Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 40-51.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 28

 

Page 68 of 513
PDF/HTML Page 101 of 546
single page version

athendriyaj~nAnasyaiv pralInamanutpanna.n cha j~nAtumashakyamiti vitarkayati
attha.n akkhaNivadida.n IhApuvvehi.n je vijANa.nti .
tesi.n parokkhabhUda.n NAdumasakka.n ti paNNatta.n ..40..
arthamakShanipatitamIhApUrvairye vijAnanti .
teShA.n parokShabhUta.n j~nAtumashakyamiti praj~naptam ..40..
ye khalu viShayaviShayisannipAtalakShaNamindriyArthasannikarShamadhigamya kramopajAyamAne-
nehAdikaprakrameN parichChindanti, te kilAtivAhitasvAstitvakAlamanupasthitasvAstitvakAla.n vA
na jAnAtIti vichArayati ---attha.n ghaTapaTAdij~neyapadArtha.n . katha.nbhUta.n . akkhaNivadida.n akShanipatita.n indriyaprApta.n
indriyasa.nbaddha.n . ittha.nbhUtamartha.n IhApuvvehi.n je vijANa.nti avagrahehAvAyAdikrameN ye puruShA vijAnanti hi
sphu Ta.n . tesi.n parokkhabhUda.n teShA.n sambandhi j~nAna.n parokShabhUta.n sat NAdumasakka.n ti paNNatta.n sUkShmAdipadArthAn
j~nAtumashakyamiti praj~napta.n kathitam . kaiH . j~nAnibhiriti . tadyathA --chakShurAdIndriya.n ghaTapaTAdipadArthapArshve
gatvA pashchAdartha.n jAnAtIti sannikarShalakShaNa.n naiyAyikamate . athavA sa.nkShepeNendriyArthayoH sa.nbandhaH
sannikarShaH sa ev pramANam . sa cha sannikarSha AkAshAdyamUrtapadArtheShu deshAntaritamervAdi-
1. parokSha = akShase par arthAt akShase dUr hove aisA; indriy agochar .
2. sannipAt = milAp; sa.nba.ndh honA vah .3. sannikarSha = sa.nba.ndh, samIpatA .
IhAdipUrvak jANatA je akShapatit padArthane,
tene parokSha padArtha jANavu.n shakya nA
jinajI kahe .40.
ab, indriyaj~nAnake liye naShTa aur anutpannakA jAnanA ashakya hai (arthAt indriyaj~nAn
hI naShTa aur anutpanna padArtho.nko -paryAyo.nko nahI.n jAn sakatA) aisA nyAyase nishchit karate hai.n .
anvayArtha :[ye ] jo [akShanipatita.n ] akShapatit arthAt indriyagochar [artha.n ]
padArthako [IhApUrvaiH ] IhAdik dvArA [vijAnanti ] jAnate hai.n, [teShA.n ] unake liye [parokShabhUta.n ]
1parokShabhUt padArthako [j~nAtu.n ] jAnanA [ashakya.n ] ashakya hai [iti praj~napta.n ] aisA sarvaj~nadevane
kahA hai ..40..
TIkA :viShay aur viShayIkA 2sannipAt jisakA lakShaN (-svarUp) hai, aise
indriy aur padArthake 3sannikarShako prApta karake, jo anukramase utpanna IhAdikake kramase jAnate
hai.n ve use nahI.n jAn sakate jisakA sva -astitvakAl bIt gayA hai tathA jisakA sva-
astitvakAl upasthit nahI.n huA hai kyo.nki (-atIt -anAgat padArtha aur indriyake) yathokta

Page 69 of 513
PDF/HTML Page 102 of 546
single page version

yathoditalakShaNasya grAhyagrAhakasa.nbandhasyAsa.nbhavataH parichChettu.n na shaknuvanti ..40..
athAtIndriyaj~nAnasya tu yadyaduchyate tattatsa.nbhavatIti sa.nbhAvayati
apadesa.n sapadesa.n muttamamutta.n cha pajjayamajAda.n .
palaya.n gada.n cha jANadi ta.n NANamadi.ndiya.n bhaNiya.n ..41..
apradesha.n sapradesha.n mUrtamamUrta.n cha paryayamajAtam .
pralaya.n gata.n cha jAnAti tajj~nAnamatIndriya.n bhaNitam ..41..
indriyaj~nAna.n nAm upadeshAntaHkaraNendriyAdIni virUpakAraNatvenopalabdhisa.nskArAdIn
padArtheShu kAlAntaritarAmarAvaNAdiShu svabhAvAntaritabhUtAdiShu tathaivAtisUkShmeShu parachetovR^itti-
pudgalaparamANvAdiShu cha na pravartate
. kasmAditi chet . indriyANA.n sthUlaviShayatvAt, tathaiv
mUrtaviShayatvAchcha . tataH kAraNAdindriyaj~nAnen sarvaj~no na bhavati . tat ev chAtIndriyaj~nAnotpattikAraNa.n
rAgAdivikalparahita.n svasa.nvedanaj~nAna.n vihAy pa~nchendriyasukhasAdhanabhUtendriyaj~nAne nAnAmanorathavikalpa-
jAlarUpe mAnasaj~nAne cha ye rati.n kurvanti te sarvaj~napada.n na labhante iti sUtrAbhiprAyaH
..40..
1. indriyagochar padArtha grAhya hai aur indriyA.N grAhak hai.n .
je jANatu.n apradeshane, sapradesh, mUrta, amUrtane,
paryAy naShTa -ajAtane, bhAkhyu.n atI.ndriy j~nAn te
. 41.
lakShaN (-yathoktasvarUp, U par kahA gayA jaisA) 1grAhyagrAhakasambandhakA asa.nbhav hai .
bhAvArtha :indriyo.nke sAth padArthakA (arthAt viShayIke sAth viShayakA) sannikarSha
sambandha ho tabhI (avagrah -IhA -avAy -dhAraNArUp kramase) indriy j~nAn padArthako jAn sakatA
hai
. naShTa aur anutpanna padArtho.nke sAth indriyo.nkA sannikarSha -sambandha na honese indriy j~nAn unhe.n
nahI.n jAn sakatA . isaliye indriyaj~nAn hIn hai, hey hai ..40..
ab, aisA spaShTa karate hai.n ki atIndriy j~nAnake liye jo jo kahA jAtA hai vah (sab)
sa.nbhav hai :
anvayArtha :[apradesha.n ] jo j~nAn apradeshako, [sapradesha.n ] sapradeshako, [mUrta.n ]
mUrtako, [amUrtaH cha ] aur amUrtako tathA [ajAta.n ] anutpanna [cha ] aur [pralaya.ngata.n ] naShTa
[paryAya.n ] paryAyako [jAnAti ] jAnatA hai, [tat j~nAna.n ] vah j~nAn [atIndriya.n ] atIndriy
[bhaNitam ] kahA gayA hai
..41..
TIkA :indriyaj~nAn upadesh, antaHkaraN aur indriy ityAdiko

Page 70 of 513
PDF/HTML Page 103 of 546
single page version

antara.ngasvarUpakAraNatvenopAdAy pravartate; pravartamAna.n cha sapradeshamevAdhyavasyati sthUlopalambhak-
tvAnnApradesham; mUrtamevAvagachChati tathAvidhaviShayanibandhanasadbhAvAnnAmUrtam; vartamAnamev parichChi-
natti viShayaviShayisannipAtasadbhAvAnna tu vR^itta.n vartsyachcha
. yattu punaranAvaraNamatIndriya.n j~nAna.n tasya
samiddhadhUmadhvajasyevAnekaprakAratAli.ngita.n dAhya.n dAhyatAnatikramAddAhyamev yathA tathAtmanaH apradesha.n
sapradesha.n mUrtamamUrtamajAtamativAhita.n cha paryAyajAta.n j~neyatAnatikramAtparichChedyamev bhavatIti
..41..
athAtIndriyaj~nAnamatItAnAgatasUkShmAdipadArthAn jAnAtItyupadishati ---apadesa.n apradesha.n kAlANuparamANvAdi
sapadesa.n shuddhajIvAstikAyAdipa~nchAstikAyasvarUpa.n mutta.n mUrta.n pudgaladravya.n amutta.n cha amUrta.n cha
shuddhajIvadravyAdi pajjayamajAda.n palaya.n gada.n cha paryAyamajAta.n bhAvina.n pralaya.n gata.n chAtItametatsarva.n pUrvokta.n j~neya.n
vastu jANadi jAnAti yadj~nAna.n kartR^i ta.n NANamadi.ndiya.n bhaNiya.n tadj~nAnamatIndriya.n bhaNita.n, tenaiv sarvaj~no
bhavati . tat ev cha pUrvagAthoditamindriyaj~nAna.n mAnasaj~nAna.n cha tyaktvA ye nirvikalpasamAdhi-
rUpasvasa.nvedanaj~nAne samastavibhAvapariNAmatyAgen rati.n kurvanti ta ev paramAhlAdaikalakShaNasukhasvabhAva.n
sarvaj~napada.n labhante ityabhiprAyaH
..41.. evamatItAnAgataparyAyA vartamAnaj~nAne pratyakShA na bhavantIti
1. virUp = j~nAnake svarUpase bhinna svarUpavAle . (upadesh, man aur indriyA.N paudgalik honese unakA rUp
j~nAnake svarUpase bhinna hai . ve indriyaj~nAname.n bahira.ng kAraN hai.n .)
2. upalabdhi = j~nAnAvaraNIy karmake kShayopashamake nimittase padArtho.nko jAnanekI shakti. (yah ‘labdha’ shakti
jab ‘upayukta’ hotI hai.n tabhI padArtha jAnaneme.n Ate hai .)
3. sa.nskAr = bhUtakAlame.n jAne huye padArtho.nkI dhAraNA .
1virUp - kAraNatAse (grahaN karake) aur 2upalabdhi (-kShayopasham), 3sa.nskAr ityAdiko
a.ntara~N.hga svarUp -kAraNatAse grahaN karake pravR^itta hotA hai; aur vah pravR^itta hotA huA sapradeshako
hI jAnatA hai kyo.nki vah sthUlako jAnanevAlA hai, apradeshako nahI.n jAnatA, (kyo.nki vah
sUkShmako jAnanevAlA nahI.n hai ); vah mUrtako hI jAnatA hai kyo.nki vaise (mUrtik) viShayake
sAth usakA sambandha hai, vah amUrtako nahI.n jAnatA (kyo.nki amUrtik viShayake sAth
indriyaj~nAnakA sambandha nahI.n hai ); vah vartamAnako hI jAnatA hai, kyo.nki viShay -viShayIke
sannipAt sadbhAv hai, vah pravartit ho chukanevAleko aur bhaviShyame.n pravR^itta honevAleko nahI.n
jAnatA (kyo.nki indriy aur padArthake sannikarShakA abhAv hai )
.
parantu jo anAvaraN atIndriy j~nAn hai use apane apradesh, sapradesh, mUrta aur amUrta
(padArtha mAtra) tathA anutpanna eva.n vyatIt paryAyamAtra, j~neyatAkA atikramaN na karanese j~ney
hI hai
jaise prajvalit agniko anek prakArakA I.ndhan, dAhyatAkA atikramaN na karanese
dAhya hI hai . (jaise pradIpta agni dAhyamAtrakoI.ndhanamAtrakojalA detI hai, usIprakAr
nirAvaraN j~nAn j~neyamAtrakodravyaparyAyamAtrakojAnatA hai ) ..41..

Page 71 of 513
PDF/HTML Page 104 of 546
single page version

ath j~neyArthapariNamanalakShaNA kriyA j~nAnAnna bhavatIti shraddadhAti
pariNamadi NeyamaTTha.n NAdA jadi Nev khAiga.n tassa .
NANa.n ti ta.n jiNi.ndA khavaya.nta.n kammamevuttA ..42..
pariNamati j~neyamartha.n j~nAtA yadi naiv kShAyika.n tasya .
j~nAnamiti ta.n jinendrAH kShapayanta.n karmaivoktavantaH ..42..
parichChettA hi yatparichChedyamartha.n pariNamati tanna tasya sakalakarmakakShakShayapravR^ittasvAbhAvik-
parichChedanidAnamathavA j~nAnamev nAsti tasya; yataH pratyarthapariNatidvAreN mR^igatR^iShNAmbhobhAr-
sa.nbhAvanAkaraNamAnasaH suduHsaha.n karmabhAramevopabhu.njAnaH sa jinendrairudgItaH
..42..
bauddhamatanirAkaraNamukhyatven gAthAtraya.n, tadanantaramindriyaj~nAnen sarvaj~no na bhavatyatIndriyaj~nAnen bhavatIti
naiyAyikamatAnusArishiShyasa.nbodhanArtha.n cha gAthAdvayamiti samudAyen pa~nchamasthale gAthApa~nchaka.n gatam
..
ath rAgadveShamohAH bandhakAraNa.n, na cha j~nAnamityAdikathanarUpeN gAthApa~nchakaparyanta.n vyAkhyAna.n karoti .
tadyathA --yasyeShTAniShTavikalparUpeN karmabandhakAraNabhUten j~neyaviShaye pariNamanamasti tasya kShAyikaj~nAna.n
nAstItyAvedayati ---
pariNamadi NeyamaTTha.n NAdA jadi nIlamida.n pItamidamityAdivikalparUpeN yadi j~neyArtha.n
pariNamati j~nAtAtmA Nev khAiga.n tassa NANa.n ti tasyAtmanaH kShAyikaj~nAna.n naivAsti . athavA j~nAnamev
nAsti . kasmAnnAsti . ta.n jiNi.ndA khavaya.nta.n kammamevuttA ta.n puruSha.n karmatApanna.n jinendrAH kartAraH uktava.ntaH .
ab, aisI shraddhA vyakta karate hai.n ki j~ney padArtharUp pariNaman jisakA lakShaN hai aisI
(j~neyArthapariNamanasvarUp) kriyA j~nAname.nse utpanna nahI.n hotI :
anvayArtha :[j~nAtA ] j~nAtA [yadi ] yadi [j~neya.n artha.n ] j~ney padArtharUp [pariNamati ]
pariNamit hotA ho to [tasya ] usake [kShAyika.n j~nAna.n ] kShAyik j~nAn [na ev iti ] hotA hI
nahI.n
. [jinendrA:] jinendradevo.nne [ta.n ] use [karma ev ] karmako hI [kShapayanta.n ] anubhav
karanevAlA [uktavantaH ] kahA hai ..42..
TIkA :yadi j~nAtA j~ney padArtharUp pariNamit hotA ho , to use sakal karmavanake
kShayase pravartamAn svAbhAvik jAnapanekA kAraN (kShAyik j~nAn) nahI.n hai; athavA use j~nAn hI
nahI.n hai; kyo.nki pratyek padArtharUpase pariNatike dvArA mR^igatR^iShNAme.n jalasamUhakI kalpanA karanekI
bhAvanAvAlA vah (AtmA) atyanta duHsah karmabhArako hI bhogatA hai aisA jinendro.nne kahA hai
.
jo j~ney arthe pariName j~nAtA, na kShAyik j~nAn Che;
te karmane ja anubhave Che em jinadevo kahe
.42.

Page 72 of 513
PDF/HTML Page 105 of 546
single page version

ath kutastarhi j~neyArthapariNamanalakShaNA kriyA tatphala.n cha bhavatIti vivechayati
udayagadA kamma.nsA jiNavaravasahehi.n NiyadiNA bhaNiyA .
tesu vimUDho ratto duTTho vA ba.ndhamaNubhavadi ..43..
udayagatAH karmA.nshA jinavaravR^iShabhaiH niyatyA bhaNitAH .
teShu vimUDho rakto duShTo vA bandhamanubhavati ..43..
sa.nsAriNo hi niyamen tAvadudayagatAH pudgalakarmA.nshAH santyev . ath sa satsu teShu
ki.n kurvantam . kShapayantamanubhavantam . kimev . karmaiv . nirvikArasahajAnandaikasukhasvabhAvAnubhavanashUnyaH
sannudayAgata.n svakIyakarmaiv sa anubhavannAste na cha j~nAnamityarthaH . athavA dvitIyavyAkhyAnamyadi
j~nAtA pratyartha.n pariNamya pashchAdartha.n jAnAti tadA arthAnAmAnantyAtsarvapadArthaparij~nAna.n nAsti . athavA
tR^itIyavyAkhyAnambahira~N.hgaj~neyapadArthAn yadA ChadmasthAvasthAyA.n chintayati tadA rAgAdivikalparahita.n
svasa.nvedanaj~nAna.n nAsti, tadabhAve kShAyikaj~nAnamev notpadyate ityabhiprAyaH ..42.. athAnantapadArtha-
parichChittipariNamane.api j~nAna.n bandhakAraNa.n na bhavati, na cha rAgAdirahitakarmodayo.apIti nishchinoti
udayagadA kamma.nsA jiNavaravasahehi.n NiyadiNA bhaNiyA udayagatA udaya.n prAptAH karmA.nshA
bhAvArtha :j~ney padArtharUpase pariNaman karanA arthAt ‘yah harA hai, yah pIlA hai’
ityAdi vikalparUpase j~ney padArtho.nme.n pariNaman karanA vah karmakA bhoganA hai, j~nAnakA nahI.n .
nirvikAr sahaj Anandame.n lIn rahakar sahajarUpase jAnate rahanA vahI j~nAnakA svarUp hai; j~ney
padArtho.nme.n rukanA
unake sanmukh vR^itti honA, vah j~nAnakA svarUp nahI.n hai ..42..
(yadi aisA hai ) to phi ra j~ney padArtharUp pariNaman jisakA lakShaN hai aisI
(j~neyArthapariNamanasvarUp) kriyA aur usakA phal kahA.Nse (kis kAraNase) utpanna hotA hai,
aisA ab vivechan karate hai.n :
anvayArtha :[udayagatAH karmA.nshAH ] (sa.nsArI jIvake) udayaprApta karmA.nsh
(j~nAnAvaraNIy Adi pudgalakarmake bhed) [niyatyA ] niyamase [jinavaravR^iShabhaiH ] jinavar vR^iShabho.nne
[bhaNitAH] kahe hai.n
. [teShu ] jIv un karmA.nsho.nke hone par [vimUDhaH raktaH duShTaH vA ] mohI, rAgI
athavA dveShI hotA huA [bandha.n anubhavati ] bandhakA anubhav karatA hai ..43..
TIkA :pratham to, sa.nsArIke niyamase udayagat pudgal karmA.nsh hote hI hai.n . ab
bhAkhyA.n jine karmo udayagat niyamathI sa.nsArIne,
te karma hotA.n mohI -rAgI -dveShI ba.ndh anubhave
.43.

Page 73 of 513
PDF/HTML Page 106 of 546
single page version

sa.nchetayamAno moharAgadveShapariNatatvAt.h j~neyArthapariNamanalakShaNayA kriyayA yujyate . tat ev cha
kriyAphalabhUta.n bandhamanubhavati . ato mohodayAt.h kriyAkriyAphale, na tu j~nAnAt.h ..43..
ath kevalinA.n kriyApi kriyAphala.n na sAdhayatItyanushAsti
ThANaNisejjavihArA dhammuvadeso ya Niyadayo tesi.n .
araha.ntANa.n kAle mAyAchAro vva itthINa.n ..44..
j~nAnAvaraNAdimUlottarakarmaprakR^itibhedAH jinavaravR^iShabhairniyatyA svabhAven bhaNitAH, ki.ntu svakIy-
shubhAshubhaphala.n datvA gachChanti, na cha rAgAdipariNAmarahitAH santo bandha.n kurvanti
. tarhi katha.n bandha.n karoti
jIvaH iti chet . tesu vimUDho ratto duTTho vA bandhamaNubhavadi teShu udayAgateShu satsu karmA.nsheShu
moharAgadveShavilakShaNanijashuddhAtmatattvabhAvanArahitaH san yo visheSheN mUDho rakto duShTo vA bhavati saH
kevalaj~nAnAdyanantaguNavyaktilakShaNamokShAdvilakShaNa.n prakR^itisthityanubhAgapradeshabhedabhinna.n bandhamanubhavati
. tataH
sthitametat j~nAna.n bandhakAraNa.n na bhavati karmodayo.api, ki.ntu rAgAdayo bandhakAraNamiti ..43.. ath
kevalinA.n rAgAdyabhAvAddharmopadeshAdayo.api bandhakAraNa.n na bhavantIti kathayati ---ThANaNisejjavihArA dhammuvadeso
ya
sthAnamUrdhvasthitirniShadyA chAsana.n shrIvihAro dharmopadeshashcha
Niyadayo ete vyApArA niyatayaH svabhAvA
પ્ર. ૧૦
vah sa.nsArI, un udayagat karmA.nsho.nke astitvame.n, chetate -jAnate -anubhav karate hue, moh -rAg-
dveShame.n pariNat honese j~ney padArtho.nme.n pariNaman jisakA lakShaN hai aisI (j~neyArthapariNamanasvarUp)
kriyAke sAth yukta hotA hai; aur isIliye kriyAke phalabhUt bandhakA anubhav karatA hai
. isase
(aisA kahA hai ki) mohake udayase hI (mohake udayame.n yukta honeke kAraNase hI) kriyA aur
kriyAphal hotA hai, j~nAnase nahI.n
.
bhAvArtha :samasta sa.nsArI jIvo.nke karmakA uday hai, parantu vah uday vandhakA kAraN
nahI.n hai . yadi karmanimittak iShTa -aniShTa bhAvo.nme.n jIv rAgI -dveShI -mohI hokar pariNaman kare to
bandha hotA hai . isase yah bAt siddha huI ki j~nAn, uday prApta paudgalik karma yA karmodayase
utpanna dehAdikI kriyAe.N bandhakA kAraN nahI.n hai.n, bandhake kAraN mAtra rAg -dveSh -mohabhAv hai.n .
isaliye ve bhAv sarvaprakArase tyAgane yogya hai ..43..
ab, aisA upadesh dete hai.n ki kevalIbhagavAnake kriyA bhI kriyAphal (-bandha) utpanna
nahI.n karatI :
dharmopadesh, vihAr, Asan, sthAn shrI arha.ntane
varte sahaj te kAlamA.n, mAyAcharaN jyam nArIne
. 44.

Page 74 of 513
PDF/HTML Page 107 of 546
single page version

sthAnaniShadyAvihArA dharmopadeshashcha niyatayasteShAm .
arhatA.n kAle mAyAchAr iv strINAm ..44..
yathA hi mahilAnA.n prayatnamantareNApi tathAvidhayogyatAsadbhAvAt.h svabhAvabhUt ev
mAyopaguNThanAguNThito vyavahAraH pravartate, tathA hi kevalinA.n prayatnamantareNApi tathAvidh-
yogyatAsadbhAvAt
.h sthAnamAsana.n viharaNa.n dharmadeshanA cha svabhAvabhUtA ev pravartante . api
chAviruddhametadambhodharadR^iShTAntAt.h . yathA khalvambhodharAkArapariNatAnA.n pudgalAnA.n gamanamavasthAna.n
garjanamambuvarSha.n cha puruShaprayatnamantareNApi dR^ishyante, tathA kevalinA.n sthAnAdayo.abuddhipUrvakA ev
dR^ishyante
. ato.amI sthAnAdayo mohodayapUrvakatvAbhAvAt.h kriyAvisheShA api kevalinA.n
kriyAphalabhUtabandhasAdhanAni na bhavanti ..44..
anIhitAH . keShAm . tesi.n araha.ntANa.n teShAmarhatA.n nirdoShiparamAtmanAm . kva . kAle arhadavasthAyAm . ka
iv . mAyAchAro vva itthINa.n mAyAchAr iv strINAmiti . tathA hiyathA strINA.n strIvedoday-
sadbhAvAtprayatnAbhAve.api mAyAchAraH pravartate, tathA bhagavatA.n shuddhAtmatattvapratipakShabhUtamohodayakAryehApUrva-
anvayArtha :[teShAm arhatA.n ] un arahanta bhagavanto.nke [kAle ] us samay
[sthAnaniShadyAvihArAH ] kha.De rahanA, baiThanA, vihAr [dharmopadeshaH cha ] aur dharmopadesh-[strINA.n
mAyAchAraH iv ]
striyo.nke mAyAchArakI bhA.Nti, [niyatayaH ] svAbhAvik hI
prayatna binA hI
hotA hai ..44..
TIkA :jaise striyo.nke, prayatnake binA bhI, us prakAr yogyatAkA sadbhAv honese
svabhAvabhUt hI mAyAke Dhakkanase Dha.NkA huA vyavahAr pravartatA hai, usIprakAr kevalIbhagavAnake,
prayatnake binA hI (
prayatna na honepar bhI) us prakArakI yogyatAkA sadbhAv honese kha.De rahanA,
baiThanA, vihAr aur dharmadeshanA svabhAvabhUt hI pravartate hai.n aur yah (prayatnake binA hI vihArAdikA
honA), bAdalake dR^iShTAntase aviruddha hai
. jaise bAdalake AkArarUp pariNamit pudgalo.nkA gaman,
sthiratA, garjan aur jalavR^iShTi puruSh -prayatnake binA bhI dekhI jAtI hai, usIprakAr kevalIbhagavAnake
kha.De rahanA ityAdi abuddhipUrvak hI (ichChAke binA hI) dekhA jAtA hai
. isaliye yah sthAnAdik
(kha.De rahane -baiThane ityAdikA vyApAr), mohodayapUrvak na honese, kriyAvisheSh (kriyAke
prakAr) hone par bhI kevalI bhagavAnake kriyAphalabhUt bandhake sAdhan nahI.n hote .
bhAvArtha :kevalI bhagavAnake sthAn, Asan aur vihAr, yah kAyayogasambandhI
kriyAe.N tathA divyadhvanise nishchay -vyavahArasvarUp dharmakA upadeshvachanayog sambandhI kriyA-

Page 75 of 513
PDF/HTML Page 108 of 546
single page version

athaiva.n sati tIrthakR^itA.n puNyavipAko.aki.nchitkar evetyavadhArayati
puNNaphalA araha.ntA tesi.n kiriyA puNo hi odaiyA .
mohAdIhi.n virahidA tamhA sA khAig tti madA ..45..
puNyaphalA arhantasteShA.n kriyA punarhi audayikI .
mohAdibhiH virahitA tasmAt.h sA kShAyikIti matA ..45..
arhantaH khalu sakalasamyakparipakvapuNyakalpapAdapaphalA ev bhavanti . kriyA tu teShA.n
yA kAchan sA sarvApi tadudayAnubhAvasa.nbhAvitAtmasa.nbhUtitayA kilaudayikyev . athaiva.nbhUtApi sA
prayatnAbhAve.api shrIvihArAdayaH pravartante . meghAnA.n sthAnagamanagarjanajalavarShaNAdivadvA . tataH sthitametat
mohAdyabhAvAt kriyAvisheShA api bandhakAraNa.n na bhavantIti ..44.. ath pUrva.n yadukta.n rAgAdi-
rahitakarmodayo bandhakAraNa.n na bhavati vihArAdikriyA cha, tamevArtha.n prakArAntareN dR^iDhayati ---puNNaphalA
araha.ntA
pa~nchamahAkalyANapUjAjanaka.n trailokyavijayakara.n yattIrthakaranAm puNyakarma tatphalabhUtA arhanto
bhavanti . tesi.n kiriyA puNo hi odaiyA teShA.n yA divyadhvanirUpavachanavyApArAdikriyA sA niHkriyashuddhAtma-
aghAtikarmake nimittase sahaj hI hotI hai . usame.n kevalI bhagavAnakI ki.nchit mAtra ichChA nahI.n
hotI, kyo.nki jahA.N mohanIy -karmakA sarvathA kShay ho gayA hai vahA.N usakI kAryabhUt ichChA kahA.Nse
hogI ? isaprakAr ichChAke binA hI
moh -rAg -dveShake binA hIhonese kevalI -bhagavAnake
liye ve kriyAe.N bandhakA kAraN nahI.n hotI.n ..44..
isaprakAr honese tIrtha.nkaro.nke puNyakA vipAk aki.nchitkar hI hai (-kuCh karatA nahI.n
hai, svabhAvakA ki.nchit ghAt nahI.n karatA) aisA ab nishchit karate hai.n :
anvayArtha :[arhantaH ] arahantabhagavAn [puNyaphalAH ] puNyaphalavAle hai.n [punaH hi ]
aur [teShA.n kriyA ] unakI kriyA [audayikI ] audayikI hai; [mohAdibhiH virahitA ]
mohAdise rahit hai [tasmAt ] isaliye [sA ] vah [kShAyikI ] kShAyikI [iti matA ] mAnI gaI
hai
..45..
TIkA :arahantabhagavAn jinake vAstavame.n puNyarUpI kalpavR^ikShake samasta phal
bhalIbhA.Nti paripakva hue hai.n aise hI hai.n, aur unakI jo bhI kriyA hai vah sab usake
Che puNyaphal arha.nt, ne arha.ntakiriyA udayikI;
mohAdithI virahit tethI te kriyA kShAyik gaNI
.45.

Page 76 of 513
PDF/HTML Page 109 of 546
single page version

samastamahAmohamUrdhAbhiShiktaskandhAvArasyAtyantakShaye sa.nbhUtatvAnmoharAgadveSharUpANAmupara.njakAnAm-
bhAvAchchaitanyavikArakAraNatAmanAsAdayantI nityamaudayikI kAryabhUtasya bandhasyAkAraNabhUtatayA
kAryabhUtasya mokShasya kAraNabhUtatayA cha kShAyikyev katha.n hi nAm nAnumanyet
. athAnumanyet
chettarhi karmavipAko.api na teShA.n svabhAvavighAtAy ..45..
tattvaviparItakarmodayajanitatvAtsarvApyaudayikI bhavati hi sphu Tam . mohAdIhi.n virahidA nirmoh-
shuddhAtmatattvaprachChAdakamamakArAha~N.hkArotpAdanasamarthamohAdivirahitatvAdyataH tamhA sA khAyag tti madA tasmAt
sA yadyapyaudayikI tathApi nirvikArashuddhAtmatattvasya vikriyAmakurvatI satI kShAyikIti matA . atrAh
shiShyaH ---‘audayikA bhAvAH bandhakAraNam’ ityAgamavachana.n tarhi vR^ithA bhavati . parihAramAh --audayikA
bhAvA bandhakAraNa.n bhavanti, para.n ki.ntu mohodayasahitAH . dravyamohodaye.api sati yadi shuddhAtmabhAvanAbalen
bhAvamohen na pariNamati tadA ba.ndho na bhavati . yadi punaH karmodayamAtreN bandho bhavati tarhi sa.nsAriNA.n
sarvadaiv karmodayasya vidyamAnatvAt sarvadaiv bandha ev, na mokSha ityabhiprAyaH ..45.. ath yathArhatA.n
shubhAshubhapariNAmavikAro nAsti tathaikAnten sa.nsAriNAmapi nAstIti sA.nkhyamatAnusArishiShyeN pUrvapakShe
1. upara.njako.n = uparAg -malinatA karanevAle (vikArIbhAv) .
(puNyake) udayake prabhAvase utpanna honeke kAraN audayikI hI hai . kintu aisI (puNyake
udayase honevAlI) hone par bhI vah sadA audayikI kriyA mahAmoharAjAkI samasta senAke
sarvathA kShayase utpanna hotI hai isaliye moharAgadveSharUpI
1upara.njako.nkA abhAv honese chaitanyake
vikArakA kAraN nahI.n hotI isaliye kAryabhUt bandhakI akAraNabhUtatAse aur kAryabhUt mokShakI
kAraNabhUtatAse kShAyikI hI kyo.n na mAnanI chAhiye ? (avashya mAnanI chAhiye) aur jab
kShAyikI hI mAne tab karmavipAk (-karmoday) bhI unake (arahanto.nke) svabhAvavighAtakA
kAraN nahI.n hotA (aisai nishchit hotA hai )
.
bhAvArtha :arahantabhagavAnake jo divyadhvani, vihAr Adi kriyAe.N hai.n ve niShkriy
shuddha Atmatattvake pradeshaparispa.ndame.n nimittabhUt pUrvabaddha karmodayase utpanna hotI hai.n isaliye
audayikI hai.n
. ve kriyAe.N arahantabhagavAnake chaitanyavikArarUp bhAvakarma utpanna nahI.n karatI.n,
kyo.nki (unake) nirmoh shuddha Atmatattvake rAgadveShamoharUp vikArame.n nimittabhUt
mohanIyakarmakA kShay ho chukA hai
. aur ve kriyAe.N unhe.n, rAgadveShamohakA abhAv ho jAnese
navIn bandhame.n kAraNarUp nahI.n hotI.n, parantu ve pUrvakarmo.nke kShayame.n kAraNarUp hai.n kyo.nki jin
karmo.nke udayase ve kriyAe.N hotI hai.n ve karma apanA ras dekar khir jAte hai.n
. isaprakAr
mohanIyakarmake kShayase utpanna honese aur karmo.nke kShayame.n kAraNabhUt honese araha.ntabhagavAnakI
vah audayikI kriyA kShAyikI kahalAtI hai
..45..

Page 77 of 513
PDF/HTML Page 110 of 546
single page version

ath kevalinAmiv sarveShAmapi svabhAvavighAtAbhAva.n niShedhayati
jadi so suho va asuho Na havadi AdA saya.n sahAveN .
sa.nsAro vi Na vijjadi savvesi.n jIvakAyANa.n ..46..
yadi sa shubho vA ashubho na bhavati AtmA svaya.n svabhAven .
sa.nsAro.api na vidyate sarveShA.n jIvakAyAnAm ..46..
yadi khalvekAnten shubhAshubhabhAvasvabhAven svayamAtmA na pariNamate tadA sarvadaiv sarvathA
nirvighAten shuddhasvabhAvenaivAvatiShThate . tathA cha sarva ev bhUtagrAmAH samastabandhasAdhan-
shUnyatvAdAjava.njavAbhAvasvabhAvato nityamuktatA.n pratipadyeran . tachcha nAbhyupagamyate; AtmanaH
kR^ite sati dUShaNadvAreN parihAra.n dadAti ---jadi so suho va asuho Na havadi AdA saya.n sahAveN yathaiv
shuddhanayenAtmA shubhAshubhAbhyA.n na pariNamati tathaivAshuddhanayenApi svaya.n svakIyopAdAnakAraNen
svabhAvenAshuddhanishchayarUpeNApi yadi na pariNamati tadA
. ki.n dUShaNa.n bhavati . sa.nsAro vi Na vijjadi
nissa.nsArashuddhAtmasvarUpAtpratipakShabhUto vyavahAranayenApi sa.nsAro na vidyate . keShAm . savvesi.n jIvakAyANa.n
sarveShA.n jIvasa.nghAtAnAmiti . tathA hi --AtmA tAvatpariNAmI, sa cha karmopAdhinimitte sati
spha TikamaNirivopAdhi.n gR^ihNAti, tataH kAraNAtsa.nsArAbhAvo na bhavati . ath matam ---sa.nsArAbhAvaH
ab, kevalIbhagavAnakI bhA.Nti samasta jIvo.nke svabhAv vighAtakA abhAv honekA niShedh
karate hai.n :
anvayArtha :[yadi ] yadi (aisA mAnA jAye ki) [saH AtmA ] AtmA
[svaya.n ] svaya.n [svabhAven ] svabhAvase (-apane bhAvase) [shubhaH vA ashubhaH ] shubh yA
ashubh [na bhavati ] nahI.n hotA (shubhAshubh bhAvame.n pariNamit hI nahI.n hotA) [sarveShA.n jIvakAyAnA.n ]
to samasta jIvanikAyo.nke [sa.nsAraH api ] sa.nsAr bhI [na vidyate ] vidyamAn nahI.n hai aisA siddha
hogA
..46..
TIkA :yadi ekAntase aisA mAnA jAye ki shubhAshubhabhAvarUp svabhAvame.n
(-apane bhAvame.n ) AtmA svaya.n pariNamit nahI.n hotA, to yah siddha huA ki (vah) sadA hI
sarvathA nirvighAt shuddhasvabhAvase hI avasthit hai; aur isaprakAr samasta jIvasamUh, samasta
bandhakAraNo.nse rahit siddha honese sa.nsAr abhAvarUp svabhAvake kAraN nityamuktatAko prApta ho
AtmA svaya.n nij bhAvathI jo shubh -ashubh bane nahI.n,
to sarva jIvanikAyane sa.nsAr paN varte nahI.n ! 46.

Page 78 of 513
PDF/HTML Page 111 of 546
single page version

pariNAmadharmatven spha Tikasya japAtApichCharAgasvabhAvatvavat.h shubhAshubhasvabhAvatvadyotanAt.h ..46..
ath punarapi prakR^itamanusR^ityAtIndriyaj~nAna.n sarvaj~natvenAbhinandati
ja.n takkAliyamidara.n jANadi jugava.n sama.ntado savva.n .
attha.n vichittavisama.n ta.n NANa.n khAiya.n bhaNiya.n ..47..
yattAtkAlikamitara.n jAnAti yugapatsamantataH sarvam .
artha.n vichitraviShama.n tat.h j~nAna.n kShAyika.n bhaNitam ..47..
sA.nkhyAnA.n dUShaNa.n na bhavati, bhUShaNamev . naivam . sa.nsArAbhAvo hi mokSho bhaNyate, sa cha sa.nsArijIvAnA.n
na dR^ishyate, pratyakShavirodhAditi bhAvArthaH ..46.. eva.n rAgAdayo bandhakAraNa.n, na cha j~nAnamityAdi-
vyAkhyAnamukhyatven ShaShThasthale gAthApa~nchaka.n gatam . ath prathama.n tAvat kevalaj~nAnamev sarvaj~nasvarUpa.n,
jAye.nge arthAt nityamukta siddha hove.nge ! kintu aisA svIkAr nahI.n kiyA jA sakatA; kyo.nki
AtmA pariNAmadharmavAlA honese, jaise spha TikamaNi, japAkusum aur tamAlapuShpake ra.ng -rUp
svabhAvayuktatAse prakAshit hotA hai usIprakAr, use (AtmAke) shubhAshubh -svabhAvayuktatA
prakAshit hotI hai
. (jaise spha TikamaNi lAl aur kAle phU lake nimittase lAl aur kAle
svabhAvame.n pariNamit dikhAI detA hai usIprakAr AtmA karmopAdhike nimittase shubhAshubh
svabhAvarUp pariNamit hotA huA dikhAI detA hai)
.
bhAvArtha :jaise shuddhanayase koI jIv shubhAshubh bhAvarUp pariNamit nahI.n hotA
usIprakAr yadi ashuddhanayase bhI pariNamit na hotA ho to vyavahAranayase bhI samasta jIvo.nke
sa.nsArakA abhAv ho jAye aur sabhI jIv sadA mukta hI siddha hojAve.n ! kintu yah to pratyakSha
viruddha hai
. isaliye jaise kevalIbhagavAnake shubhAshubh pariNAmo.nkA abhAv hai usIprakAr sabhI
jIvo.nke sarvathA shubhAshubh pariNAmo.nkA abhAv nahI.n samajhanA chAhiye ..46..
ab, punaH prakR^itakA (chAlu viShayakA) anusaraN karake atIndriy j~nAnako sarvaj~narUpase
abhinandan karate hai.n . (arthAt atIndriy j~nAn sabakA j~nAtA hai aisI usakI prasha.nsA karate hai.n )
anvayArtha :[yat ] jo [yugapad ] ek hI sAth [samantataH ] sarvataH (sarva
Atmapradesho.nse) [tAtkAlika.n ] tAtkAlik [itara.n ] yA atAtkAlik, [vichitraviShama.n ]
sau vartamAnavartamAn, vichitra, viSham padArthane
yugapad saravataH jANatu.n, te j~nAn kShAyik jin kahe . 47.

Page 79 of 513
PDF/HTML Page 112 of 546
single page version

tatkAlakalitavR^ittikamatItodarkakAlakalitavR^ittika.n chApyekapad ev samantato.api
sakalamapyarthajAta.n, pR^ithaktvavR^ittasvalakShaNalakShmIkaTAkShitAnekaprakAravya.njitavaichitryamitaretaravirodh-
dhApitAsamAnajAtIyatvoddAmitavaiShamya.n kShAyika.n j~nAna.n kil jAnIyAt
.h; tasya hi kram-
pravR^ittihetubhUtAnA.n kShayopashamAvasthAvasthitaj~nAnAvaraNIyakarmapudgalAnAmatyantAbhAvAttAtkAli-
kamatAtkAlika.n vApyarthajAta.n tulyakAlamev prakAshet; sarvato vishuddhasya pratiniyat-
deshavishuddherantaHplavanAt
.h samantato.api prakAshet; sarvAvaraNakShayAddeshAvaraNakShayopashamasyAn-
vasthAnAtsarvamapi prakAshet; sarvaprakAraj~nAnAvaraNIyakShayAdasarvaprakAraj~nAnAvaraNIyakShayopashamasya
vilayanAdvichitramapi prakAshet; asamAnajAtIyaj~nAnAvaraNakShayAtsamAnajAtIyaj~nAnAvaraNIy-
tadanantara.n sarvaparij~nAne sati ekaparij~nAna.n, ekaparij~nAne sati sarvaparij~nAnamityAdikathanarUpeN
gAthApa~nchakaparyanta.n vyAkhyAna.n karoti
. tadyathA --atra j~nAnaprapa~nchavyAkhyAna.n prakR^ita.n tAvattatprastutamanusR^itya
punarapi kevalaj~nAna.n sarvaj~natven nirUpayati --ja.n yajj~nAna.n kartR^i jANadi jAnAti . kam . attha.n artha.n
1. dravyo.nke bhinna -bhinna vartanevAle nij -nij lakShaN un dravyo.nkI lakShmI -sampatti -shobhA hai.n .
vichitra (-anek prakArake) aur viSham (mUrta, amUrta Adi asamAn jAtike) [sarva.n artha.n ]
samasta padArtho.nko [jAnAti ] jAnatA hai [tat j~nAna.n ] us j~nAnako [kShAyika.n bhaNitam ] kShAyik
kahA hai
..47..
TIkA :kShAyik j~nAn vAstavame.n ek samayame.n hI sarvataH (sarva Atmapradesho.nse),
vatarmAname.n vartate tathA bhUt -bhaviShyat kAlame.n vartate un samasta padArtho.nko jAnatA hai jiname.n
1pR^ithakarUpase vartate svalakShaNarUp lakShmIse Alokit anek prakAro.nke kAraN vaichitrya pragaT
huA hai aur jiname.n paraspar virodhase utpanna honevAlI asamAnajAtIyatAke kAraN vaiShamya pragaT
huA hai
. (isI bAtako yuktipUrvak samajhAte hai.n :) kram -pravR^ittike hetubhUt, kShayopasham-
avasthAme.n rahanevAle j~nAnAvaraNIy karmapudgalo.nkA usake (kShAyik j~nAnake) atyanta abhAv
honese vah tAtkAlik yA atAtkAlik padArtha -mAtrako samakAlame.n hI prakAshit karatA hai;
(kShAyik j~nAn) sarvataH vishuddha honeke kAraN pratiniyat pradesho.nkI vishuddhi (sarvataH vishuddhi)
ke bhItar DUb jAnese vah sarvataH (sarva Atmapradesho.nse) bhI prakAshit karatA hai; sarva AvaraNo.nkA
kShay honese, desh -AvaraNakA kShayopasham na rahanese vah sabako bhI prakAshit karatA hai, sarvaprakAr
j~nAnAvaraNake kShayake kAraN (-sarva prakArake padArtho.nko jAnanevAle j~nAnake AvaraName.n nimittabhUt
karmake kShay honese) asarvaprakArake j~nAnAvaraNakA kShayopasham (-amuk hI prakArake padArtho.nko
jAnanevAle j~nAnake AvaraName.n nimittabhUt karmo.nkA kShayopasham) vilayako prApta honese vah vichitra
ko bhI (-anek prakArake padArtho.n ko bhI) prakAshit karatA hai; asamAnajAtIy -j~nAnAvaraNake

Page 80 of 513
PDF/HTML Page 113 of 546
single page version

kShayopashamasya vinAshanAdviShamamapi prakAshet . alamathavAtivistareN, anivAritaprasaraprakAsh-
shAlitayA kShAyikaj~nAnamavashyamev sarvadA sarvatra sarvathA sarvamev jAnIyAt.h ..47..
ath sarvamajAnannekamapi na jAnAtIti nishchinoti
jo Na vijANadi jugava.n atthe tikkAlige tihuvaNatthe .
NAdu.n tassa Na sakka.n sapajjaya.n davvamega.n vA ..48..
yo na vijAnAti yugapadarthAn traikAlikAn tribhuvanasthAn .
j~nAtu.n tasya na shakya.n saparyaya.n dravyameka.n vA ..48..
padArthamiti visheShyapadam . ki.nvishiShTam . takkAliyamidara.n tAtkAlika.n vartamAnamitara.n chAtItAnAgatam . katha.n
jAnAti . jugava.n yugapadekasamaye sama.ntado samantataH sarvAtmapradeshaiH sarvaprakAreN vA . katisa.nkhyopetam . savva.n
samastam . punarapi ki.nvishiShTam . vichitta.n nAnAbhedabhinnam . punarapi ki.nrUpam . visama.n
mUrtAmUrtachetanAchetanAdijAtyantaravisheShairvisaddasha.n . ta.n NANa.n khAiya.n bhaNiya.n yadeva.nguNavishiShTa.n j~nAna.n tatkShAyika.n
kShayake kAraN (-asamAnajAtike padArtho.nko jAnanevAle j~nAnake AvaraName.n nimittabhUt karmo.nke
kShayake kAraN) samAnajAtIy j~nAnAvaraNakA kShayopasham (-samAn jAtike hI padArtho.nko
jAnanevAle j~nAnake AvaraName.n nimittabhUt karmo.nkA kShayopasham) naShTa ho jAnese vah viSham ko bhI
(-asamAnajAtike padArtho.nko bhI) prakAshit karatA hai
. athavA, ativistArase pUrA paDe (kuCh
lAbh nahI.n) ? jisakA anivAr (rokA na jA sake aisA amaryAdit) phai lAv hai aisA prakAshamAn
honese kShAyik j~nAn avashyamev sarvadA sarvatra sarvathA sarvako jAnatA hai
.
bhAvArtha :kramapUrvak jAnanA, niyat Atmapradesho.nse hI jAnanA, amukako hI
ityAdi maryAdAye.n matishrutAdi kShAyopashamik j~nAname.n hI sa.nbhav hai.n . kShAyikaj~nAnake
amaryAdit honese ek hI sAth sarva Atmapradesho.nse tIno.n kAlakI paryAyo.nke sAth sarva padArtho.nko
un padArtho.nke anek prakArake aur viruddha jAtike hone par bhI jAnatA hai arthAt kevalaj~nAn ek
hI samayame.n sarva Atmapradesho.nse samasta dravya -kShetra -kAl -bhAvako jAnatA hai
..47..
ab, aisA nishchit karate hai.n ki jo sabako nahI.n jAnatA vah ekako bhI nahI.n jAnatA :
anvayArtha :[ya ] jo [yugapad ] ek hI sAth [traikAlikAn tribhuvanasthAn ]
traikAlik tribhuvanastha (-tIno.n kAlake aur tIno.n lokake) [arthAn ] padArtho.nko [na
jANe nahi yugapad trikAlik tribhuvanastha padArtha ne,
tene saparyay ek paN nahi dravya jANavu.n shakya Che
.48.

Page 81 of 513
PDF/HTML Page 114 of 546
single page version

ih kilaikamAkAshadravyameka.n dharmadravyamekamadharmadravyamasa.nkhyeyAni kAladravyANyanantAni
jIvadravyANi . tato.apyanantaguNAni pudgaladravyANi . tathaiShAmev pratyekamatItAnAgatAnubhUy-
mAnabhedabhinnaniravadhivR^ittipravAhaparipAtino.anantAH paryAyAH . evametatsamastamapi samudita.n j~neyam .
ihaivaika.n ki.nchijjIvadravya.n j~nAtR^i . ath yathA samasta.n dAhya.n dahan dahanaH samastadAhyahetuk-
samastadAhyAkAraparyAyapariNatasakalaikadahanAkAramAtmAna.n pariNamati, tathA samasta.n j~neya.n jAnan
j~nAtA samastaj~neyahetukasamastaj~neyAkAraparyAyapariNatasakalaikaj~nAnAkAra.n chetanatvAt
.h svAnubhav-
pratyakShamAtmAna.n pariNamati . eva.n kil dravyasvabhAvaH . yastu samasta.n j~neya.n na jAnAti sa samasta.n
bhaNitam . abhedanayen tadev sarvaj~nasvarUpa.n tadevopAdeyabhUtAnantasukhAdyanantaguNAnAmAdhArabhUta.n sarva-
prakAropAdeyarUpeN bhAvanIyam iti tAtparyam ..47.. ath yaH sarva.n na jAnAti sa ekamapi na
jAnAtIti vichArayatijo Na vijANadi yaH kartA naiv jAnAti . katham . jugava.n yugapadekakShaNe . kAn .
atthe arthAn . katha.nbhUtAn . tikkAlige trikAlaparyAyapariNatAn . punarapi katha.nbhUtAn . tihuvaNatthe
tribhuvanasthAn . NAdu.n tassa Na sakka.n tasya puruShasya sambandhi j~nAna.n j~nAtu.n samartha.n na bhavati . kim . davva.n
1. niravadhi = avadhihadmaryAdA antarahit .
2. vR^itti = vartan karanA; utpAdvyaydhrauvya; astitva, pariNati .
3. dahan = jalAnA, dahanA .
4. sakal = sArA; paripUrNa .
pra. 11
vijAnAti ] nahI.n jAnatA, [tasya ] use [saparyaya.n ] paryAy sahit [eka.n dravya.n vA ] ek dravya
bhI [j~nAtu.n na shakya.n ] jAnanA shakya nahI.n hai
..48..
TIkA :is vishvame.n ek AkAshadravya, ek dharmadravya, ek adharmadravya, asa.nkhya
kAladravya aur ananta jIvadravya tathA unase bhI anantagune pudgal dravya hai.n, aur unhI.nke
pratyekake atIt, anAgat aur vartamAn aise (tIn) prakAro.nse bhedavAlI
1niravadhi 2vR^ittipravAhake
bhItar pa.DnevAlI (-samA jAnevAlI) ananta paryAye.n hai.n . isaprakAr yah samasta (dravyo.n aur
paryAyo.nkA) samudAy j~ney hai . usIme.n ek koI bhI jIvadravya j~nAtA hai . ab yahA.N, jaise samasta
dAhyako dahakatI huI agni samasta -dAhyahetuk (-samasta dAhya jisakA nimitta hai aisA) samasta
dAhyAkAraparyAyarUp pariNamit sakal ek
3dahan jisakA AkAr (svarUp) hai aise apane
rUpame.n (-agnirUpame.n ) pariNamit hotI hai, vaise hI samasta j~neyoko jAnatA huA j~nAtA
(-AtmA) samastaj~neyahetuk samasta j~neyAkAraparyAyarUp pariNamit
4sakal ek j~nAn jisakA
AkAr (svarUp) hai aise nijarUpasejo chetanatAke kAraN svAnubhavapratyakSha hai us -rUp
pariNamit hotA hai . isaprakAr vAstavame.n dravyakA svabhAv hai . kintu jo samasta j~neyako nahI.n
jAnatA vah (AtmA), jaise samasta dAhyako na dahatI huI agni samastadAhyahetuk

Page 82 of 513
PDF/HTML Page 115 of 546
single page version

dAhyamadahan samastadAhyahetukasamastadAhyAkAraparyAyapariNatasakalaikadahanAkAramAtmAna.n dahan iv
samastaj~neyahetukasamastaj~neyAkAraparyAyapariNatasakalaikaj~nAnAkAramAtmAna.n chetanatvAt
.h svAnubhav-
pratyakShatve.api na pariNamati . evametadAyAti yaH sarva.n na jAnAti sa AtmAna.n na jAnAti ..48..
j~neyadravyam . ki.nvishiShTam . sapajjaya.n anantaparyAyasahitam . katisa.nkhyopetam . ega.n vA ekamapIti . tathA
hi ---AkAshadravya.n tAvadeka.n, dharmadravyameka.n, tathaivAdharmadravya.n cha, lokAkAshapramitAsa.nkhyeyakAladravyANi,
tato.anantaguNAni jIvadravyANi, tebhyo.apyanantaguNAni pudgaladravyANi
. tathaiv sarveShA.n pratyekamananta-
paryAyAH, etatsarva.n j~neya.n tAvattatraika.n vivakShita.n jIvadravya.n j~nAtR^i bhavati . eva.n tAvadvastusvabhAvaH . tatra yathA
dahanaH samasta.n dAhya.n dahan san samastadAhyahetukasamastadAhyAkAraparyAyapariNatasakalaikadahanasvarUpamuShNa-
pariNatatR^iNaparNAdyAkAramAtmAna.n (svakIyasvabhAva.n) pariNamati, tathAyamAtmA samasta.n j~neya.n jAnan san

samastaj~neyahetukasamastaj~neyAkAraparyAyapariNatasakalaikAkhaNDaj~nAnarUpa.n svakIyamAtmAna.n pariNamati jAnAti

parichChinatti
. yathaiv cha sa ev dahanaH pUrvokta lakShaNa.n dAhyamadahan san tadAkAreN na pariNamati,
tathA.a.atmApi pUrvoktalakShaNa.n samasta.n j~neyamajAnan pUrvoktalakShaNamev sakalaikAkhaNDaj~nAnAkAra.n
svakIyamAtmAna.n na pariNamati na jAnAti na parichChinatti
. aparamapyudAharaNa.n dIyate ---yathA ko.apyandhak
AdityaprakAshyAn padArthAnapashyannAdityamiv, pradIpaprakAshyAn padArthAnapashyan pradIpamiv, darpaNastha-
bimbAnyapashyan darpaNamiv, svakIyadR^iShTiprakAshyAn padArthAnapashyan hastapAdAdyavayavapariNata.n svakIy-

dehAkAramAtmAna.n
svakIyadR^iShTayA na pashyati, tathAya.n vivakShitAtmApi kevalaj~nAnaprakAshyAn padArthAnajAnan
samastadAhyAkAraparyAyarUp pariNamit sakal ek dahan jisakA AkAr hai aise apane rUpame.n
pariNamit nahI.n hotA usIprakAr samastaj~neyahetuk samastaj~neyAkAraparyAyarUp pariNamit sakal ek
j~nAn jisakA AkAr hai aise apane rUpame.n
svaya.n chetanAke kAraN svAnubhavapratyakSha hone par bhI
pariNamit nahI.n hotA, (apaneko paripUrNa tayA anubhav nahI.n karatAnahI.n jAnatA) is prakAr
yah phalit hotA hai ki jo sabako nahI.n jAnatA vah apaneko (-AtmAko) nahI.n jAnatA .
bhAvArtha :jo agni kAShTha, tR^iN, patte ityAdi samasta dAhyapadArtho.nko nahI.n jalAtA,
usakA dahanasvabhAv (kAShThAdik samasta dAhya jisakA nimitta hai aisA) samasta
dAhyAkAraparyAyarUp pariNamit na honese apUrNarUpase pariNamit hotA hai
paripUrNarUpase pariNamit
nahI.n hotA, isaliye paripUrNa ek dahan jisakA svarUp hai aisI vah agni apane rUp hI pUrNa
rItise pariNamit nahI.n hotI; usI prakAr yah AtmA samasta dravya -paryAyarUp samasta j~neyako nahI.n
jAnatA, usakA j~nAn (samasta j~ney jisakA nimitta hai aise) samastaj~neyAkAraparyAyarUp pariNamit
na honese apUrNarUpase pariNamit hotA hai
paripUrNa rUpase pariNamit nahI.n hotA, isaliye paripUrNa
ek j~nAn jisakA svarUp hai aisA vah AtmA apane rUpase hI pUrNa rItise pariNamit nahI.n hotA
arthAt nijako hI pUrNa rItise anubhav nahI.n karatA
nahI.n jAnatA . isaprakAr siddha huA ki
jo sabako nahI.n jAnatA vah ekakoapaneko (pUrNa rItise) nahI.n jAnatA ..48..

Page 83 of 513
PDF/HTML Page 116 of 546
single page version

athaikamajAnan sarva.n na jAnAtIti nishchinoti
davva.n aNa.ntapajjayamegamaNa.ntANi davvajAdANi .
Na vijANadi jadi jugava.n kidh so savvANi jANAdi ..49..
dravyamanantaparyAyamekamanantAni dravyajAtAni .
na vijAnAti yadi yugapat.h katha.n sa sarvANi jAnAti ..49..
AtmA hi tAvatsvaya.n j~nAnamayatve sati j~nAtR^itvAt.h j~nAnamev . j~nAna.n tu pratyAtmavarti
pratibhAsamaya.n mahAsAmAnyam . tattu pratibhAsamayAnantavisheShavyApi . te cha sarvadravyaparyAy-
sakalAkhaNDaikakevalaj~nAnarUpamAtmAnamapi na jAnAti . tat etatsthita.n yaH sarva.n na jAnAti sa
AtmAnamapi na jAnAtIti ..48.. athaikamajAnan sarva.n na jAnAtIti nishchinoti --davva.n dravya.n aNa.ntapajjaya.n
anantaparyAya.n ega.n eka.n aNa.ntANi davvajAdINi anantAni dravyajAtIni jo Na vijANadi yo na vijAnAti
jo ek dravya ana.ntaparyay tem dravya ana.ntane
yugapad na jANe jIv, to te kem jANe sarvane ? 49
.
ab, aisA nishchit karate hai.n ki ekako na jAnanevAlA sabako nahI.n jAnatA :
anvayArtha :[yadi ] yadi [anantaparyAya.n ] ananta paryAyavAle [eka.n dravya.n ] ek
dravyako (-Atmadravyako) [anantAni dravyajAtAni ] tathA ananta dravyasamUhako [yugapad ] ek
hI sAth [na vijAnAti ] nahI.n jAnatA [saH ] to vah puruSh [sarvANi ] sab ko (-ananta
dravyasamUhako) [katha.n jAnAti ] kaise jAn sakegA ? (arthAt jo Atmadravyako nahI.n jAnatA ho
vah samasta dravyasamUhako nahI.n jAn sakatA)
..49..
prakArAntarase anvayArtha :[yadi ] yadi [anantaparyAya.n ] ananta paryAyavAle [eka.n
dravya.n ] ek dravyako (-Atmadravyako) [na vijAnAti ] nahI.n jAnatA [saH ] to vah puruSh
[yugapad ] ek hI sAth [sarvANi anantAni dravyajAtAni ] sarva ananta dravya -samUhako [katha.n
jAnAti ]
kaise jAn sakegA ?
TIkA :pratham to AtmA vAstavame.n svaya.n j~nAnamay honese j~nAtR^itvake kAraN j~nAn
hI hai; aur j~nAn pratyek AtmAme.n vartatA (-rahatA) huA pratibhAsamay mahAsAmAnya hai . vah
pratibhAsamay mahAsAmAnya pratibhAsamay ananta visheSho.nme.n vyApta honevAlA hai; aur un visheSho.nke
(-bhedo.nke) nimitta sarva dravyaparyAy hai.n
. ab jo puruSh sarva dravyaparyAy jinake nimitta hai.n aise

Page 84 of 513
PDF/HTML Page 117 of 546
single page version

nibandhanAH . ath yaH sarvadravyaparyAyanibandhanAna.ntavisheShavyApipratibhAsamayamahAsAmAnyarUp-
mAtmAna.n svAnubhavapratyakSha.n na karoti sa ka tha.n pratibhAsamayamahAsAmAnyavyApyapratibhAsamayAnanta-
visheShanibandhanabhUtasarvadravyaparyAyAn pratyakShIkuryAt
.h . evametadAyAti ya AtmAna.n na jAnAti sa
sarva.n na jAnAti . ath sarvaj~nAnAdAtmaj~nAnamAtmaj~nAnAtsarvaj~nAnamityavatiShThate . eva.n cha sati
j~nAnamayatven svasa.nchetakatvAdAtmano j~nAtR^ij~neyayorvastutvenAnyatve satyapi pratibhAsapratibhAsya-
mAnayoH svasyAmavasthAyAmanyonyasa.nvalanenAtyantamashakyavivechanatvAtsarvamAtmani nikhAtamiv
pratibhAti
. yadyeva.n na syAt.h tadA j~nAnasya paripUrNAtmasa.nchetanAbhAvAt.h paripUrNasyaikasyAtmano.api
j~nAna.n na siddhayet.h ..49..
anantadravyasamUhAn kidh so savvANi jANAdi katha.n sa sarvAn jAnAti jugava.n yugapadekasamaye, na
kathamapIti . tathA hi --AtmalakShaNa.n tAvajj~nAna.n tachchAkhaNDapratibhAsamaya.n sarvajIvasAdhAraNa.n mahAsAmAnyam .
tachcha mahAsAmAnya.n j~nAnamayAnantavisheShavyApi . te cha j~nAnavisheShA anantadravyaparyAyANA.n viShayabhUtAnA.n
1. j~nAn sAmAnya vyApak hai, aur j~nAn visheSh -bhed vyApya hai.n . un j~nAnavisheSho.nke nimitta j~neyabhUt sarva dravya
aur paryAye.n hai.n .
2. nikhAt = khodak ra bhItar gaharA utar gayA huvA; bhItar praviShTa huA .
ananta visheSho.nme.n vyApta honevAle pratibhAsamay mahAsAmAnyarUp AtmAkA svAnubhav pratyakSha nahI.n
karatA, vah (puruSh) pratibhAsamay mahAsAmAnyake dvArA
1vyApya (-vyApya hone yogya) jo
pratibhAsamay ananta visheSh hai unakI nimittabhUt sarva dravya paryAyo.nko kaise pratyakSha kar
sakegA ? (nahI.n kar sakegA) isase aisA phalit huA ki jo AtmAko nahI.n jAnatA vah
sabako nahI.n jAnatA
.
ab, isase aisA nishchit hotA hai ki sarvake j~nAnase AtmAkA j~nAn aur AtmAke j~nAnase
sarvakA j~nAn (hotA hai); aur aisA honese, AtmA j~nAnamayatAke kAraN svasa.nchetak honese, j~nAtA
aur j~neyakA vasturUpase anyatva hone par bhI pratibhAs aur pratibhAsyamAnakar apanI avasthAme.n
anyonya milan honeke kAraN (j~nAn aur j~ney, AtmAkI
j~nAnakI avasthAme.n paraspar mishrit
ekamekarUp honese) unhe.n bhinna karanA atyanta ashakya honese mAno sab kuCh AtmAme.n 2nikhAt
(praviShTa) ho gayA ho isaprakAr pratibhAsit hotA haij~nAt hotA hai . (AtmA j~nAnamay honese
vah apaneko anubhav karatA haijAnatA hai, aur apaneko jAnanepar samasta j~ney aise j~nAt
hote hai.nmAno.n ve j~nAname.n sthit hI ho.n, kyo.nki j~nAnakI avasthAme.nse j~neyAkAro.nko bhinna karanA
ashakya hai .) yadi aisA na ho to (yadi AtmA sabako na jAnatA ho to) j~nAnake paripUrNa
Atmasa.nchetanakA abhAv honese paripUrNa ek AtmAkA bhI j~nAn siddha na ho .

Page 85 of 513
PDF/HTML Page 118 of 546
single page version

ath kramakR^itapravR^ittyA j~nAnasya sarvagatatva.n na siddhayatIti nishchinoti
upajjadi jadi NANa.n kamaso aTThe paDuchcha NANissa .
ta.n Nev havadi Nichcha.n Na khAiga.n Nev savvagada.n ..50..
utpadyate yadi j~nAna.n kramasho.arthAn pratItya j~nAninaH .
tannaiv bhavati nitya.n na kShAyika.n naiv sarvagatam ..50..
j~neyabhUtAnA.n parichChedakA grAhakAH . akhaNDaikapratibhAsamaya.n yanmahAsAmAnya.n tatsvabhAvamAtmAna.n yo.asau
pratyakSha.n na jAnAti sa puruShaH pratibhAsamayen mahAsAmAnyen ye vyAptA anantaj~nAnavisheShAsteShA.n
viShayabhUtAH ye.anantadravyaparyAyAstAn katha.n jAnAti, na kathamapi
. ath etadAyAtamyaH AtmAna.n na
jAnAti sa sarva.n na jAnAtIti . tathA choktam --‘‘eko bhAvaH sarvabhAvasvabhAvaH sarve bhAvA
ekabhAvasvabhAvAH . eko bhAvastattvato yen buddhaH sarve bhAvAstattvatasten buddhAH ..’’ atrAh shiShya :
Atmaparij~nAne sati sarvaparij~nAna.n bhavatItyatra vyAkhyAta.n, tatra tu pUrvasUtre bhaNita.n sarvaparij~nAne
satyAtmaparij~nAna.n bhavatIti
. yadyeva.n tarhi ChadmasthAnA.n sarvaparij~nAna.n nAstyAtmaparij~nAna.n katha.n bhaviShyati,
Atmaparij~nAnAbhAve chAtmabhAvanA katha.n, tadabhAve kevalaj~nAnotpattirnAstIti . parihAramAh
parokShapramANabhUtashrutaj~nAnen sarvapadArthA j~nAyante . kathamiti chet --lokAlokAdiparij~nAna.n vyAptij~nAnarUpeN
ChadmasthAnAmapi vidyate, tachcha vyAptij~nAna.n parokShAkAreN kevalaj~nAnaviShayagrAhaka.n katha.nchidAtmaiv bhaNyate .
bhAvArtha :48 aur 49vI.n gAthAme.n aisA batAyA gayA hai ki sabako nahI.n jAnatA
vah apaneko nahI.n jAnatA, aur jo apaneko nahI.n jAnatA vah sabako nahI.n jAnatA . apanA j~nAn
aur sabakA j~nAn ek sAth hI hotA hai . svaya.n aur sarvain dome.nse ekakA j~nAn ho aur
dUsarekA na ho yah asambhav hai .
yah kathan ekadesh j~nAnakI apekShAse nahI.n kintu pUrNaj~nAnakI (kevalaj~nAnakI) apekShAse
hai ..49..
ab, aisA nishchit karate hai.n ki kramashaH pravartamAn j~nAnakI sarvagatatA siddha nahI.n hotI :
anvayArtha :[yadi ] yadi [j~nAninaH j~nAna.n ] AtmAkA j~nAn [kramashaH ] kramashaH
[arthAn pratItya ] padArtho.nkA avalamban lekar [utpadyate ] utpanna hotA ho [tat ] to vah
(j~nAn) [ na ev nitya.n bhavati ] nitya nahI.n hai, [na kShAyika.n ] kShAyik nahI.n hai, [na ev
sarvagatam ]
aur sarvagat nahI.n hai
..50..
jo j~nAn ‘j~nAnI’nu Upaje kramashaH arath avala.nbIne,
to nitya nahi, kShAyik nahi ne sarvagat nahi j~nAn e
.50.

Page 86 of 513
PDF/HTML Page 119 of 546
single page version

yatkil krameNaikaikamarthamAlambya pravartate j~nAna.n tadekArthAlambanAdutpannamanyArthAlambanAt.h
pralIyamAna.n nityamasattathA karmodayAdekA.n vyakti.n pratipanna.n punarvyaktyantara.n pratipadyamAna.n kShAyik-
mapyasadanantadravyakShetrakAlabhAvAnAkrAntumashaktatvAt
.h sarvagata.n na syAt.h ..50..
ath yaugapadyapravR^ittyaiv j~nAnasya sarvagatatva.n siddhayatIti vyavatiShThate
tikkAlaNichchavisama.n sayala.n savvatthasa.nbhava.n chitta.n .
jugava.n jANadi joNha.n aho hi NANassa mAhappa.n ..51..
traikAlyanityaviShama.n sakala.n sarvatrasa.nbhava.n chitram .
yugapajjAnAti jainamaho hi j~nAnasya mAhAtmyam ..51..
athavA svasa.nvedanaj~nAnenAtmA j~nAyate, tatashcha bhAvanA kriyate, tayA rAgAdivikalparahitasva-
sa.nvedanaj~nAnabhAvanayA kevalaj~nAna.n cha jAyate
. iti nAsti doShaH ..49.. ath kramapravR^ittaj~nAnen sarvaj~no na
bhavatIti vyavasthApayatiuppajjadi jadi NANa.n utpadyate j~nAna.n yadi chet . kamaso kramashaH sakAshAt . ki.nki.n
1. vyakti = pragaTatA; visheSh, bhed .
nitye viSham, vidhavidh, sakal padArthagaN sarvatrano,
jinaj~nAn jANe yugapade, mahimA aho e j~nAnano !
.51.
TIkA :jo j~nAn kramashaH ek ek padArthakA avalamban lekar pravR^itti karatA hai
vah (j~nAn) ek padArthake avalambanase utpanna hokar dUsare padArthake avalambanase naShTa ho jAnese
nitya nahI.n hotA tathA karmodayake kAraN ek
1vyaktiko prApta karake phi ra anya vyaktiko prApta
karatA hai isaliye kShAyik bhI na hotA huA, vah ananta dravya -kShetra -kAl -bhAvako prApta hone
me.n (-jAnane me.n ) asamartha honeke kAraN sarvagat nahI.n hai
.
bhAvArtha :kramashaH pravartamAn j~nAn anitya hai, kShAyopashamik hai; aisA kramik
j~nAnavAlA puruSh sarvaj~na nahI.n ho sakatA ..50..
ab aisA nishchit hotA hai ki yugapat pravR^ittike dvArA hI j~nAnakA sarvagatatva siddha hotA
hai (arthAt akramase pravartamAn j~nAn hI sarvagat ho sakatA hai ) :
anvayArtha :[traikAlyanityaviShama.n ] tIno.n kAlame.n sadA viSham (asamAn jAtike),
[sarvatra sa.nbhava.n ] sarva kShetrake [chitra.n ] anek prakArake [sakala.n ] samasta padArtho.nko [jaina.n ]
jinadevakA j~nAn [yugapat jAnAti ] ek sAth jAnatA hai [aho hi ] aho ! [j~nAnasya
mAhAtmyam ]
j~nAnakA mAhAtmya !
..51..

Page 87 of 513
PDF/HTML Page 120 of 546
single page version

kShAyika.n hi j~nAnamatishayAspadIbhUtaparamamAhAtmyam . yattu yugapadev sarvArthAnAlambya
pravartate j~nAna.n taTTa.nkotkIrNanyAyAvasthitasamastavastuj~neyAkAratayAdhiropitanityatva.n pratipannasamasta-
vyaktitvenAbhivyaktasvabhAvabhAsikShAyikabhAva.n traikAlyen nityamev viShamIkR^itA.n sakalAmapi
sarvArthasa.nbhUtimanantajAtiprApitavaichitryA.n parichChindadakramasamAkrAntAnantadravyakShetrakAlabhAvatayA
prakaTIkR^itAdbhutamAhAtmya.n sarvagatamev syAt
.h ..51..
kR^itvA . aTThe paDuchcha j~neyArthAnAshritya . kasya . NANissa j~nAninaH AtmanaH . ta.n Nev havadi Nichcha.n
utpattinimittabhUtapadArthavinAshe tasyApi vinAsh iti nitya.n na bhavati . Na khAiga.n j~nAnAvaraNIy-
karmakShayopashamAdhInatvAt kShAyikamapi na bhavati . Nev savvagada.n yat ev pUrvoktaprakAreN parAdhInatven nitya.n
na bhavati, kShayopashamAdhInatven kShAyika.n cha na bhavati, tat ev yugapatsamastadravyakShetrakAlabhAvAnA.n
parij~nAnasAmarthyAbhAvAtsarvagata.n na bhavati
. at etatsthita.n yadj~nAna.n krameNArthAn pratItya jAyate ten
sarvaj~no na bhavati iti ..50.. ath yugapatparichChittirUpaj~nAnenaiv sarvaj~no bhavatItyAvedayati ---jANadi
jAnAti . ki.n kartR^i . joNha.n jainaj~nAnam . katham . jugava.n yugapadekasamaye . aho hi NANassa mAhappa.n aho
hi sphu Ta.n jainaj~nAnasya mAhAtmya.n pashyatAm . ki.n jAnAti . arthamityadhyAhAraH . katha.nbhUtam . tikkAlaNi-
chchavisaya.n trikAlaviShaya.n trikAlagata.n nitya.n sarvakAlam . punarapi ki.nvishiShTam . sayala.n samastam . punarapi
katha.nbhUtam . savvatthasa.nbhava.n sarvatra loke sa.nbhava.n samutpanna.n sthitam . punashcha ki.nrUpam . chitta.n nAnAjAtibheden
vichitramiti . tathA hi --yugapatsakalagrAhakaj~nAnen sarvaj~no bhavatIti j~nAtvA ki.n kartavyam . jyotiShka-
1. Ta.nkotkIrNa nyAy = pattharame.n TA.nkIse utkIrNa AkR^itikI bhA.Nti .
TIkA :vAstavame.n kShAyik j~nAnakA, sarvotkR^iShTatAkA sthAnabhUt param mAhAtmya hai;
aur jo j~nAn ek sAth hI samasta padArtho.nkA avalamban lekar pravR^itti karatA hai vah j~nAn
apaneme.n samasta vastuo.nke j~neyAkAr 1Ta.nkotkIrNanyAyase sthit honese jisane nityatva prApta
kiyA hai aur samasta vyaktiko prApta kar lenese jisane svabhAvaprakAshak kShAyikabhAv pragaT
kiyA hai aisA
trikAlame.n sadA viSham rahanevAle (-asamAn jAtirUpase pariNamit honevAle)
aur ananta prakAro.nke kAraN vichitratAko prApta sampUrNa sarva padArtho.nke samUhako jAnatA huA,
akramase ananta dravya -kShetra -kAl -bhAvako prApta honese jisane adbhut mAhAtmya pragaT kiyA
hai aisA sarvagat hI hai
.
bhAvArtha :akramase pravartamAn j~nAn ek j~neyase dUsareke prati nahI.n badalatA isaliye
nitya hai, apanI samasta shaktiyo.nke pragaT ho jAnese kShAyik hai, aise akramik j~nAnavAlA
puruSh hI sarvaj~na ho sakatA hai
. sarvaj~nake is j~nAnakA koI param adbhut mAhAtmya hai ..51..