Page 88 of 513
PDF/HTML Page 121 of 546
single page version
vinAshakAni cha
sahajashuddhAtmano.abhedaj~nAna.n tatra bhAvanA kartavyA, iti tAtparyam
sarvapadArthaparij~nAnamiti dvitIyA cheti
sau arthane jANe ChatA.n, tethI aba.ndhak jin kahe
jAnanekI kriyA hone par bhI bandha nahI.n hotA, aisA kahakar j~nAn -adhikAr pUrNa karate hai.n)
[teShu artheShu na ev utpadyate ] aur un padArtho.nke rUpame.n utpanna nahI.n hotA [ten ] isaliye
[abandhakaH praj~naptaH ] use abandhak kahA hai
Page 89 of 513
PDF/HTML Page 122 of 546
single page version
siddhayet
dR^iDhIkurvan j~nAnaprapa~nchAdhikAramupasa.nharati ---
j~nAnase nahI.n’ isaprakAr pratham hI arthapariNamanakriyAke phalarUpase bandhakA samarthan kiyA gayA
hai (arthAt bandha to padArtharUpame.n pariNamanarUp kriyAkA phal hai aisA nishchit kiyA gayA hai)
tathA ‘geNhadi Nev Na mu~nchadi Na para.n pariNamadi kevalI bhagava.n
utpanna nahI.n hotA us AtmAke j~naptikriyAkA sadbhAv hone par bhI vAstavame.n kriyAphalabhUt bandha
siddha nahI.n hotA
karate hai.n, j~nAnarUp hI pariNamit hote hai.n aur j~nAnarUp hI utpanna hote hai.n
Page 90 of 513
PDF/HTML Page 123 of 546
single page version
mohAbhAvAdyadAtmA pariNamati para.n naiv nirlUnakarmA
j~neyAkArA.n trilokI.n pR^ithagapR^ithagath dyotayan j~nAnamUrtiH
tatraiv bhAvanA kartavyetyabhiprAyaH
huA bhI mohake abhAvake kAraN pararUp pariNamit nahI.n hotA, isaliye ab, jisake samasta
j~neyAkAro.nko atyanta vikasit j~naptike vistArase svaya.n pI gayA hai aisai tIno.nlokake padArtho.nko
pR^ithak aur apR^ithak prakAshit karatA huA vah j~nAnamUrti mukta hI rahatA hai
karate hai.n :
Che sukh paN evu.nj, tyA.n paradhAn je te grAhya Che. 53
Page 91 of 513
PDF/HTML Page 124 of 546
single page version
mapi tatpadAbhilAShI paramabhaktyA praNamAmi
(amUrta yA mUrta, atIndriy yA aindriy) sukh hotA hai
Page 92 of 513
PDF/HTML Page 125 of 546
single page version
chidAkArapariNAmebhyaH samutpadyamAnamatyantamAtmAyattatvAnnitya.n yugapatkR^itapravR^itti niHpratipakSha-
mahAnivR^iddhi cha mukhyamiti kR^itvA j~nAna.n saukhya.n chopAdeyam
athendriyaj~nAnamukhyatven ‘jIvo saya.n amutto’ ityAdi gAthAchatuShTaya.n, tadanantaramatIndriyasukhamukhyatayA
‘jAda.n saya.n’ ityAdi gAthAchatuShTaya.n, athAnantaramindriyasukhapratipAdanarUpeN gAthAShTakam, tatrApyaShTakamadhye
prathamat indriyasukhasya duHkhatvasthApanArtha.n ‘maNuAsurA’ ityAdi gAthAdvaya.n, ath muktAtmanA.n dehAbhAve.api
sukhamastIti j~nApanArtha.n dehaH sukhakAraNa.n na bhavatIti kathanarUpeN ‘pappA iTThe visaye’ ityAdi sUtradvaya.n,
tadanantaramindriyaviShayA api sukhakAraNa.n na bhavantIti kathanen ‘timiraharA’ ityAdi gAthAdvayam,
ato.api sarvaj~nanamaskAramukhyatven ‘tejodiTThi’ ityAdi gAthAdvayam
prathamatastAvadadhikArasthalagAthayA sthalachatuShTaya.n sUtrayati
pravartamAn, niHpratipakSha aur hAnivR^iddhise rahit hai, isaliye mukhya hai, aisA samajhakar vah
(j~nAn aur sukh) upAdey arthAt grahaN karane yogya hai
Page 93 of 513
PDF/HTML Page 126 of 546
single page version
kShAyopashamikendriyashaktibhirutpannatvAdindriyaja.n j~nAna.n sukha.n cha parAyattatven vinashvaratvAddheyamiti
tAtparyam
cha mUrteShu pudgaladravyeShu yadatIndriya.n paramANvAdi
vartamAnasamayagatapariNAmAstatprabhR^itayo ye samastadravyANA.n vartamAnasamayagatapariNAmAste kAlaprachChannAH,
tasyaiv paramAtmanaH siddharUpashuddhavya~njanaparyAyaH sheShadravyANA.n cha ye yathAsa.nbhava.n vya~njanaparyAyAsteShvanta-
te sarvane
[sakala.n ] in sabako
Page 94 of 513
PDF/HTML Page 127 of 546
single page version
sA.npratikaparyAyeShu, bhAvaprachChanneShu sthUlaparyAyAntarlInasUkShmaparyAyeShu sarveShvapi svaparavyavasthA-
vyavasthiteShvasti draShTR^itva.n, pratyakShatvAt
manantashaktisadbhAvato.anantatAmupagata.n dahanasyev dAhyAkArANA.n j~nAnasya j~neyAkArANAman-
kShetrame.n prachChanna alokAkAshake pradesh ityAdi, kAlame.n prachChanna
sabako vah atIndriy j~nAn dekhatA hai) kyo.nki vah (atIndriy j~nAn) pratyakSha hai
anantashaktike sadbhAvake kAraN anantatAko (-behadatAko) prApta hai, aise us pratyakSha j~nAnako
Page 95 of 513
PDF/HTML Page 128 of 546
single page version
[avagrahya ]
Page 96 of 513
PDF/HTML Page 129 of 546
single page version
sparshAdipradhAna.n vastUpalabhyatAmupAgata.n yogyamavagR^ihya kadAchittaduparyupari shuddhisa.nbhavAdavagachChati,
kadAchittadasa.nbhavAnnAvagachChati, parokShatvAt
pAttAnupAttaparapratyayasAmagrImArgaNavyagratayAtyantavisa.nShThulatvamavalambamAnamanantAyAH shakteH pari-
skhalanAnnitAntaviklavIbhUta.n mahAmohamallasya jIvadavasthatvAt
3. anupAtta = aprApta (prakAsh ityAdi anupAtta par padArtha hai.n )
4. viklav = khinna; duHkhI, ghabarAyA huA
j~napti utpanna karaneme.n bal -dhAraNakA nimitta honese jo upalambhak hai aise us mUrta (sharIr) ke
dvArA mUrta aisI
kyo.nki vah (indriy j~nAn) parokSha hai
AvR^it ho gayA hai, aisA AtmA padArthako svaya.n jAnaneke liye asamartha honese
paramArthataH aj~nAname.n gine jAne yogya hai
Page 97 of 513
PDF/HTML Page 130 of 546
single page version
Che indriviShayo, temaney na indriyo yugapad grahe
par bhI pad pad par ThagA jAtA hai (kyo.nki par padArtha AtmAke AdhIn pariNamit nahI.n
hote) isaliye paramArthase vah j~nAn ‘aj~nAn’ nAmake hI yogya hai
akShANi ] (parantu ) ve indriyA.N [tAn ] unhe.n (bhI) [yugapat ] ek sAth [na ev gR^ihNanti ]
grahaN nahI.n karatI.n (nahI.n jAn sakatI.n)
Page 98 of 513
PDF/HTML Page 131 of 546
single page version
sukhakAraNa.n
usaprakArakI shakti nahI.n hai
(-ek hI sAth anek viShayo.nko jAnaneke liye) asamartha hai, isaliye dravyendriyadvAro.nke
vidyamAn hone par bhI samasta indriyo.nke viShayo.nkA (-viShayabhUt padArtho.nkA) j~nAn ek hI
sAth nahI.n hotA, kyo.nki indriy j~nAn parokSha hai
sakatA
hI hotI hai
dvArA kArya nahI.n hotA
dvArA varNake dekhaneme.n lagA hotA hai tab kAname.n kaunase shabda pa.Dte hai.n yA nAkame.n kaisI gandha AtI
hai ityAdi khyAl nahI.n rahatA
j~nAt hote ho.n, tathApi sUkShma dR^iShTise dekhane par kShAyopashamik j~nAn ek samayame.n ek hI indriyake
dvArA pravartamAn hotA huA spaShTatayA bhAsit hotA hai
Page 99 of 513
PDF/HTML Page 132 of 546
single page version
pratyakSha.n bhavitumarhati
j~nAt [AtmanaH ] AtmAko [pratyakSha.n ] pratyakSha [katha.n bhavati ] kaise ho sakatA hai ?
AtmasvabhAvatvako ki.nchitmAtra sparsha nahI.n karatI.n (AtmasvabhAvarUp ki.nchitmAtra bhI nahI.n hai.n )
aisI indriyo.nke dvArA upalabdhi karake (-aisI indriyo.nke nimittase padArtho.nko jAnakar) utpanna
hotA hai, isaliye vah (indriyaj~nAn) AtmAke liye pratyakSha nahI.n ho sakatA
tenAthI je upalabdha te pratyakSha kaI rIt jIvane ?. 57
Page 100 of 513
PDF/HTML Page 133 of 546
single page version
2. upalabdhi = j~nAnAvaraNIy karmake kShayopashamake nimittase utpanna padArtho.nko jAnanekI shakti
4. chakShuindriy dvArA rUpI padArthako dekhaneme.n prakAsh bhI nimittarUp hotA hai.
[kevalen jIveN ] mAtra jIvake dvArA hI [j~nAta.n bhavati hi ] jAnA jAye to [pratyakSha.n ] vah j~nAn
pratyakSha hai
jIvamAtrathI ja jaNAy jo , to j~nAn te pratyakSha Che. 58.
Page 101 of 513
PDF/HTML Page 134 of 546
single page version
pravartamAna.n parichChedana.n tat
sakAshAdutpadyate yadvij~nAna.n tatparAdhInatvAtparokShamityuchyate
tpratyakSha.n bhavatIti sUtrAbhiprAyaH
dravya -paryAyo.nke samUhame.n ek samay hI vyApta hokar pravartamAn j~nAn vah keval AtmAke dvArA
hI utpanna honese ‘pratyakSha’ ke rUpame.n jAnA jAtA hai
avagrah -IhAdi rahit, nirmal j~nAn sukh ekA.nt Che
Page 102 of 513
PDF/HTML Page 135 of 546
single page version
bubhutsayA, samalamasamyagavabodhen, avagrahAdisahita.n kramakR^itArthagrahaNakheden parokSha.n j~nAnamatyanta-
[avagrahAdibhiH rahita.n ] avagrahAdise rahit
jAnanekI ichChAke kAraN, (4) ‘samal’ honese asamyak avabodhake kAraN (
kramashaH honevAle
Page 103 of 513
PDF/HTML Page 136 of 546
single page version
samantAtmapradeshAn paramasamakShaj~nAnopayogIbhUyAbhivyApya vyavasthitatvAtsamantam asheShadvArA-
pAvaraNen, prasabha.n nipItasamastavastuj~neyAkAra.n parama.n vaishvarUpyamabhivyApya vyavasthitatvAdanantArtha-
vistR^ita.n samastArthAbubhutsayA, sakalashaktipratibandhakakarmasAmAnyaniShkrAntatayA parispaShTa-
prakAshabhAsvara.n svabhAvamabhivyApya vyavasthitatvAdvimala.n samyagavabodhen, yugapatsamarpit-
traisamayikAtmasvarUpa.n lokAlokamabhivyApya vyavasthitatvAdavagrahAdirahita.n kramakR^itArthagrahaN-
khedAbhAven pratyakSha.n j~nAnamanAkula.n bhavati
2. paramavividhatA = samasta padArthasamUh jo ki ananta vividhatAmay hai
param
j~neyAkAro.nko sarvathA pI jAnese
jAnanekI ichChA na honese AkulatA nahI.n hotI); (4) sakal shaktiko rokanevAlA
karmasAmAnya (j~nAname.nse) nikal jAnese (j~nAn) atyanta spaShTa prakAshake dvArA prakAshamAn
(-tejasvI) svabhAvame.n vyApta hokar rahanese ‘vimal hai’ isaliye samyakrUpase (-barAbar)
jAnatA hai (aur isaprakAr sa.nshayAdi rahitatAse jAnaneke kAraN AkulatA nahI.n hotI); tathA
(5) jinane trikAlakA apanA svarUp yugapat samarpit kiyA hai (-ek hI samay batAyA
hai) aise lokAlokame.n vyApta hokar rahanese ‘avagrahAdi rahit hai’ isaliye kramashaH honevAle
padArtha grahaNake khedakA abhAv hai
Page 104 of 513
PDF/HTML Page 137 of 546
single page version
parichChittiviShaye.atyantavishadatvAdvimala.n sat, kramakaraNavyavadhAnajanitakhedAbhAvAdavagrahAdirahita.n cha sat,
yadeva.n pa~nchavisheShaNavishiShTa.n kShAyikaj~nAna.n tadanAkulatvalakShaNaparamAnandaikarUpapAramArthikasukhAtsa.nj~nAlakShaN-
prayojanAdibhede.api nishchayenAbhinnatvAtpAramArthikasukha.n bhaNyate
bhAkhyo na temA.n khed jethI ghAtikarma vinaShTa Che
bhaNitaH ] use khed nahI.n kahA hai (arthAt kevalaj~nAname.n sarvaj~nadevane khed nahI.n kahA) [yasmAt ]
kyo.nki [ghAtIni ] ghAtikarma [kShaya.n jAtAni ] kShayako prApta hue hai.n
sukhatva na ho ?
Page 105 of 513
PDF/HTML Page 138 of 546
single page version
khedanidAnatA.n pratipadyante
svayamev pariNamat kevalamev pariNAmaH, tataH kuto.anyaH pariNAmo yaddvAreN khedasyAtma-
lAbhaH
kevalaj~nAnasya khedo nAstIti sukhamev
hokar thakanevAle AtmAke liye khedake kAraN hote hai.n
hai.n aise samasta padArtho.nkI j~neyAkArarUp (vividhatAko prakAshit karanekA sthAnabhUt kevalaj~nAn,
chitrit dIvArakI bhA.Nti, svaya.n) hI anantasvarUp svayamev pariNamit honese kevalaj~nAn hI
pariNAm hai
Page 106 of 513
PDF/HTML Page 139 of 546
single page version
kevalasukhayorvyatirekaH
nAsti, tathaiv cha shuddhAtmasarvapradesheShu samarasIbhAven pariNamamAnAnA.n sahajashuddhAnandaikalakShaNasukh-
rasAsvAdapariNatirUpAmAtmanaH sakAshAdabhinnAmanAkulatA.n prati khedo nAsti
hI sukh hai, isaliye kevalaj~nAn aur sukhakA vyatirek kahA.N hai ?
kiyA gayA hai :
honese vahA.N thakAvaT yA duHkh nahI.n hai
atyanta niShka.np -sthir -akShubdha -anAkul hai; aur anAkul honese sukhI hai
hai
Page 107 of 513
PDF/HTML Page 140 of 546
single page version
naShTa ho chukA hai [punaH ] aur [yat tu ] jo [iShTa.n ] iShTa hai [tat ] vah sab [labdha.n ] prApta
huA hai
lokAlokame.n vistR^it honese aur j~nAn padArtho.nke pArako prApta honese ve (darshan -j~nAn)
svachChandatApUrvak (-svata.ntratApUrvak, binA a.nkush, kisIse binA dabe) vikasit hai.n (isaprakAr
darshan -j~nAnarUp svabhAvake pratighAtakA abhAv hai) isaliye svabhAvake pratighAtakA abhAv
jisakA kAraN hai aisA sukh abhedavivakShAse kevalaj~nAnakA svarUp hai
Che naShTa sarva aniShTa ne je iShTa te sau prApta Che