.nme.n tathA upavAsAdik tapame.n prItikA honA vah dharmAnurAg hai . jo AtmA dveSharUp aur viShayAnurAgarUp ashubhopayogako pAr karake dharmAnurAgako a.ngIkAr karatA hai vah shubhopayogI hai ..69..
ab, indriyasukhako shubhopayogake sAdhyake rUpame.n (arthAt shubhopayog sAdhan hai aur unakA sAdhya indriyasukh hai aisA) kahate hai.n : —
anvayArtha : — [shubhen yuktaH ] shubhopayogayukta [AtmA ] AtmA [tiryak vA ] tirya.nch, [mAnuShaH vA ] manuShya [devaH vA ] athavA dev [bhUtaH ] hokar, [tAvatkAla.n ] utane samay tak [vividha.n ] vividh [aindriya.n sukha.n ] indriyasukh [labhate ] prApta karatA hai ..70..
TIkA : — yah AtmA indriyasukhake sAdhanabhUt shubhopayogakI sAmarthyase usake adhiShThAnabhUt (-indriyasukhake sthAnabhUt -AdhArabhUt aisI) tirya.nch, manuShya aur devatvakI
te paryaye tAvatsamay indriyasukh vidhavidh lahe. 70.
Page 122 of 513
PDF/HTML Page 155 of 546
single page version
devatvabhUmikAnAmanyatamA.n bhUmikAmavApya yAvatkAlamavatiShThate, tAvatkAlamanekaprakAramindriyasukha.n samAsAdayatIti ..70..
tiryagmanuShyadevarUpo bhUtvA tAvadi kAla.n tAvatkAla.n svakIyAyuHparyanta.n lahadi suha.n i.ndiya.n viviha.n indriyaja.n
samay tak anek prakArakA indriyasukh prApta karatA hai ..70..
anvayArtha : — [upadeshe siddha.n ] (jinendradevake) upadeshase siddha hai ki [surANAm api ] devo.nke bhI [svabhAvasiddha.n ] svabhAvasiddha [saukhya.n ] sukh [nAsti ] nahI.n hai; [te ] ve [dehavedanArtA ] (pa.nchendriyamay) dehakI vedanAse pI.Dit honese [ramyesu viShayesu ] ramya viShayo.nme.n [ramante ] ramate hai.n ..71..
Page 123 of 513
PDF/HTML Page 156 of 546
single page version
indriyasukhabhAjaneShu hi pradhAnA divaukasaH . teShAmapi svAbhAvika.n na khalu sukhamasti, pratyut teShA.n svAbhAvika.n duHkhamevAvalokyate, yataste pa.nchendriyAtmakasharIrapishAchapIDayA paravashA bhR^iguprapAtasthAnIyAn manoj~naviShayAnabhipatanti ..71..
athaivamindriyasukhasya duHkhatAyA.n yuktyAvatAritAyAmindriyasukhasAdhanIbhUtapuNyanirvartak- shubhopayogasya duHkhasAdhanIbhUtapApanirvartakAshubhopayogavisheShAdavisheShatvamavatArayati —
sthAnIyamahAraNye mithyAtvAdikumArge naShTaH san mR^ityusthAnIyahastibhayenAyuShkarmasthAnIye sATikavisheShe
shuklakR^iShNapakShasthAnIyashuklakR^iShNamUShakadvayaChedyamAnamUle vyAdhisthAnIyamadhumakShikAveShTite lagnastenaiv
TIkA : — indriyasukhake bhAjano.nme.n pradhAn dev hai.n; unake bhI vAstavame.n svAbhAvik sukh nahI.n hai, ulaTA unake svAbhAvik duHkh hI dekhA jAtA hai; kyo.nki ve pa.nchendriyAtmak sharIrarUpI pishAchakI pI.DAse paravash honese 1bhR^iguprapAtake samAn manoj~na viShayo.nkI or dau.n.Dte hai ..71..
isaprakAr yuktipUrvak indriyasukhako duHkharUp pragaT karake, ab indriyasukhake sAdhanabhUt puNyako utpanna karanevAle shubhopayogakI, duHkhake sAdhanabhUt pApako utpanna karanevAle ashubhopayogase avisheShatA pragaT karate hai.n : —
anvayArtha : – [naranArakatiryaksurAH ] manuShya, nArakI, tirya.nch aur dev ( – sabhI) [yadi ] yadi [dehasa.nbhava.n ] dehotpanna [duHkha.n ] duHkhako [bhaja.nti ] anubhav karate hai.n, [jIvAnA.n ] to jIvo.nkA [saH upayogaH ] vah (shuddhopayogase vilakShaN -ashuddha) upayog [shubhaH vA ashubhaH ] shubh aur ashubh — do prakArakA [katha.n bhavati ] kaise hai ? (arthAt nahI.n hai )..72.. 1. bhR^iguprapAt = atya.nt duHkhase ghabarAkar AtmaghAt karaneke liye parvatake nirAdhAr uchcha shikharase giranA .
tirya.nch -nArak -sur -naro jo dehagat duHkh anubhave, to jIvano upayog e shubh ne ashubh kaI rIt Che ?. 72.
Page 124 of 513
PDF/HTML Page 157 of 546
single page version
yadi shubhopayogajanyasamudIrNapuNyasa.npadastridashAdayo.ashubhopayogajanyaparyAgatapAtakApado vA nArakAdayashcha, ubhaye.api svAbhAvikasukhAbhAvAdavisheSheN pa.nchendriyAtmakasharIrapratyaya.n duHkh- mevAnubhavanti, tataH paramArthataH shubhAshubhopayogayoH pR^ithaktvavyavasthA nAvatiShThate ..72..
vyavasthApayati — NaraNArayatiriyasurA bhaja.nti jadi dehasa.nbhava.n dukkha.n sahajAtIndriyAmUrtasadAnandaikalakShaNa.n
pa~nchendriyAtmakasharIrotpanna.n nishchayanayen duHkhamev bhajante sevante, kih so suho va asuho uvaogo havadi
TIkA : — yadi shubhopayogajanya udayagat puNyakI sampattivAle devAdik (arthAt shubhopayogajanya puNyake udayase prApta honevAlI R^iddhivAle dev ityAdi) aur ashubhopayogajanya udayagat pApakI ApadAvAle nArakAdik — yah dono.n svAbhAvik sukhake abhAvake kAraN avisheSharUpase (-binA antarake) pa.nchendriyAtmak sharIr sambandhI duHkhakA hI anubhav karate hai.n, tab phi ra paramArthase shubh aur ashubh upayogakI pR^ithaktvavyavasthA nahI.n rahatI .
bhAvArtha : — shubhopayogajanya puNyake phalarUpame.n devAdikakI sampadAye.n milatI hai.n aur ashubhopayogajanya pApake phalarUpame.n nArakAdik kI ApadAye.n milatI hai.n . kintu ve devAdik tathA nArakAdik dono.n paramArthase duHkhI hI hai.n . isaprakAr dono.nkA phal samAn honese shubhopayog aur ashubhopayog dono.n paramArthase samAn hI hai.n arthAt upayogame.n — ashuddhopayogame.n — shubh aur ashubh nAmak bhed paramArthase ghaTit nahI.n hote ..72..
(jaise indriyasukhako duHkharUp aur shubhopayogako ashubhopayogake samAn batAyA hai isIprakAr) ab, shubhopayogajanya phalavAlA jo puNya hai use visheShataH dUShaN deneke liye (arthAt usame.n doSh dikhAneke liye) us puNyako (-usake astitvako) svIkAr karake usakI (puNyakI) bAtakA kha.nDan karate hai.n : —
chakrI ane deve.ndra shubh -upayogamUlak bhogathI puShTi kare dehAdinI, sukhI sam dIse abhirat rahI. 73.
Page 125 of 513
PDF/HTML Page 158 of 546
single page version
yato hi shakrAshchakriNashcha svechChopagatairbhogaiH sharIrAdIn puShNantasteShu duShTashoNit iv jalaukaso.atyantamAsaktAH sukhitA iv pratibhAsante, tataH shubhopayogajanyAni phalavanti puNyAnyavalokyante ..73.. jIvANa.n vyavahAreN visheShe.api nishchayen saH prasiddhaH shuddhopayogAdvilakShaNaH shubhAshubhopayogaH katha.n bhinnatva.n labhate, na kathamapIti bhAvaH ..72.. eva.n svatantragAthAchatuShTayen prathamasthala.n gatam . ath puNyAni devendrachakravartyAdipada.n prayachChanti iti pUrva.n prasha.nsA.n karoti . kimartham . tatphalAdhAreNAgre tR^iShNotpattirUpaduHkhadarshanArtha.n . kulisAuhachakkadharA devendrAshchakravartinashcha kartAraH . suhovaogappagehi.n bhogehi.n shubhopayogajanyabhogaiH kR^itvA dehAdINa.n viddhi.n kare.nti vikurvaNArUpeN dehaparivArAdInA.n vR^iddhi.n kurvanti . katha.nbhUtAH santaH . suhidA ivAbhiradA sukhitA ivAbhiratA AsaktA iti . ayamatrArthaH — yatparamAtishay- tR^iptisamutpAdaka.n viShayatR^iShNAvichChittikAraka.n cha svAbhAvikasukha.n tadalabhamAnA duShTashoNite jalayUkA ivAsaktAH sukhAbhAsen dehAdInA.n vR^iddhi.n kurvanti . tato j~nAyate teShA.n svAbhAvika.n sukha.n nAstIti ..73.. ath puNyAni jIvasya viShayatR^iShNAmutpAdayantIti pratipAdayati — jadi sa.nti hi puNNANi ya yadi
anvayArtha : — [kulishAyudhachakradharAH ] vajradhar aur chakradhar (-indra aur chakravartI) [shubhopayogAtmakaiH bhogaiH ] shubhopayogamUlak (puNyo.nke phalarUp) bhogo.nke dvArA [dehAdInA.n ] dehAdikI [vR^iddhi.n kurvanti ] puShTi karate hai.n aur [abhiratAH ] (isaprakAr) bhogo.nme.n rat vartate hue [sukhitAH iv ] sukhI jaise bhAsit hote hai.n . (isaliye puNya vidyamAn avashya hai) ..73..
TIkA : — shakrendra aur chakravartI apanI ichChAnusAr prApta bhogo.nke dvArA sharIrAdiko puShTa karate hue — jaise go.nch (jo.nk) dUShit raktame.n atyanta Asakta vartatI huI sukhI jaisI bhAsit hotI hai, usIprakAr — un bhogo.nme.n atyanta Asakta vartate hue sukhI jaise bhAsit hote hai.n; isaliye shubhopayogajanya phalavAle puNya dikhAI dete hai.n (arthAt shubhopayogajanya phalavAle puNyo.nkA astitva dikhAI detA hai) .
bhAvArtha : — jo bhogo.nme.n Asakta vartate hue indra ityAdi go.nch (jo.nk)kI bhA.Nti sukhI jaise mAlUm hote hai.n, ve bhog puNyake phal hai.n; isaliye puNyakA astitva avashya hai . (isaprakAr is gAthAme.n puNyakI vidyamAnatA svIkAr karake AgekI gAthAo.nme.n puNyako duHkhakA kAraNarUp batAye.nge) ..73..
Page 126 of 513
PDF/HTML Page 159 of 546
single page version
yadi nAmaiva.n shubhopayogapariNAmakR^itasamutpattInyanekaprakArANi puNyAni vidyanta itya- bhyupagamyate, tadA tAni sudhAshanAnapyavadhi.n kR^itvA samastasa.nsAriNA.n viShayatR^iShNAmavashyamev samutpAdayanti . na khalu tR^iShNAmantareN duShTashoNit iv jalUkAnA.n samastasa.nsAriNA.n viShayeShu pravR^ittiravalokyate . avalokyate cha sA . tato.astu puNyAnA.n tR^iShNAyatanatvamabAdhitamev ..74.. chennishchayen puNyapAparahitaparamAtmano viparItAni puNyAni santi . punarapi ki.nvishiShTAni . pariNAmasamubbhavANi nirvikArasvasa.nvittivilakShaNashubhapariNAmasamudbhavAni vivihANi svakIyAnantabheden bahuvidhAni . tadA tAni ki.n kurvanti . jaNaya.nti visayataNha.n janayanti . kAm . viShayatR^iShNAm . keShAm .
ab, isaprakAr svIkAr kiye gaye puNya duHkhake bIjake kAraN hai.n, (arthAt tR^iShNAke kAraN hai.n ) isaprakAr nyAyase pragaT karate hai.n : —
anvayArtha : — [yadi hi ] (pUrvokta prakArase) yadi [pariNAmasamudbhavAnI ] (shubhopayogarUp) pariNAmase utpanna honevAle [vividhAni puNyAni cha ] vividh puNya [sa.nti ] vidyamAn hai.n, [devatAntAnA.n jIvAnA.n ] to ve devo.n takake jIvo.nko [viShayatR^iShNA.n ] viShayatR^iShNA [janayanti ] utpanna karate hai.n ..74..
TIkA : — yadi isaprakAr shubhopayogapariNAmase utpanna honevAle anek prakArake puNya vidyamAn hai.n aisA svIkAr kiyA hai, to ve (-puNya) devo.n takake samasta sa.nsAriyo.nko viShayatR^iShNA avashyamev utpanna karate hai.n (aisA bhI svIkAr karanA pa.DtA hai) vAstavame.n tR^iShNAke binA; jaise jo.nk (go.nch)ko dUShit raktame.n usIprakAr samasta sa.nsAriyo.nko viShayo.nme.n pravR^itti dikhAI na de; kintu vah to dikhAI detI hai . isaliye puNyo.nkI tR^iShNAyatanatA abAdhit hI hai (arthAt puNya tR^iShNAke ghar hai.n, aisA avirodharUpase siddha hotA hai) .
pariNAmajanya anekavidh jo puNyanu.n astitva Che, to puNya e devAnta jIvane viShayatR^iShNodbhav kare. 74.
Page 127 of 513
PDF/HTML Page 160 of 546
single page version
ath te punastridashAvasAnAH kR^itsnasa.nsAriNaH samudIrNatR^iShNAH puNyanirvartitAbhirapi jIvANa.n devada.ntANa.n dR^iShTashrutAnubhUtabhogAkA~N.hkShArUpanidAnabandhaprabhR^itinAnAmanorathahayarUpavikalpajAlarahit- paramasamAdhisamutpannasukhAmR^itarUpA.n sarvAtmapradesheShu paramAhlAdotpattibhUtAmekAkAraparamasamarasIbhAvarUpA.n viShayAkA~N.hkShAgnijanitaparamadAhavinAshikA.n svarUpatR^iptimalabhamAnAnA.n devendraprabhR^itibahirmukhasa.nsAri- jIvAnAmiti . idamatra tAtparyam – yadi tathAvidhA viShayatR^iShNA nAsti tarhi duShTashoNite jalayUkA iv katha.n te viShayeShu pravR^itti.n kurvanti . kurvanti chet puNyAni tR^iShNotpAdakatven duHkhakAraNAni iti j~nAyante ..74.. ath puNyAni duHkhakAraNAnIti pUrvoktamevArtha.n visheSheN samarthayati — te puN udiNNataNhA sahajashuddhAtma- tR^ipterabhAvAtte nikhilasa.nsArijIvAH punarudIrNatR^iShNAH santaH duhidA taNhAhi.n svasa.nvittisamutpannapAramArthik- sukhAbhAvAtpUrvoktatR^iShNAbhirduHkhitAH santaH . ki.n kurvanti . visayasokkhANi ichCha.nti nirviShayaparamAtma-
bhAvArtha : — jaisA ki 73 vI.n gAthAme.n kahA gayA hai usaprakAr anek tarahake puNya vidyamAn hai.n, so bhale rahe.n . ve sukhake sAdhan nahI.n kintu duHkhake bIjarUp tR^iShNAke hI sAdhan hai.n ..74..
ab, puNyame.n duHkhake bIjakI vijay ghoShit karate hai.n . (arthAt puNyame.n tR^iShNAbIj duHkhavR^ikSharUpase vR^iddhiko prApta hotA hai — phai latA hai aisA ghoShit karate hai.n) : —
anvayArtha : — [punaH ] aur, [udIrNatR^iShNAH te ] jinakI tR^iShNA udit hai aise ve jIv [tR^iShNAbhiH duHkhitAH ] tR^iShNAo.nke dvArA duHkhI hote hue, [AmaraNa.n ] maraNaparya.nt [viShay saukhyAni ichChanti ] viShayasukho.nko chAhate hai.n [cha ] aur [duHkhasantaptAH ] duHkho.nse sa.ntapta hote hue (-duHkhadAhako sahan na karate hue) [anubhava.nti ] unhe.n bhogate hai.n ..75..
te uditatR^iShNa jIvo, duHkhit tR^iShNAthI, viShayik sukhane ichChe ane AmaraN duHkhasa.ntapta tene bhogave. 75.