Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 62-75 ; Shubh-parinam adhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 28

 

Page 108 of 513
PDF/HTML Page 141 of 546
single page version

sarveShTopalambhAchcha . yato hi kevalAvasthAyA.n sukhapratipattivipakShabhUtasya duHkhasya sAdhanatAmup-
gatamaj~nAnamakhilamev praNashyati, sukhasya sAdhanIbhUta.n tu paripUrNa.n j~nAnamupajAyate, tataH kevalamev
saukhyamityala.n prapa.nchen
..61..
ath kevalinAmev pAramArthikasukhamiti shraddhApayati
No saddaha.nti sokkha.n suhesu parama.n ti vigadaghAdINa.n .
suNidUN te abhavvA bhavvA vA ta.n paDichCha.nti ..62..
na shraddadhati saukhya.n sukheShu paramamiti vigataghAtinAm .
shrutvA te abhavyA bhavyA vA tatpratIchChanti ..62..
sukhapratipakShabhUtamAkulatvotpAdakamaniShTa.n duHkhamaj~nAna.n cha naShTa.n, yatashcha pUrvoktalakShaNasukhAvinAbhUta.n
trailokyodaravivaravartisamastapadArthayugapatprakAshakamiShTa.n j~nAna.n cha labdha.n, tato j~nAyate kevalinA.n j~nAnamev
sukhamityabhiprAyaH
..61.. ath pAramArthikasukha.n kevalinAmev, sa.nsAriNA.n ye manyante te.abhavyA iti
nirUpayatiNo saddaha.nti naiv shraddadhati na manyante . kim . sokkha.n nirvikAraparamAhlAdaikasukham . katha.nbhUta.n
na manyante . suhesu parama.n ti sukheShu madhye tadev paramasukham . keShA.n sa.nbandhi yatsukham . vigadaghAdINa.n
vigataghAtikarmaNA.n kevalinAm . ki.n kR^itvApi na manyante . suNidUN ‘jAda.n saya.n samatta.n’ ityAdi-
pUrvoktagAthAtrayakathitaprakAreN shrutvApi . te abhavvA te abhavyAH . te hi jIvA vartamAnakAle
(prakArAntarase kevalaj~nAnakI sukhasvarUpatA batalAte hai.n :) aur, keval arthAt
kevalaj~nAn sukh hI hai, kyo.nki sarva aniShTo.nkA nAsh ho chukA hai aur sampUrNa iShTakI prApti ho
chukI hai
. keval -avasthAme.n, sukhopalabdhike vipakShabhUt duHkho.nke sAdhanabhUt aj~nAnakA
sampUrNatayA nAsh ho jAtA hai aur sukhakA sAdhanabhUt paripUrNa j~nAn utpanna hotA hai, isaliye keval
hI sukh hai
. adhik vistArase bas ho ..61..
ab, aisI shraddhA karAte hai.n ki kevalaj~nAniyo.nko hI pAramArthik sukh hotA hai :
anvayArtha :[vigataghAtinA.n ] jinake ghAtikarma naShTa ho gaye hai.n unakA [saukhya.n ]
sukh [sukheShu parama.n ] (sarva) sukho.nme.n param arthAt utkR^iShTa hai’ [iti shrutvA ] aisA vachan sunakar
[na shraddadhati ] jo shraddhA nahI.n karate [te abhavyAH ] ve abhavya hai.n; [bhavyAH vA ] aur bhavya [tat ]
use [pratIchChanti ] svIkAr (-Adar) karate hai.n
usakI shraddhA karate hai.n ..62..
suNI ‘ghAtikarmavihInanu.n sukh sau sukhe utkR^iShTa Che’,
shraddhe na teh abhavya Che, ne bhavya te sa.nmat kare. 62.

Page 109 of 513
PDF/HTML Page 142 of 546
single page version

ih khalu svabhAvapratighAtAdAkulatvAchcha mohanIyAdikarmajAlashAlinA.n sukhAbhAse-
.apyapAramArthikI sukhamiti rUDhiH . kevalinA.n tu bhagavatA.n prakShINaghAtikarmaNA.n svabhAv-
pratighAtAbhAvAdanAkulatvAchcha yathoditasya hetorlakShaNasya cha sadbhAvAtpAramArthika.n sukhamiti
shraddheyam
. na kilaiva.n yeShA.n shraddhAnamasti te khalu mokShasukhasudhApAnadUravartino mR^igatR^iShNAmbho-
bhAramevAbhavyAH pashyanti . ye punaridamidAnImev vachaH pratIchChanti te shivashriyo bhAjana.n
samAsannabhavyAH bhavanti . ye tu purA pratIchChanti te tu dUrabhavyA iti ..62..
samyaktvarUpabhavyatvavyaktyabhAvAdabhavyA bhaNyante, na punaH sarvathA . bhavvA vA ta.n paDichCha.nti ye vartamAnakAle
samyaktvarUpabhavyatvavyaktipariNatAstiShThanti te tadanantasukhamidAnI.n manyante . ye cha samyaktvarUp-
bhavyatvavyaktyA bhAvikAle pariNamiShyanti te cha dUrabhavyA agre shraddhAna.n kuryuriti . ayamatrArthaH
mAraNArtha.n talavaragR^ihItataskarasya maraNamiv yadyapIndriyasukhamiShTa.n na bhavati, tathApi talavarasthAnIy-
chAritramohodayen mohitaH sanniruparAgasvAtmotthasukhamalabhamAnaH san sarAgasamyagdR^iShTirAtmanindAdipariNato

heyarUpeN tadanubhavati
. ye punarvItarAgasamyagdR^iShTayaH shuddhopayoginasteShA.n, matsyAnA.n sthalagamanamivA-
gnipravesh iv vA, nirvikArashuddhAtmasukhAchchyavanamapi duHkha.n pratibhAti . tathA choktam
1. sukhakA kAraN svabhAv pratighAtakA abhAv hai .
2. sukhakA lakShaN anAkulatA hai .
TIkA :is lokame.n mohanIyaAdikarmajAlavAlo.nke svabhAvapratighAtake kAraN aur
AkulatAke kAraN sukhAbhAs hone par bhI us sukhAbhAsako ‘sukh’ kahanekI
apAramArthik rU.Dhi hai; aur jinake ghAtikarma naShTa ho chuke hai.n aise kevalIbhagavAnake,
svabhAvapratighAtake abhAvake kAraN aur AkulatAke kAraN sukhake yathokta
1kAraNakA aur
2lakShaNakA sadbhAv honese pAramArthik sukh haiaisI shraddhA karane yogya hai . jinhe.n aisI
shraddhA nahI.n hai vemokShasukhake sudhApAnase dUr rahanevAle abhavyamR^igatR^iShNAke jalasamUhako hI
dekhate (-anubhav karate) hai.n; aur jo us vachanako isIsamay svIkAr(-shraddhA) karate hai.n ve
shivashrIke (-mokShalakShmIke) bhAjanAsannabhavya hai.n, aur jo Age jAkar svIkAr kare.nge ve
dUrabhavya hai.n .
bhAvArtha :‘kevalIbhagavAnake hI pAramArthik sukh hai’ aisA vachan sunakar jo kabhI
isakA svIkArAdarshraddhA nahI.n karate ve kabhI mokSha prApta nahI.n karate; jo uparokta vachan
sunakar a.ntara.ngase usakI shraddhA karate hai.n ve hI mokShako prApta karate hai.n . jo vartamAname.n shraddhA karate
hai.n ve Asannabhavya hai.n aur jo bhaviShyame.n shraddhA kare.nge ve dUrabhavya hai.n ..62..

Page 110 of 513
PDF/HTML Page 143 of 546
single page version

ath parokShaj~nAninAmapAramArthikamindriyasukha.n vichArayati
maNuAsurAmari.ndA ahiddudA i.ndiehi.n sahajehi.n .
asaha.ntA ta.n dukkha.n rama.nti visaesu rammesu ..63..
manujAsurAmarendrA abhidrutA indriyaiH sahajaiH .
asahamAnAstadduHkha.n ramante viShayeShu ramyeShu ..63..
amIShA.n prANinA.n hi pratyakShaj~nAnAbhAvAtparokShaj~nAnamupasarpatA.n tatsAmagrIbhUteShu svarasat
evendriyeShu maitrI pravartate . ath teShA.n teShu maitrImupagatAnAmudIrNamahAmohakAlAnalakavalitAnA.n
‘‘samasukhashIlitamanasA.n chyavanamapi dveShameti kimu kAmAH . sthalamapi dahati jhaShANA.n kima~N.hga
punara~N.hgama~N.hgArAH’’ ..62.. evamabhedanayen kevalaj~nAnamev sukha.n bhaNyate iti kathanamukhyatayA gAthAchatuShTayen
chaturthasthala.n gatam . ath sa.nsAriNAmindriyaj~nAnasAdhakamindriyasukha.n vichArayatimaNuAsurAmari.ndA manujA-
surAmarendrAH . katha.nbhUtAH . ahiddudA i.ndiehi.n sahajehi.n abhidrutAH kadarthitAH dukhitAH . kaiH . indriyaiH
sahajaiH . asaha.ntA ta.n dukkha.n tadduHkhodrekamasahamAnAH santaH . rama.nti visaesu rammesu ramante viShayeShu ramyAbhAseShu
iti . ath vistaraHmanujAdayo jIvA amUrtAtIndriyaj~nAnasukhAsvAdamalabhamAnAH santaH mUrtendriy-
j~nAnasukhanimitta.n tannimittapa~nchendriyeShu maitrI kurvanti . tatashcha taptalohagolakAnAmudakAkarShaNamiv
viShayeShu tIvratR^iShNA jAyate . tA.n tR^iShNAmasahamAnA viShayAnanubhavanti iti . tato j~nAyate pa~nchendriyANi
ab, parokShaj~nAnavAlo.nke apAramArthik indriyasukhakA vichAr karate hai.n :
anvayArtha :[manujAsurAmarendrAH ] manuShyendra (chakravartI) asurendra aur surendra
[sahajaiH indriyaiH ] svAbhAvik (parokShaj~nAnavAlo.nko jo svAbhAvik hai aisI) indriyo.nse
[abhidrutAH ] pI.Dit vartate hue [tad duHkha.n ] us duHkhako [asahamAnAH ] sahan na kar sakanese
[ramyeShu viShayeShu ] ramya viShayo.nme.n [ramante ] ramaN karate hai.n
..63..
TIkA :pratyakSha j~nAnake abhAvake kAraN parokSha j~nAnakA Ashray lenevAle in
prANiyo.nko usakI (-parokSha j~nAnakI) sAmagrIrUp indriyo.nke prati nijarasase hI (-svabhAvase
hI) maitrI pravartatI hai
. ab indriyo.nke prati maitrIko prApta un prANiyo.nko, udayaprApta
mahAmoharUpI kAlAgnine grAs banA liyA hai, isaliye tapta loheke golekI bhA.Nti (-jaise garam
sur -asur -narapati pIDit varte sahaj indriyo vaDe,
nav sahI shake te duHkh tethI ramya viShayomA.n rame
. 63.

Page 111 of 513
PDF/HTML Page 144 of 546
single page version

taptAyogolAnAmivAtyantamupAttatR^iShNAnA.n tadduHkhavegamasahamAnAnA.n vyAdhisAtmyatAmupagateShu ramyeShu
viShayeShu ratirupajAyate
. tato vyAdhisthAnIyatvAdindriyANA.n vyAdhisAtmyasamatvAdviShayANA.n cha na
ChadmasthAnA.n pAramArthika.n saukhyam ..63..
ath yAvadindriyANi tAvatsvabhAvAdev duHkhameva.n vitarkayati
jesi.n visaesu radI tesi.n dukkha.n viyAN sabbhAva.n .
jai ta.n Na hi sabbhAva.n vAvAro Natthi visayattha.n ..64..
yeShA.n viShayeShu ratisteShA.n duHkha.n vijAnIhi svAbhAvam .
yadi tanna hi svabhAvo vyApAro nAsti viShayArtham ..64..
vyAdhisthAnIyAni, viShayAshcha tatpratIkArauShadhasthAnIyA iti sa.nsAriNA.n vAstava.n sukha.n nAsti ..63.. ath
yAvadindriyavyApArastAvadduHkhameveti kathayatijesi.n visaesu radI yeShA.n nirviShayAtIndriy-
paramAtmasvarUpaviparIteShu viShayeShu ratiH tesi.n dukkha.n viyAN sabbhAva.n teShA.n bahirmukhajIvAnA.n
nijashuddhAtmadravyasa.nvittisamutpannanirupAdhipAramArthikasukhaviparIta.n svabhAvenaiv duHkhamastIti vijAnIhi .
kiyA huA lohekA golA pAnIko shIghra hI sokh letA hai) atyanta tR^iShNA utpanna huI hai;
us duHkhake vegako sahan na kar sakanese unhe.n vyAdhike pratikArake samAn (-rogame.n tho.DAsA
ArAm jaisA anubhav karAnevAle upachArake samAn) ramya viShayo.nme.n rati utpanna hotI hai
.
isaliye indriyA.N vyAdhi samAn honese aur viShay vyAdhike pratikAr samAn honese Chadmastho.nke
pAramArthik sukh nahI.n hai
..63..
ab, jahA.N tak indriyA.N hai.n vahA.N tak svabhAvase hI duHkh hai, aisA nyAyase nishchit
karate hai.n :
anvayArtha :[yeShA.n ] jinhe.n [viShayeShu ratiH ] viShayo.nme.n rati hai, [teShA.n ] unhe.n
[duHkh ] duHkh [svAbhAva.n ] svAbhAvik [vijAnIhi ] jAno; [hi ] kyo.nki [yadi ] yadi
[tad ] vah duHkh [svabhAva.n na ] svabhAv na ho to [viShayArtha.n ] viShayArthame.n [vyApAraH ] vyApAr
[na asti ] na ho
..64..
viShayo viShe rati jemane, duHkh Che svabhAvik temane;
jo te na hoy svabhAv to vyApAr nahi viShayo viShe
. 64.

Page 112 of 513
PDF/HTML Page 145 of 546
single page version

yeShA.n jIvadavasthAni hatakAnIndriyANi, na nAm teShAmupAdhipratyaya.n duHkham, ki.ntu
svAbhAvikamev, viShayeShu rateravalokanAt.h . avalokyate hi teShA.n stamberamasya kareNukuTTanIgAtra-
sparsha iv, saph rasya baDishAmiShasvAd iv, indirasya sa.nkochasa.nmukhAravindAmod iv, pata.ngasya
pradIpArchIrUp iv, kura.ngasya mR^igayugeyasvar iv, durnivArendriyavedanAvashIkR^itAnAmAsannanipAteShvapi
viShayeShvabhipAtaH
. yadi punarna teShA.n duHkha.n svAbhAvikamabhyupagamyet tadopashAntashItajvarasya
sa.nsvedanamiv, prahINadAhajvarasyAranAlapariShek iv, nivR^ittanetrasa.nrambhasya cha vaTAchUrNAvachUrNanamiv,
vinaShTakarNashUlasya bastamUtrapUraNamiv, rUDhavraNasyAlepanadAnamiv, viShayavyApAro na dR^ishyet
. dR^ishyate
chAsau . tataH svabhAvabhUtaduHkhayogin ev jIvadindriyAH parokShaj~nAninaH ..64..
kasmAditi chet . pa~nchendriyaviShayeShu rateravalokanAt . jai ta.n Na sabbhAva.n yadi tadduHkha.n svabhAven nAsti
hi sphu Ta.n vAvAro Natthi visayattha.n tarhi viShayArtha.n vyApAro nAsti na ghaTate . vyAdhisthAnAmauShadheShviv
TIkA :jinakI hat (nikR^iShTa, ni.ndya) indriyA.N jIvit (-vidyamAn) hai.n, unhe.n
upAdhike kAraN (bAhya sa.nyogo.nke kAraN, aupAdhik) duHkh nahI.n hai kintu svAbhAvik hI
hai, kyo.nki unakI viShayo.nme.n rati dekhI jAtI hai
. jaisehAthI hathinIrUpI kuTTanIke sharIr-
sparshakI or, maChalI ba.nsIme.n pha.Nse hue mA.nsake svAdakI or, bhramar banda ho jAnevAle
kamalake ga.ndhakI or, pata.ngA dIpakakI jyotike rUpakI or aur hiran shikArIke sa.ngItake
svarakI or dau.Dte hue dikhAI dete hai.n usIprakAr
durnivAr indriyavedanAke vashIbhUt hote hue
ve yadyapi viShayo.nkA nAsh ati nikaT hai (arthAt viShay kShaNik hai.n) tathApi, viShayo.nkI
or dau.Dte dikhAI dete hai.n
. aur yadi ‘unakA duHkh svAbhAvik hai’ aisA svIkAr na kiyA
jAye to jaisejisakA shItajvar upashA.nt ho gayA hai, vah pasInA Aneke liye upachAr
karatA tathA jisakA dAhajvar utar gayA hai vah kA.NjIse sharIrake tApako utAratA tathA jisakI
A.Nkho.nkA duHkh dUr ho gayA hai vah vaTAchUrNa (-sha.nkh ityAdikA chUrNa) A.NjatA tathA jisakA
karNashUl naShTa ho gayA ho vah kAname.n phi ra bakarekA mUtra DAlatA dikhAI nahI.n detA aur
jisakA ghAv bhar jAtA hai vah phi ra lep karatA dikhAI nahI.n detA
isIprakAr unake viShay
vyApAr dekhaneme.n nahI.n AnA chAhiye; kintu unake vah (viShayapravR^itti) to dekhI jAtI hai .
isase (siddha huA ki) jinake indriyA.N jIvit hai.n aise parokShaj~nAniyo.nke duHkh svAbhAvik
hI hai
.
bhAvArtha :parokShaj~nAniyo.nke svabhAvase hI duHkh hai, kyo.nki unake viShayo.nme.n rati
vartatI hai; kabhI -kabhI to ve, asahya tR^iShNAkI dAhase (-tIvra ichChArUpI duHkhake kAraN)

Page 113 of 513
PDF/HTML Page 146 of 546
single page version

ath muktAtmasukhaprasiddhaye sharIrasya sukhasAdhanatA.n pratihanti
pappA iTThe visaye phAsehi.n samasside sahAveN .
pariNamamANo appA sayamev suha.n Na havadi deho ..65..
prApyeShTAn viShayAn sparshaiH samAshritAn svabhAven .
pariNamamAn AtmA svayamev sukha.n na bhavati dehaH ..65..
asya khalvAtmanaH sasharIrAvasthAyAmapi na sharIra.n sukhasAdhanatAmApadyamAna.n pashyAmaH,
yatastadApi pItonmattakarasairiv prakR^iShTamohavashavartibhirindriyairime.asmAkamiShTA iti krameN
viShayArtha.n vyApAro dR^ishyate chettat ev j~nAyate duHkhamastItyabhiprAyaH ..64.. eva.n paramArthenendriyasukhasya
duHkhasthApanArtha.n gAthAdvaya.n gatam . ath muktAtmanA.n sharIrAbhAve.api sukhamastIti j~nApanArtha.n sharIra.n sukh-
kAraNa.n na syAditi vyaktIkarotipappA prApya . kAn . iTThe visae iShTapa~nchendriyaviShayAn . katha.nbhUtAn .
pra. 15
marane takakI paravAh na karake kShaNik indriyaviShayo.nme.n kUd pa.Dte hai.n . yadi unhe.n svabhAvase
hI duHkh na ho to viShayo.nme.n rati hI na honI chAhiye . jisake sharIrakA dAh duHkh naShTa ho
gayA ho vah bAhya shItopachArame.n rati kyo.n karegA ? isase siddha huA ki parokShaj~nAniyo.nke duHkh
svAbhAvik hI hai
..64..
ab, mukta AtmAke sukhakI prasiddhike liye, sharIr sukhakA sAdhan honekI bAtakA
kha.nDan karate hai.n . (siddha bhagavAnake sharIrake binA bhI sukh hotA hai yah bAt spaShTa samajhAneke
liye, sa.nsArAvasthAme.n bhI sharIr sukhakAindriyasukhakAsAdhan nahI.n hai, aisA nishchit
karate hai.n) :
anvayArtha :[sparshaiH samAshritAn ] sparshanAdik indriyA.N jinakA Ashray letI hai.n aise
[iShTAn viShayAn ] iShTa viShayo.nko [prApya ] pAkar [svabhAven ] (apane shuddha) svabhAvase
[pariNamamAnaH ] pariNaman karatA huA [AtmA ] AtmA [svayamev ] svaya.n hI [sukh ] sukharUp
(-indriyasukharUp) hotA hai [dehaH na bhavati ] deh sukharUp nahI.n hotI
..65..
TIkA :vAstavame.n is AtmAke liye sasharIr avasthAme.n bhI sharIr sukhakA sAdhan
ho aisA hame.n dikhAI nahI.n detA; kyo.nki tab bhI, mAno.n unmAdajanak madirAkA pAn kiyA ho
indriyasamAshrit iShTa viShayo pAmIne, nij bhAvathI
jIv praNamato svayamev sukharUp thAy, deh thato nathI
. 65.

Page 114 of 513
PDF/HTML Page 147 of 546
single page version

viShayAnabhipatadbhirasamIchInavR^ittitAmanubhavannuparuddhashaktisAreNApi j~nAnadarshanavIryAtmaken nishchay-
kAraNatAmupAgaten svabhAven pariNamamAnaH svayamevAyamAtmA sukhatAmApadyate
. sharIra.n tvachetan-
tvAdev sukhatvapariNaternishchayakAraNatAmanupagachChanna jAtu sukhatAmupaDhaukat iti ..65..
athaitadev dR^iDhayati
ega.nteN hi deho suha.n Na dehissa kuNadi sagge vA .
visayavaseN du sokkha.n dukkha.n vA havadi sayamAdA ..66..
phAsehi.n samasside sparshanAdIndriyarahitashuddhAtmatattvavilakShaNaiH sparshanAdibhirindriyaiH samAshritAn samyak
prApyAn grAhyAn, ittha.nbhUtAn viShayAn prApya . sa kaH . appA AtmA kartA . ki.nvishiShTaH . sahAveN
pariNamamANo anantasukhopAdAnabhUtashuddhAtmasvabhAvaviparItenAshuddhasukhopAdAnabhUtenAshuddhAtmasvabhAven
pariNamamAnaH . ittha.nbhUtaH san sayamev suha.n svayamevendriyasukha.n bhavati pariNamati . Na havadi deho dehaH
1. indriyasukharUp pariNaman karanevAle AtmAkI j~nAnadarshan -vIryAtmak svabhAvakI utkR^iShTa shakti ruk gaI hai
arthAt svabhAv ashuddha ho gayA hai .
ekA.ntathI svargey deh kare nahI.n sukh dehIne,
paN viShayavash svayamev AtmA sukh vA duHkh thAy Che
. 66.
aisI, prabal mohake vash vartanevAlI, ‘yah (viShay) hame.n iShTa hai’ isaprakAr viShayo.nkI or dau.DtI
huI indriyo.nke dvArA asamIchIn (ayogya) pariNatikA anubhav karanese jisakI
1shaktikI
utkR^iShTatA (-param shuddhatA) ruk gaI hai aise bhI (apane) j~nAn -darshan -vIryAtmak svabhAvame.n
jo ki (sukhake) nishchayakAraNarUp haipariNaman karatA huA yah AtmA svayamev sukhatvako
prApta karatA hai, (-sukharUp hotA hai;) aur sharIr to achetan hI honese sukhatvapariNatikA
nishchay -kAraN na hotA huA ki.nchit mAtra bhI sukhatvako prApta nahI.n karatA
.
bhAvArtha :sasharIr avasthAme.n bhI AtmA hI sukharUp (-indriyasukharUp) pariNatime.n
pariNaman karatA hai, sharIr nahI.n; isaliye sasharIr avasthAme.n bhI sukhakA nishchay kAraN AtmA
hI hai arthAt indriyasukhakA bhI vAstavik kAraN AtmAkA hI ashuddha svabhAv hai
. ashuddha
svabhAvame.n pariNamit AtmA hI svayamev indriyasukharUp hotA hai usame.n sharIr kAraN nahI.n hai;
kyo.nki sukharUp pariNati aur sharIr sarvathA bhinna honeke kAraN sukh aur sharIrame.n nishchayase
ki.nchitmAtra bhI kAryakAraNatA nahI.n hai
..65..
ab, isI bAtako dR^i.Dh.h.h karate hai.n :

Page 115 of 513
PDF/HTML Page 148 of 546
single page version

ekAnten hi dehaH sukha.n na dehinaH karoti svarge vA .
viShayavashen tu saukhya.n duHkha.n vA bhavati svayamAtmA ..66..
ayamatra siddhAnto yaddivyavaikriyikatve.api sharIra.n na khalu sukhAy kalpyetetIShTAnAm-
niShTAnA.n vA viShayANA.n vashen sukha.n vA duHkha.n vA svayamevAtmA syAt.h ..66..
athAtmanaH svayamev sukhapariNAmashaktiyogitvAdviShayANAmaki.nchitkaratva.n dyotayati
timiraharA jai diTThI jaNassa dIveN Natthi kAyavva.n .
tah sokkha.n sayamAdA visayA ki.n tattha kuvva.nti ..67..
punarachetanatvAtsukha.n na bhavatIti . ayamatrArthaHkarmAvR^itasa.nsArijIvAnA.n yadindriyasukha.n tatrApi jIv
upAdAnakAraNa.n, na cha dehaH . dehakarmarahitamuktAtmanA.n punaryadanantAtIndriyasukha.n tatra visheSheNAtmaiv
kAraNamiti ..65.. ath manuShyasharIra.n mA bhavatu, devasharIra.n divya.n tatkil sukhakAraNa.n bhaviShyatItyAsha~N.hkA.n
nirAkarotiega.nteN hi deho suha.n Na dehissa kuNadi ekAnten hi sphu Ta.n dehaH kartA sukha.n na karoti .
kasya . dehinaH sa.nsArijIvasya . kva . sagge vA AstA.n tAvanmanuShyANA.n manuShyadehaH sukha.n na karoti, svarge
anvayArtha :[ekAnten hi ] ekA.ntase arthAt niyamase [svarge vA ] svargame.n bhI
[dehaH ] sharIr [dehinaH ] sharIrI (-AtmAko) [sukha.n na karoti ] sukh nahI.n detA [viShayavashen
tu ]
parantu viShayo.nke vashase [saukhya.n duHkha.n vA ] sukh athavA duHkharUp [svaya.n AtmA bhavati ]
svaya.n AtmA hotA hai
..66..
TIkA :yahA.N yah siddhA.nt hai kibhale hI divya vaikriyik tA prApta ho tathApi
‘sharIr sukh nahI.n de sakatA’; isaliye, AtmA svaya.n hI iShTa athavA aniShTa viShayo.nke vashase sukh
athavA duHkharUp svaya.n hI hotA hai
.
bhAvArtha :sharIr sukh -duHkh nahI.n detA . devo.nkA uttam vaikriyik sharIr sukhakA
kAraN nahI.n hai aur nArakiyo.nkA sharIr duHkhakA kAraN nahI.n hai . AtmA svaya.n hI iShTa -aniShTa
viShayo.nke vash hokar sukh -duHkhakI kalpanArUpame.n pariNamit hotA hai ..66..
ab, AtmA svaya.n hI sukhapariNAmakI shaktivAlA honese viShayo.nkI aki.nchitkaratA
batalAte hai.n :
jo dR^iShTi prANInI timirahar, to kArya Che nahi dIpathI;
jyA.n jIv svaya.n sukh pariName, viShayo kare Che shu.n tahI.n ?
.67.

Page 116 of 513
PDF/HTML Page 149 of 546
single page version

timiraharA yadi dR^iShTirjanasya dIpen nAsti kartavyam .
tathA saukhya.n svayamAtmA viShayAH ki.n tatra kurvanti ..67..
yathA hi keShA.nchinnakta.ncharANA.n chakShuShaH svayamev timiravikaraNashaktiyogitvAnna
tadapAkaraNapravaNen pradIpaprakAshAdinA kArya.n, evamasyAtmanaH sa.nsAre muktau vA svayamev
sukhatayA pariNamamAnasya sukhasAdhanadhiyA abudhairmudhAdhyAsyamAnA api viShayAH ki.n hi nAm
kuryuH
..67..
vA yo.asau divyo devadehaH so.apyupachAra.n vihAy sukha.n na karoti . visayavaseN du sokkha.n dukkha.n vA
havadi sayamAdA ki.ntu nishchayen nirviShayAmUrtasvAbhAvikasadAnandaikasukhasvabhAvo.api vyavahAreNAnAdi-
karmabandhavashAdviShayAdhInatven pariNamya sA.nsArikasukha.n duHkha.n vA svayamAtmaiv bhavati, na cha deh
ityabhiprAyaH
..66.. eva.n muktAtmanA.n dehAbhAve.api sukhamastIti parij~nAnArtha.n sa.nsAriNAmapi dehaH
sukhakAraNa.n na bhavatItikathanarUpeN gAthAdvaya.n gatam . athAtmanaH svayamev sukhasvabhAvatvAnnishchayen
yathA dehaH sukhakAraNa.n na bhavati tathA viShayA apIti pratipAdayatijai yadi diTThI nakta.ncharajanasya dR^iShTiH
timiraharA andhakAraharA bhavati jaNassa janasya dIveN Natthi kAyavva.n dIpen nAsti kartavya.n . tasya
pradIpAdInA.n yathA prayojana.n nAsti tah sokkha.n sayamAdA visayA ki.n tattha kuvva.nti tathA
anvayArtha :[yadi ] yadi [janasya dR^iShTiH ] prANIkI dR^iShTi [timiraharA ]
timiranAshak ho to [dIpen nAsti kartavya.n ] dIpakase koI prayojan nahI.n hai, arthAt dIpak kuCh
nahI.n kar sakatA, [tathA ] usIprakAr jahA.N [AtmA ] AtmA [svaya.n ] svaya.n [saukhya.n ] sukharUp
pariNaman karatA hai [tatra ] vahA.N [viShayAH ] viShay [ki.n kurvanti ] kyA kar sakate hai.n ?
..67..
TIkA :jaise kinhI.n nishAcharo.nke (ullU, sarpa, bhUt ityAdi) netra svayamev
andhakArako naShTa karanekI shaktivAle hote hai.n isaliye unhe.n a.ndhakAr nAshak svabhAvavAle
dIpak -prakAshAdise koI prayojan nahI.n hotA, (unhe.n dIpak -prakAsh kuCh nahI.n karatA,)
isIprakAr
yadyapi aj~nAnI ‘viShay sukhake sAdhan hai.n’ aisI buddhike dvArA vyartha hI viShayo.nkA
adhyAs (-Ashray) karate hai.n tathApisa.nsArame.n yA muktime.n svayamev sukharUp pariNamit is
AtmAko viShay kyA kar sakate hai.n ?
bhAvArtha :sa.nsArame.n yA mokShame.n AtmA apane Ap hI sukharUp pariNamit hotA hai;
usame.n viShay aki.nchitkar hai.n arthAt kuCh nahI.n kar sakate . aj~nAnI viShayo.nko sukhakA kAraN
mAnakar vyartha hI unakA avala.nban lete hai.n ..67..

Page 117 of 513
PDF/HTML Page 150 of 546
single page version

athAtmanaH sukhasvabhAvatva.n dR^iShTAnten dR^iDhayati
sayamev jahAdichcho tejo uNho ya devadA Nabhasi .
siddho vi tahA NANa.n suha.n cha loge tahA devo ..68..
svayamev yathAdityastejaH uShNashcha devatA nabhasi .
siddho.api tathA j~nAna.n sukha.n cha loke tathA devaH ..68..
yathA khalu nabhasi kAraNAntaramanapekShyaiv svayamev prabhAkaraH prabhUtaprabhAbhArabhAsvar-
svarUpavikasvaraprakAshashAlitayA tejaH, yathA cha kAdAchitkauShNyapariNatAyaHpiNDavannitya-
mevauShNyapariNAmApannatvAduShNaH, yathA cha devagatinAmakarmodayAnuvR^ittivashavartisvabhAvatayA devaH;
nirviShayAmUrtasarvapradeshAhlAdakasahajAnandaikalakShaNasukhasvabhAvo nishchayenAtmaiv, tatra muktau sa.nsAre vA
viShayAH ki.n kurvanti, na kimapIti bhAvaH ..67.. athAtmanaH sukhasvabhAvatva.n j~nAnasvabhAvatva.n cha punarapi
dR^iShTAnten dR^iDhayatisayamev jahAdichcho tejo uNho ya devadA Nabhasi kAraNAntara.n nirapekShya svayamev yathAdityaH
svaparaprakAsharUpa.n tejo bhavati, tathaiv cha svayamevoShNo bhavati, tathA chAj~nAnijanAnA.n devatA bhavati . kva
sthitaH . nabhasi AkAshe . siddho vi tahA NANa.n suha.n cha siddho.api bhagavA.nstathaiv kAraNAntara.n nirapekShya
svabhAvenaiv svaparaprakAshaka.n kevalaj~nAna.n, tathaiv paramatR^iptirUpamanAkulatvalakShaNa.n sukham . kva . loge
1. jaise lohekA golA kabhI uShNatApariNAmase pariNamatA hai vaise sUrya sadA hI uShNatApariNAmase pariNamA huA
.
jyam AbhamA.n svayamev bhAskar uShNa, dev, prakAsh Che,
svayamev loke siddha paN tyam j~nAn, sukh ne dev Che
. 68.
ab, AtmAkA sukhasvabhAvatva dR^iShTAnta dek ra dR^i.Dh.h.h karate hai.n :
anvayArtha :[yathA ] jaise [nabhasi ] AkAshame.n [AdityaH ] sUrya [svayamev ]
apane Ap hI [tejaH ] tej, [uShNaH ] uShNa [cha ] aur [devatA ] dev hai, [tathA ] usIprakAr
[loke ] lokame.n [siddhaH api ] siddha bhagavAn bhI (svayamev) [j~nAna.n ] j~nAn [sukha.n cha ] sukh
[tathA devaH ] aur dev hai.n
..68..
TIkA :jaise AkAshame.n anya kAraNakI apekShA rakhe binA hI sUrya (1) svayamev
atyadhik prabhAsamUhase chamakate hue svarUpake dvArA vikasit prakAshayukta honese tej hai, (2)
kabhI
1uShNatArUp pariNamit loheke golekI bhA.Nti sadA uShNatA -pariNAmako prApta honese uShNa
hai, aur (3) devagatinAmakarmake dhArAvAhik udayake vashavartI svabhAvase dev hai; isIprakAr

Page 118 of 513
PDF/HTML Page 151 of 546
single page version

tathaiv loke kAraNA.ntaramanapekShyaiv svayamev bhagavAnAtmApi svaparaprakAshanasamarthanirvitathAnanta-
shaktisahajasa.nvedanatAdAtmyAt
.h j~nAna.n, tathaiv chAtmatR^iptisamupajAtaparinirvR^ittipravartitAnAkulatva-
susthitatvAt.h saukhya.n, tathaiv chAsannAtmatattvopalambhalabdhavarNajanamAnasashilAstambhotkIrNa-
samudIrNadyutistutiyogidivyAtmasvarUpatvAddevaH . ato.asyAtmanaH sukhasAdhanAbhAsairviShayaiH
paryAptam ..68.. iti Anandaprapa.nchaH .
jagati . tahA devo nijashuddhAtmasamyakshraddhAnj~nAnAnuShThAnarUpAbhedaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhisamutpanna-
sundarAnandasyandisukhAmR^itapAnapipAsitAnA.n gaNadharadevAdiparamayoginA.n devendrAdInA.n chAsannabhavyAnA.n manasi
nirantara.n paramArAdhya.n, tathaivAnantaj~nAnAdiguNastavanen stutya.n cha yaddivyamAtmasvarUpa.n tatsvabhAvatvAttathaiv

devashcheti
. tato j~nAyate muktAtmanA.n viShayairapi prayojana.n nAstIti ..68.. eva.n svabhAvenaiv
sukhasvabhAvatvAdviShayA api muktAtmanA.n sukhakAraNa.n na bhavantItikathanarUpeN gAthAdvaya.n gatam . athedAnI.n
shrIkundakundAchAryadevAH pUrvoktalakShaNAnantasukhAdhArabhUta.n sarvaj~na.n vastustaven namaskurvanti
1. parinirvR^itti = mokSha; paripUrNatA; antim sampUrNa sukh. (parinirvR^itti AtmatR^iptise hotI hai arthAt AtmatR^iptikI
parAkAShThA hI parinirvR^itti hai .)
2. shilAsta.nbh = pattharakA kha.nbhA .
3. dyuti = divyatA; bhavyatA, mahimA (gaNadharadevAdi budh jano.nke maname.n shuddhAtmasvarUpakI divyatAkA stutigAn
utkIrNa ho gayA hai .)
lokame.n anya kAraNakI apekShA rakhe binA hI bhagavAn AtmA svayamev hI (1) svaparako
prakAshit karaneme.n samartha nirvitath (
sachchI) ananta shaktiyukta sahaj sa.nvedanake sAth tAdAtmya
honese j~nAn hai, (2) AtmatR^iptise utpanna honevAlI jo 1parinivR^itti hai; usame.n pravartamAn
anAkulatAme.n susthitatAke kAraN saukhya hai, aur (3) jinhe.n AtmatattvakI upalabdhi nikaT
hai aise budh jano.nke manarUpI
2shilAsta.nbhame.n jisakI atishay 3dyuti stuti utkIrNa hai aisA
divya AtmasvarUpavAn honese dev hai . isaliye is AtmAko sukhasAdhanAbhAs (-jo sukhake
sAdhan nahI.n hai.n parantu sukhake sAdhan honekA AbhAsamAtra jiname.n hotA hai aise) viShayo.nse
bas ho
.
bhAvArtha :siddha bhagavAn kisI bAhya kAraNakI apekShAke binA apane Ap hI
svaparaprakAshak j~nAnarUp hai.n, ananta Atmik AnandarUp hai.n aur achi.ntya divyatArUp hai.n . siddha
bhagavAnakI bhA.Nti hI sarva jIvo.nkA svabhAv hai; isaliye sukhArthI jIvo.nko viShayAlambI bhAv
Cho.Dkar nirAlambI paramAnandasvabhAvarUp pariNaman karanA chAhiye
.
-: isaprakAr Ananda -adhikAr pUrNa huA :-

Page 119 of 513
PDF/HTML Page 152 of 546
single page version

ath shubhapariNAmAdhikAraprArambhaH .
athendriyasukhasvarUpavichAramupakramamANastatsAdhanasvarUpamupanyasyati
devadajadigurupUjAsu chev dANammi vA susIlesu .
uvavAsAdisu ratto suhovaogappago appA ..69..
devatAyatigurupUjAsu chaiv dAne vA sushIleShu .
upavAsAdiShu raktaH shubhopayogAtmak AtmA ..69..
tejo diTThI NANa.n iDDhI sokkha.n tahev Isariya.n .
tihuvaNapahANadaiya.n mAhappa.n jassa so ariho ..3..
tejo diTThI NANa.n iDDhI sokkha.n tahev Isariya.n tihuvaNapahANadaiya.n tejaH prabhAmaNDala.n,
jagattrayakAlatrayavastugatayugapatsAmAnyAstitvagrAhaka.n kevaladarshana.n, tathaiv samastavisheShAstitvagrAhaka.n
kevalaj~nAna.n, R^iddhishabden samavasaraNAdilakShaNA vibhUtiH, sukhashabdenAvyAbAdhAnantasukha.n, tatpadAbhi-

lASheN indrAdayo.api bhR^ityatva.n kurvantItyeva.nlakShaNamaishvarya.n, tribhuvanAdhIshAnAmapi vallabhatva.n daiva.n bhaNyate
.
mAhappa.n jassa so ariho ittha.nbhUta.n mAhAtmya.n yasya so.arhan bhaNyate . iti vastustavanarUpeN namaskAra.n
kR^itavantaH ..



3.. ath tasyaiv bhagavataH siddhAvasthAyA.n guNastavanarUpeN namaskAra.n ku rvanti
ta.n guNado adhigadara.n avichChida.n maNuvadevapadibhAva.n .
apuNabbhAvaNibaddha.n paNamAmi puNo puNo siddha.n ..4..
paNamAmi namaskaromi puNo puNo punaH punaH . kam . ta.n siddha.n paramAgamaprasiddha.n siddham .
katha.nbhUtam . guNado adhigadara.n avyAbAdhAnantasukhAdiguNairadhikatara.n samadhikataraguNam . punarapi katha.n-
-: ab, yahA.N shubh pariNAmakA adhikAr prArambha hotA hai :-
ab, indriyasukhasvarUp sambandhI vichAro.nko lekar, usake (indriy sukhake) sAdhanakA
(-shubhopayogakA) svarUp kahate hai.n :
anvayArtha :[devatAyatigurupUjAsu ] dev, guru aur yatikI pUjAme.n, [dAne cha ev ]
dAname.n [sushIleShu vA ] eva.n sushIlo.nme.n [upavAsAdiShu ] aur upavAsAdikame.n [raktaH AtmA ]
lIn AtmA [shubhopayogAtmakaH ] shubhopayogAtmak hai
..69..
guru -dev -yatipUjA viShe, vaLI dAn ne sushIlo viShe,
jIv rakta upavAsAdike, shubh -upayogasvarUp Che
. 69.

Page 120 of 513
PDF/HTML Page 153 of 546
single page version

yadAyamAtmA duHkhasya sAdhanIbhUtA.n dveSharUpAmindriyArthAnurAgarUpA.n chAshubhopayog-
bhUmikAmatikramya devaguruyatipUjAdAnashIlopavAsaprItilakShaNa.n dharmAnurAgama.ngIkaroti tadendriy-
sukhasya sAdhanIbhUtA.n shubhopayogabhUmikAmadhirUDho.abhilapyet
..69..
bhUtam . avichChida.n maNuvadevapadibhAva.n yathA pUrvamarhadavasthAyA.n manujadevendrAdayaH samavasharaNe samAgatya
namaskurvanti ten prabhutva.n bhavati, tadatikrAntatvAdatikrAntamanujadevapatibhAvam . punashcha ki.nvishiShTam .
apuNabbhAvaNibaddha.n dravyakShetrAdipa~nchaprakArabhavAdvilakShaNaH shuddhabuddhaikasvabhAvanijAtmopalambhalakShaNo yo.asau
mokShastasyAdhInatvAdapunarbhAvanibaddhamiti bhAvaH ..4.. eva.n namaskAramukhyatven gAthAdvaya.n gatam . iti
gAthAShTaken pa~nchamasthala.n j~nAtavyam . evamaShTAdashagAthAbhiH sthalapa~nchake na sukhaprapa~nchanAmAntarAdhikAro
gataH . iti pUrvoktaprakAreN ‘es surAsur’ ityAdi chaturdashagAthAbhiH pIThikA gatA, tadanantara.n
saptagAthAbhiH sAmAnyasarvaj~nasiddhiH, tadanantara.n trayastri.nshadgAthAbhiH j~nAnaprapa~nchaH, tadanantar-
maShTAdashagAthAbhiH sukhaprapa~ncha iti samudAyen dvAsaptatigAthAbhirantarAdhikArachatuShTayen
shuddhopayogAdhikAraH
samAptaH
.. it Urddhva.n pa~nchavi.nshatigAthAparyanta.n j~nAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAno.adhikAraH prArabhyate . tatra
pa~nchavi.nshatigAthAmadhye prathama.n tAvachChubhAshubhaviShaye mUDhatvanirAkaraNArtha.n ‘devadajadiguru’ ityAdi
dashagAthAparyanta.n prathamaj~nAnakaNDikA kathyate
. tadanantaramAptAtmasvarUpaparij~nAnaviShaye mUDhatvanirAkaraNArtha.n
‘chattA pAvAra.nbha.n’ ityAdi saptagAthAparyanta.n dvitIyaj~nAnakaNDikA . athAnantara.n dravyaguNaparyAyaparij~nAnaviShaye
mUDhatvanirAk raNArtha.n ‘davvAdIesu’ ityAdi gAthAShaTka paryanta.n tR^itIyaj~nAnak NDikA . tadanantara.n svapar-
tattvaparij~nAnaviShaye mUDhatvanirAkaraNArtha.n ‘NANappaga.n’ ityAdi gAthAdvayen chaturthaj~nAnakaNDikA . iti
j~nAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAnAdhikAre samudAyapAtanikA . athedAnI.n prathamaj~nAnakaNDikAyA.n svatantra-
vyAkhyAnen gAthAchatuShTaya.n, tadanantara.n puNya.n jIvasya viShayatR^iShNAmutpAdayatIti kathanarUpeN gAthAchatuShTaya.n,
tadanantaramupasa.nhArarUpeN gAthAdvaya.n, iti sthalatrayaparyanta.n krameN vyAkhyAna.n kriyate
. tadyathA --ath yadyapi
pUrva.n gAthAShaTkenendriyasukhasvarUpa.n bhaNita.n tathApi punarapi tadev vistareN kathayan san tatsAdhaka.n
shubhopayoga.n pratipAdayati, athavA dvitIyapAtanikA --pIThikAyA.n yachChubhopayogasvarUpa.n sUchita.n

tasyedAnImindriyasukhavisheShavichAraprastAve tatsAdhakatven visheShavivaraNa.n karoti ---
devadajadigurupUjAsu chev
dANammi vA susIlesu
devatAyatigurupUjAsu chaiv dAne vA sushIleShu
uvavAsAdisu ratto tathaivopavAsAdiShu cha
rakta AsaktaH appA jIvaH suhovaogappago shubhopayogAtmako bhaNyate iti . tathAhidevatA
TIkA :jab yah AtmA duHkhakI sAdhanA bhUt aisI dveSharUp tathA indriy viShayakI
anurAgarUp ashubhopayog bhUmikAkA ulla.nghan karake, dev -guru -yatikI pUjA, dAn, shIl aur
upavAsAdikake prItisvarUp dharmAnurAgako a.ngIkAr karatA hai tab vah indriyasukhakI sAdhanabhUt
shubhopayogabhUmikAme.n ArU.Dh.h.h kahalAtA hai
.

Page 121 of 513
PDF/HTML Page 154 of 546
single page version

ath shubhopayogasAdhyatvenendriyasukhamAkhyAti
jutto suheN AdA tirio vA mANuso va devo vA .
bhUdo tAvadi kAla.n lahadi suha.n i.ndiya.n viviha.n ..70..
yuktaH shubhen AtmA tiryagvA mAnuSho vA devo vA .
bhUtastAvatkAla.n labhate sukhamaindriya.n vividham ..70..
ayamAtmendriyasukhasAdhanIbhUtasya shubhopayogasya sAmarthyAttadadhiShThAnabhUtAnA.n tiryagmAnuSh-
nirdoShiparamAtmA, indriyajayen shuddhAtmasvarUpaprayatnaparo yatiH, svaya.n bhedAbhedaratnatrayArAdhakastadarthinA.n
bhavyAnA.n jinadIkShAdAyako guruH, pUrvoktadevatAyatigurUNA.n tatpratibimbAdInA.n cha yathAsa.nbhava.n dravyabhAvarUpA
pUjA, AhArAdichaturvidhadAna.n cha AchArAdikathitashIlavratAni tathaivopavAsAdijinaguNasa.npattyAdividhi-

visheShAshva
. eteShu shubhAnuShThAneShu yo.asau rataH dveSharUpe viShayAnurAgarUpe chAshubhAnuShThAne virataH, sa jIvaH
પ્ર. ૧૬
bhAvArtha :sarva doSh rahit paramAtmA vah dev hai.n; bhedAbhed ratnatrayake svaya.n ArAdhak
tathA us ArAdhanAke arthI anya bhavya jIvo.nko jinadIkShA denevAle ve guru hai.n; indriyajay karake
shuddhAtmasvarUpame.n prayatnaparAyaN ve yati hai.n
. aise dev -guru -yatikI athavA unakI pratimAkI
pUjAme.n, AhArAdik chaturvidh dAname.n, AchArA.ngAdi shAstro.nme.n kahe hue shIlavrato.nme.n tathA
upavAsAdik tapame.n prItikA honA vah dharmAnurAg hai
. jo AtmA dveSharUp aur viShayAnurAgarUp
ashubhopayogako pAr karake dharmAnurAgako a.ngIkAr karatA hai vah shubhopayogI hai ..69..
ab, indriyasukhako shubhopayogake sAdhyake rUpame.n (arthAt shubhopayog sAdhan hai aur
unakA sAdhya indriyasukh hai aisA) kahate hai.n :
anvayArtha :[shubhen yuktaH ] shubhopayogayukta [AtmA ] AtmA [tiryak
vA ] tirya.nch, [mAnuShaH vA ] manuShya [devaH vA ] athavA dev [bhUtaH ] hokar, [tAvatkAla.n ]
utane samay tak [vividha.n ] vividh [aindriya.n sukha.n ] indriyasukh [labhate ] prApta karatA
hai
..70..
TIkA :yah AtmA indriyasukhake sAdhanabhUt shubhopayogakI sAmarthyase usake
adhiShThAnabhUt (-indriyasukhake sthAnabhUt -AdhArabhUt aisI) tirya.nch, manuShya aur devatvakI
shubhayukta AtmA dev vA tirya.nch vA mAnav bane;
te paryaye tAvatsamay indriyasukh vidhavidh lahe
. 70.

Page 122 of 513
PDF/HTML Page 155 of 546
single page version

devatvabhUmikAnAmanyatamA.n bhUmikAmavApya yAvatkAlamavatiShThate, tAvatkAlamanekaprakAramindriyasukha.n
samAsAdayatIti
..70..
athaivamindriyasukhamutkShipya duHkhatve prakShipati
sokkha.n sahAvasiddha.n Natthi surANa.n pi siddhamuvadese .
te dehavedaNaTTA rama.nti visaesu rammesu ..71..
saukhya.n svabhAvasiddha.n nAsti surANAmapi siddhamupadeshe .
te dehavedanArtA ramante viShayeShu ramyeShu ..71..
shubhopayogI bhavatIti sUtrArthaH ..69.. ath pUrvoktashubhopayogen sAdhyamindriyasukha.n kathayati ---suheN
jutto AdA yathA nishchayaratnatrayAtmakashuddhopayogen yukto mukto bhUtvA.aya.n jIvo.anantakAlamatIndriyasukha.n
labhate, tathA pUrvasUtroktalakShaNashubhopayogen yuktaH pariNato.ayamAtmA tirio vA mANuso va devo vA bhUdo
tiryagmanuShyadevarUpo bhUtvA
tAvadi kAla.n tAvatkAla.n svakIyAyuHparyanta.n lahadi suha.n i.ndiya.n viviha.n indriyaja.n
vividha.n sukha.n labhate, iti sUtrAbhiprAyaH ..70.. ath pUrvoktamindriyasukha.n nishchayanayen duHkhamevetyup-
dishati ---sokkha.n sahAvasiddha.n rAgAdyupAdhirahita.n chidAnandaikasvabhAvenopAdAnakAraNabhUten siddhamutpanna.n
yatsvAbhAvikasukha.n tatsvabhAvasiddha.n bhaNyate . tachcha Natthi surANa.n pi AstA.n manuShyAdInA.n sukha.n
devendrAdInAmapi nAsti siddhamuvadese iti siddhamupadiShTamupadeshe paramAgame . te dehavedaNaTTA rama.nti visaesu rammesu
tathAbhUtasukhAbhAvAtte devAdayo dehavedanArtAH pIDitAH kadarthitAH santo ramante viShayeShu ramyAbhAseShviti .
ath vistaraH ---adhobhAge saptanarakasthAnIyamahA.ajagaraprasAritamukhe, koNachatuShke tu krodhamAnamAyA-
bhUmikAo.nme.nse kisI ek bhUmikAko prApta karake jitane samay tak (usame.n) rahatA hai, utane
samay tak anek prakArakA indriyasukh prApta karatA hai
..70..
isaprakAr indriyasukhakI bAt uThAkar ab indriyasukhako duHkhapaneme.n DAlate hai.n :
anvayArtha :[upadeshe siddha.n ] (jinendradevake) upadeshase siddha hai ki [surANAm
api ] devo.nke bhI [svabhAvasiddha.n ] svabhAvasiddha [saukhya.n ] sukh [nAsti ] nahI.n hai; [te ] ve
[dehavedanArtA ] (pa.nchendriyamay) dehakI vedanAse pI.Dit honese [ramyesu viShayesu ] ramya viShayo.nme.n
[ramante ] ramate hai.n
..71..
suraney saukhya svabhAvasiddha nasiddha Che Agam viShe,
te dehavedanathI pIDit ramaNIy viShayomA.n rame. 71.

Page 123 of 513
PDF/HTML Page 156 of 546
single page version

indriyasukhabhAjaneShu hi pradhAnA divaukasaH . teShAmapi svAbhAvika.n na khalu sukhamasti,
pratyut teShA.n svAbhAvika.n duHkhamevAvalokyate, yataste pa.nchendriyAtmakasharIrapishAchapIDayA paravashA
bhR^iguprapAtasthAnIyAn manoj~naviShayAnabhipatanti
..71..
athaivamindriyasukhasya duHkhatAyA.n yuktyAvatAritAyAmindriyasukhasAdhanIbhUtapuNyanirvartak-
shubhopayogasya duHkhasAdhanIbhUtapApanirvartakAshubhopayogavisheShAdavisheShatvamavatArayati
NaraNArayatiriyasurA bhaja.nti jadi dehasa.nbhava.n dukkha.n .
kih so suho va asuho uvaogo havadi jIvANa.n ..72..
naranArakatiryaksurA bhajanti yadi dehasa.nbhava.n duHkham .
katha.n sa shubho vA.ashubh upayogo bhavati jIvAnAm ..72..
lobhasthAnIyasarpachatuShkaprasAritavadane dehasthAnIyamahAndhakUpe patitaH san kashchit puruShavisheShaH, sa.nsAr-
sthAnIyamahAraNye mithyAtvAdikumArge naShTaH san mR^ityusthAnIyahastibhayenAyuShkarmasthAnIye sATikavisheShe

shuklakR^iShNapakShasthAnIyashuklakR^iShNamUShakadvayaChedyamAnamUle vyAdhisthAnIyamadhumakShikAveShTite lagnastenaiv
1. bhR^iguprapAt = atya.nt duHkhase ghabarAkar AtmaghAt karaneke liye parvatake nirAdhAr uchcha shikharase giranA .
(bhR^igu = parvatakA nirAdhAr uchchasthAnshikhar; prapAt = giranA)
tirya.nch -nArak -sur -naro jo dehagat duHkh anubhave,
to jIvano upayog e shubh ne ashubh kaI rIt Che ?. 72
.
TIkA :indriyasukhake bhAjano.nme.n pradhAn dev hai.n; unake bhI vAstavame.n svAbhAvik sukh
nahI.n hai, ulaTA unake svAbhAvik duHkh hI dekhA jAtA hai; kyo.nki ve pa.nchendriyAtmak sharIrarUpI
pishAchakI pI.DAse paravash honese
1bhR^iguprapAtake samAn manoj~na viShayo.nkI or dau.n.Dte hai ..71..
isaprakAr yuktipUrvak indriyasukhako duHkharUp pragaT karake, ab indriyasukhake
sAdhanabhUt puNyako utpanna karanevAle shubhopayogakI, duHkhake sAdhanabhUt pApako utpanna karanevAle
ashubhopayogase avisheShatA pragaT karate hai.n :
anvayArtha :[naranArakatiryaksurAH ] manuShya, nArakI, tirya.nch aur dev (sabhI)
[yadi ] yadi [dehasa.nbhava.n ] dehotpanna [duHkha.n ] duHkhako [bhaja.nti ] anubhav karate hai.n, [jIvAnA.n ]
to jIvo.nkA [saH upayogaH ] vah (shuddhopayogase vilakShaN -ashuddha) upayog [shubhaH vA
ashubhaH ]
shubh aur ashubh
do prakArakA [katha.n bhavati ] kaise hai ? (arthAt nahI.n hai )..72..

Page 124 of 513
PDF/HTML Page 157 of 546
single page version

yadi shubhopayogajanyasamudIrNapuNyasa.npadastridashAdayo.ashubhopayogajanyaparyAgatapAtakApado
vA nArakAdayashcha, ubhaye.api svAbhAvikasukhAbhAvAdavisheSheN pa.nchendriyAtmakasharIrapratyaya.n duHkh-
mevAnubhavanti, tataH paramArthataH shubhAshubhopayogayoH pR^ithaktvavyavasthA nAvatiShThate
..72..
ath shubhopayogajanya.n phalavatpuNya.n visheSheN dUShaNArthamabhyupagamyotthApayati
kulisAuhachakkadharA suhovaogappagehi.n bhogehi.n .
dehAdINa.n viddhi.n kare.nti suhidA ivAbhiradA ..73..
hastinA hanyamAne sati viShayasukhasthAnIyamadhubindususvAden yathA sukha.n manyate, tathA sa.nsArasukham .
pUrvoktamokShasukha.n tu tadviparItamiti tAtparyam ..71.. ath pUrvoktaprakAreN shubhopayogasAdhyasyendriy-
sukhasya nishchayen duHkhatva.n j~nAtvA tatsAdhakashubhopayogasyApyashubhopayogen sah samAnatva.n
vyavasthApayati
NaraNArayatiriyasurA bhaja.nti jadi dehasa.nbhava.n dukkha.n sahajAtIndriyAmUrtasadAnandaikalakShaNa.n
vAstavasukhamalabhamAnAH santo naranArakatiryaksurA yadi chedavisheSheN pUrvoktaparamArthasukhAdvilakShaNa.n
pa~nchendriyAtmakasharIrotpanna.n nishchayanayen duHkhamev bhajante sevante,
kih so suho va asuho uvaogo havadi
TIkA :yadi shubhopayogajanya udayagat puNyakI sampattivAle devAdik (arthAt
shubhopayogajanya puNyake udayase prApta honevAlI R^iddhivAle dev ityAdi) aur ashubhopayogajanya
udayagat pApakI ApadAvAle nArakAdik
yah dono.n svAbhAvik sukhake abhAvake kAraN
avisheSharUpase (-binA antarake) pa.nchendriyAtmak sharIr sambandhI duHkhakA hI anubhav karate hai.n,
tab phi ra paramArthase shubh aur ashubh upayogakI pR^ithaktvavyavasthA nahI.n rahatI
.
bhAvArtha :shubhopayogajanya puNyake phalarUpame.n devAdikakI sampadAye.n milatI hai.n aur
ashubhopayogajanya pApake phalarUpame.n nArakAdik kI ApadAye.n milatI hai.n . kintu ve devAdik
tathA nArakAdik dono.n paramArthase duHkhI hI hai.n . isaprakAr dono.nkA phal samAn honese shubhopayog
aur ashubhopayog dono.n paramArthase samAn hI hai.n arthAt upayogame.nashuddhopayogame.nshubh aur
ashubh nAmak bhed paramArthase ghaTit nahI.n hote ..72..
(jaise indriyasukhako duHkharUp aur shubhopayogako ashubhopayogake samAn batAyA hai
isIprakAr) ab, shubhopayogajanya phalavAlA jo puNya hai use visheShataH dUShaN deneke liye
(arthAt usame.n doSh dikhAneke liye) us puNyako (-usake astitvako) svIkAr karake
usakI (puNyakI) bAtakA kha.nDan karate hai.n :
chakrI ane deve.ndra shubh -upayogamUlak bhogathI
puShTi kare dehAdinI, sukhI sam dIse abhirat rahI
. 73.

Page 125 of 513
PDF/HTML Page 158 of 546
single page version

kulishAyudhachakradharAH shubhopayogAtmakaiH bhogaiH .
dehAdInA.n vR^iddhi.n kurvanti sukhitA ivAbhiratAH ..73..
yato hi shakrAshchakriNashcha svechChopagatairbhogaiH sharIrAdIn puShNantasteShu duShTashoNit iv
jalaukaso.atyantamAsaktAH sukhitA iv pratibhAsante, tataH shubhopayogajanyAni phalavanti
puNyAnyavalokyante
..73..
jIvANa.n vyavahAreN visheShe.api nishchayen saH prasiddhaH shuddhopayogAdvilakShaNaH shubhAshubhopayogaH katha.n
bhinnatva.n labhate, na kathamapIti bhAvaH ..72.. eva.n svatantragAthAchatuShTayen prathamasthala.n gatam . ath
puNyAni devendrachakravartyAdipada.n prayachChanti iti pUrva.n prasha.nsA.n karoti . kimartham . tatphalAdhAreNAgre
tR^iShNotpattirUpaduHkhadarshanArtha.n . kulisAuhachakkadharA devendrAshchakravartinashcha kartAraH . suhovaogappagehi.n bhogehi.n
shubhopayogajanyabhogaiH kR^itvA dehAdINa.n viddhi.n kare.nti vikurvaNArUpeN dehaparivArAdInA.n vR^iddhi.n kurvanti .
katha.nbhUtAH santaH . suhidA ivAbhiradA sukhitA ivAbhiratA AsaktA iti . ayamatrArthaHyatparamAtishay-
tR^iptisamutpAdaka.n viShayatR^iShNAvichChittikAraka.n cha svAbhAvikasukha.n tadalabhamAnA duShTashoNite jalayUkA
ivAsaktAH sukhAbhAsen dehAdInA.n vR^iddhi.n kurvanti
. tato j~nAyate teShA.n svAbhAvika.n sukha.n nAstIti ..73..
ath puNyAni jIvasya viShayatR^iShNAmutpAdayantIti pratipAdayatijadi sa.nti hi puNNANi ya yadi
anvayArtha :[kulishAyudhachakradharAH ] vajradhar aur chakradhar (-indra aur
chakravartI) [shubhopayogAtmakaiH bhogaiH ] shubhopayogamUlak (puNyo.nke phalarUp) bhogo.nke dvArA
[dehAdInA.n ] dehAdikI [vR^iddhi.n kurvanti ] puShTi karate hai.n aur [abhiratAH ] (isaprakAr) bhogo.nme.n
rat vartate hue [sukhitAH iv ] sukhI jaise bhAsit hote hai.n
. (isaliye puNya vidyamAn avashya
hai) ..73..
TIkA :shakrendra aur chakravartI apanI ichChAnusAr prApta bhogo.nke dvArA sharIrAdiko puShTa
karate huejaise go.nch (jo.nk) dUShit raktame.n atyanta Asakta vartatI huI sukhI jaisI bhAsit
hotI hai, usIprakArun bhogo.nme.n atyanta Asakta vartate hue sukhI jaise bhAsit hote hai.n; isaliye
shubhopayogajanya phalavAle puNya dikhAI dete hai.n (arthAt shubhopayogajanya phalavAle puNyo.nkA
astitva dikhAI detA hai)
.
bhAvArtha :jo bhogo.nme.n Asakta vartate hue indra ityAdi go.nch (jo.nk)kI bhA.Nti sukhI
jaise mAlUm hote hai.n, ve bhog puNyake phal hai.n; isaliye puNyakA astitva avashya hai . (isaprakAr
is gAthAme.n puNyakI vidyamAnatA svIkAr karake AgekI gAthAo.nme.n puNyako duHkhakA kAraNarUp
batAye.nge)
..73..

Page 126 of 513
PDF/HTML Page 159 of 546
single page version

athaivamabhyupagatAnA.n puNyAnA.n duHkhabIjahetutvamudbhAvayati
jadi sa.nti hi puNNANi ya pariNAmasamubbhavANi vivihANi .
jaNaya.nti visayataNha.n jIvANa.n devada.ntANa.n ..74..
yadi santi hi puNyAni cha pariNAmasamudbhavAni vividhAni .
janayanti viShayatR^iShNA.n jIvAnA.n devatAntAnAm ..74..
yadi nAmaiva.n shubhopayogapariNAmakR^itasamutpattInyanekaprakArANi puNyAni vidyanta itya-
bhyupagamyate, tadA tAni sudhAshanAnapyavadhi.n kR^itvA samastasa.nsAriNA.n viShayatR^iShNAmavashyamev
samutpAdayanti
. na khalu tR^iShNAmantareN duShTashoNit iv jalUkAnA.n samastasa.nsAriNA.n viShayeShu
pravR^ittiravalokyate . avalokyate cha sA . tato.astu puNyAnA.n tR^iShNAyatanatvamabAdhitamev ..74..
chennishchayen puNyapAparahitaparamAtmano viparItAni puNyAni santi . punarapi ki.nvishiShTAni .
pariNAmasamubbhavANi nirvikArasvasa.nvittivilakShaNashubhapariNAmasamudbhavAni vivihANi svakIyAnantabheden
bahuvidhAni . tadA tAni ki.n kurvanti . jaNaya.nti visayataNha.n janayanti . kAm . viShayatR^iShNAm . keShAm .
ab, isaprakAr svIkAr kiye gaye puNya duHkhake bIjake kAraN hai.n, (arthAt tR^iShNAke
kAraN hai.n ) isaprakAr nyAyase pragaT karate hai.n :
anvayArtha :[yadi hi ] (pUrvokta prakArase) yadi [pariNAmasamudbhavAnI ]
(shubhopayogarUp) pariNAmase utpanna honevAle [vividhAni puNyAni cha ] vividh puNya [sa.nti ]
vidyamAn hai.n, [devatAntAnA.n jIvAnA.n ] to ve devo.n takake jIvo.nko [viShayatR^iShNA.n ] viShayatR^iShNA
[janayanti ] utpanna karate hai.n
..74..
TIkA :yadi isaprakAr shubhopayogapariNAmase utpanna honevAle anek prakArake puNya
vidyamAn hai.n aisA svIkAr kiyA hai, to ve (-puNya) devo.n takake samasta sa.nsAriyo.nko
viShayatR^iShNA avashyamev utpanna karate hai.n (aisA bhI svIkAr karanA pa.DtA hai) vAstavame.n tR^iShNAke
binA; jaise jo.nk (go.nch)ko dUShit raktame.n usIprakAr samasta sa.nsAriyo.nko viShayo.nme.n pravR^itti
dikhAI na de; kintu vah to dikhAI detI hai
. isaliye puNyo.nkI tR^iShNAyatanatA abAdhit hI hai
(arthAt puNya tR^iShNAke ghar hai.n, aisA avirodharUpase siddha hotA hai) .
pariNAmajanya anekavidh jo puNyanu.n astitva Che,
to puNya e devAnta jIvane viShayatR^iShNodbhav kare. 74.

Page 127 of 513
PDF/HTML Page 160 of 546
single page version

ath puNyasya duHkhabIjavijayamAghoShayati
te puN udiNNataNhA duhidA taNhAhi.n visayasokkhANi .
ichCha.nti aNubhava.nti ya AmaraNa.n dukkhasa.ntattA ..75..
te punarudIrNatR^iShNAH duHkhitAstR^iShNAbhirviShayasaukhyAni .
ichChantyanubhavanti cha AmaraNa.n duHkhasa.ntaptAH ..75..
ath te punastridashAvasAnAH kR^itsnasa.nsAriNaH samudIrNatR^iShNAH puNyanirvartitAbhirapi
jIvANa.n devada.ntANa.n dR^iShTashrutAnubhUtabhogAkA~N.hkShArUpanidAnabandhaprabhR^itinAnAmanorathahayarUpavikalpajAlarahit-
paramasamAdhisamutpannasukhAmR^itarUpA.n sarvAtmapradesheShu paramAhlAdotpattibhUtAmekAkAraparamasamarasIbhAvarUpA.n
viShayAkA~N.hkShAgnijanitaparamadAhavinAshikA.n svarUpatR^iptimalabhamAnAnA.n devendraprabhR^itibahirmukhasa.nsAri-

jIvAnAmiti
. idamatra tAtparyamyadi tathAvidhA viShayatR^iShNA nAsti tarhi duShTashoNite jalayUkA iv katha.n
te viShayeShu pravR^itti.n kurvanti . kurvanti chet puNyAni tR^iShNotpAdakatven duHkhakAraNAni iti j~nAyante ..74..
ath puNyAni duHkhakAraNAnIti pUrvoktamevArtha.n visheSheN samarthayatite puN udiNNataNhA sahajashuddhAtma-
tR^ipterabhAvAtte nikhilasa.nsArijIvAH punarudIrNatR^iShNAH santaH duhidA taNhAhi.n svasa.nvittisamutpannapAramArthik-
sukhAbhAvAtpUrvoktatR^iShNAbhirduHkhitAH santaH . ki.n kurvanti . visayasokkhANi ichCha.nti nirviShayaparamAtma-
bhAvArtha :jaisA ki 73 vI.n gAthAme.n kahA gayA hai usaprakAr anek tarahake puNya
vidyamAn hai.n, so bhale rahe.n . ve sukhake sAdhan nahI.n kintu duHkhake bIjarUp tR^iShNAke hI sAdhan
hai.n ..74..
ab, puNyame.n duHkhake bIjakI vijay ghoShit karate hai.n . (arthAt puNyame.n tR^iShNAbIj
duHkhavR^ikSharUpase vR^iddhiko prApta hotA haiphai latA hai aisA ghoShit karate hai.n) :
anvayArtha :[punaH ] aur, [udIrNatR^iShNAH te ] jinakI tR^iShNA udit hai aise ve jIv
[tR^iShNAbhiH duHkhitAH ] tR^iShNAo.nke dvArA duHkhI hote hue, [AmaraNa.n ] maraNaparya.nt [viShay
saukhyAni ichChanti ]
viShayasukho.nko chAhate hai.n [cha ] aur [duHkhasantaptAH ] duHkho.nse sa.ntapta hote
hue (-duHkhadAhako sahan na karate hue) [anubhava.nti ] unhe.n bhogate hai.n
..75..
TIkA :jinake tR^iShNA udit hai aise devaparya.nt samasta sa.nsArI, tR^iShNA duHkhakA bIj
te uditatR^iShNa jIvo, duHkhit tR^iShNAthI, viShayik sukhane
ichChe ane AmaraN duHkhasa.ntapta tene bhogave. 75.