Page 68 of 513
PDF/HTML Page 101 of 546
single page version
ye khalu viShayaviShayisannipAtalakShaNamindriyArthasannikarShamadhigamya kramopajAyamAne- nehAdikaprakrameN parichChindanti, te kilAtivAhitasvAstitvakAlamanupasthitasvAstitvakAla.n vA na jAnAtIti vichArayati ---attha.n ghaTapaTAdij~neyapadArtha.n . katha.nbhUta.n . akkhaNivadida.n akShanipatita.n indriyaprApta.n indriyasa.nbaddha.n . ittha.nbhUtamartha.n IhApuvvehi.n je vijANa.nti avagrahehAvAyAdikrameN ye puruShA vijAnanti hi sphu Ta.n . tesi.n parokkhabhUda.n teShA.n sambandhi j~nAna.n parokShabhUta.n sat NAdumasakka.n ti paNNatta.n sUkShmAdipadArthAn j~nAtumashakyamiti praj~napta.n kathitam . kaiH . j~nAnibhiriti . tadyathA --chakShurAdIndriya.n ghaTapaTAdipadArthapArshve gatvA pashchAdartha.n jAnAtIti sannikarShalakShaNa.n naiyAyikamate . athavA sa.nkShepeNendriyArthayoH sa.nbandhaH sannikarShaH sa ev pramANam . sa cha sannikarSha AkAshAdyamUrtapadArtheShu deshAntaritamervAdi-
ab, indriyaj~nAnake liye naShTa aur anutpannakA jAnanA ashakya hai (arthAt indriyaj~nAn hI naShTa aur anutpanna padArtho.nko -paryAyo.nko nahI.n jAn sakatA) aisA nyAyase nishchit karate hai.n .
anvayArtha : — [ye ] jo [akShanipatita.n ] akShapatit arthAt indriyagochar [artha.n ] padArthako [IhApUrvaiH ] IhAdik dvArA [vijAnanti ] jAnate hai.n, [teShA.n ] unake liye [parokShabhUta.n ] 1parokShabhUt padArthako [j~nAtu.n ] jAnanA [ashakya.n ] ashakya hai [iti praj~napta.n ] aisA sarvaj~nadevane kahA hai ..40..
TIkA : — viShay aur viShayIkA 2sannipAt jisakA lakShaN (-svarUp) hai, aise indriy aur padArthake 3sannikarShako prApta karake, jo anukramase utpanna IhAdikake kramase jAnate hai.n ve use nahI.n jAn sakate jisakA sva -astitvakAl bIt gayA hai tathA jisakA sva- astitvakAl upasthit nahI.n huA hai kyo.nki (-atIt -anAgat padArtha aur indriyake) yathokta 1. parokSha = akShase par arthAt akShase dUr hove aisA; indriy agochar . 2. sannipAt = milAp; sa.nba.ndh honA vah .3. sannikarSha = sa.nba.ndh, samIpatA .
IhAdipUrvak jANatA je akShapatit padArthane, tene parokSha padArtha jANavu.n shakya nA — jinajI kahe .40.
Page 69 of 513
PDF/HTML Page 102 of 546
single page version
yathoditalakShaNasya grAhyagrAhakasa.nbandhasyAsa.nbhavataH parichChettu.n na shaknuvanti ..40..
indriyaj~nAna.n nAm upadeshAntaHkaraNendriyAdIni virUpakAraNatvenopalabdhisa.nskArAdIn padArtheShu kAlAntaritarAmarAvaNAdiShu svabhAvAntaritabhUtAdiShu tathaivAtisUkShmeShu parachetovR^itti- pudgalaparamANvAdiShu cha na pravartate . kasmAditi chet . indriyANA.n sthUlaviShayatvAt, tathaiv mUrtaviShayatvAchcha . tataH kAraNAdindriyaj~nAnen sarvaj~no na bhavati . tat ev chAtIndriyaj~nAnotpattikAraNa.n rAgAdivikalparahita.n svasa.nvedanaj~nAna.n vihAy pa~nchendriyasukhasAdhanabhUtendriyaj~nAne nAnAmanorathavikalpa- jAlarUpe mAnasaj~nAne cha ye rati.n kurvanti te sarvaj~napada.n na labhante iti sUtrAbhiprAyaH ..40.. lakShaN (-yathoktasvarUp, U par kahA gayA jaisA) 1grAhyagrAhakasambandhakA asa.nbhav hai .
bhAvArtha : — indriyo.nke sAth padArthakA (arthAt viShayIke sAth viShayakA) sannikarSha sambandha ho tabhI (avagrah -IhA -avAy -dhAraNArUp kramase) indriy j~nAn padArthako jAn sakatA hai . naShTa aur anutpanna padArtho.nke sAth indriyo.nkA sannikarSha -sambandha na honese indriy j~nAn unhe.n nahI.n jAn sakatA . isaliye indriyaj~nAn hIn hai, hey hai ..40..
ab, aisA spaShTa karate hai.n ki atIndriy j~nAnake liye jo jo kahA jAtA hai vah (sab) sa.nbhav hai : —
anvayArtha : — [apradesha.n ] jo j~nAn apradeshako, [sapradesha.n ] sapradeshako, [mUrta.n ] mUrtako, [amUrtaH cha ] aur amUrtako tathA [ajAta.n ] anutpanna [cha ] aur [pralaya.ngata.n ] naShTa [paryAya.n ] paryAyako [jAnAti ] jAnatA hai, [tat j~nAna.n ] vah j~nAn [atIndriya.n ] atIndriy [bhaNitam ] kahA gayA hai ..41..
TIkA : — indriyaj~nAn upadesh, antaHkaraN aur indriy ityAdiko 1. indriyagochar padArtha grAhya hai aur indriyA.N grAhak hai.n .
je jANatu.n apradeshane, sapradesh, mUrta, amUrtane, paryAy naShTa -ajAtane, bhAkhyu.n atI.ndriy j~nAn te . 41.
Page 70 of 513
PDF/HTML Page 103 of 546
single page version
antara.ngasvarUpakAraNatvenopAdAy pravartate; pravartamAna.n cha sapradeshamevAdhyavasyati sthUlopalambhak- tvAnnApradesham; mUrtamevAvagachChati tathAvidhaviShayanibandhanasadbhAvAnnAmUrtam; vartamAnamev parichChi- natti viShayaviShayisannipAtasadbhAvAnna tu vR^itta.n vartsyachcha . yattu punaranAvaraNamatIndriya.n j~nAna.n tasya samiddhadhUmadhvajasyevAnekaprakAratAli.ngita.n dAhya.n dAhyatAnatikramAddAhyamev yathA tathAtmanaH apradesha.n sapradesha.n mUrtamamUrtamajAtamativAhita.n cha paryAyajAta.n j~neyatAnatikramAtparichChedyamev bhavatIti ..41.. athAtIndriyaj~nAnamatItAnAgatasUkShmAdipadArthAn jAnAtItyupadishati ---apadesa.n apradesha.n kAlANuparamANvAdi sapadesa.n shuddhajIvAstikAyAdipa~nchAstikAyasvarUpa.n mutta.n mUrta.n pudgaladravya.n amutta.n cha amUrta.n cha shuddhajIvadravyAdi pajjayamajAda.n palaya.n gada.n cha paryAyamajAta.n bhAvina.n pralaya.n gata.n chAtItametatsarva.n pUrvokta.n j~neya.n vastu jANadi jAnAti yadj~nAna.n kartR^i ta.n NANamadi.ndiya.n bhaNiya.n tadj~nAnamatIndriya.n bhaNita.n, tenaiv sarvaj~no bhavati . tat ev cha pUrvagAthoditamindriyaj~nAna.n mAnasaj~nAna.n cha tyaktvA ye nirvikalpasamAdhi- rUpasvasa.nvedanaj~nAne samastavibhAvapariNAmatyAgen rati.n kurvanti ta ev paramAhlAdaikalakShaNasukhasvabhAva.n sarvaj~napada.n labhante ityabhiprAyaH ..41.. evamatItAnAgataparyAyA vartamAnaj~nAne pratyakShA na bhavantIti 1virUp - kAraNatAse (grahaN karake) aur 2upalabdhi (-kShayopasham), 3sa.nskAr ityAdiko a.ntara~N.hga svarUp -kAraNatAse grahaN karake pravR^itta hotA hai; aur vah pravR^itta hotA huA sapradeshako hI jAnatA hai kyo.nki vah sthUlako jAnanevAlA hai, apradeshako nahI.n jAnatA, (kyo.nki vah sUkShmako jAnanevAlA nahI.n hai ); vah mUrtako hI jAnatA hai kyo.nki vaise (mUrtik) viShayake sAth usakA sambandha hai, vah amUrtako nahI.n jAnatA (kyo.nki amUrtik viShayake sAth indriyaj~nAnakA sambandha nahI.n hai ); vah vartamAnako hI jAnatA hai, kyo.nki viShay -viShayIke sannipAt sadbhAv hai, vah pravartit ho chukanevAleko aur bhaviShyame.n pravR^itta honevAleko nahI.n jAnatA (kyo.nki indriy aur padArthake sannikarShakA abhAv hai )
parantu jo anAvaraN atIndriy j~nAn hai use apane apradesh, sapradesh, mUrta aur amUrta (padArtha mAtra) tathA anutpanna eva.n vyatIt paryAyamAtra, j~neyatAkA atikramaN na karanese j~ney hI hai — jaise prajvalit agniko anek prakArakA I.ndhan, dAhyatAkA atikramaN na karanese dAhya hI hai . (jaise pradIpta agni dAhyamAtrako — I.ndhanamAtrako — jalA detI hai, usIprakAr nirAvaraN j~nAn j~neyamAtrako — dravyaparyAyamAtrako — jAnatA hai ) ..41.. 1. virUp = j~nAnake svarUpase bhinna svarUpavAle . (upadesh, man aur indriyA.N paudgalik honese unakA rUp
j~nAnake svarUpase bhinna hai . ve indriyaj~nAname.n bahira.ng kAraN hai.n .) 2. upalabdhi = j~nAnAvaraNIy karmake kShayopashamake nimittase padArtho.nko jAnanekI shakti. (yah ‘labdha’ shakti
jab ‘upayukta’ hotI hai.n tabhI padArtha jAnaneme.n Ate hai .) 3. sa.nskAr = bhUtakAlame.n jAne huye padArtho.nkI dhAraNA .
Page 71 of 513
PDF/HTML Page 104 of 546
single page version
parichChettA hi yatparichChedyamartha.n pariNamati tanna tasya sakalakarmakakShakShayapravR^ittasvAbhAvik- parichChedanidAnamathavA j~nAnamev nAsti tasya; yataH pratyarthapariNatidvAreN mR^igatR^iShNAmbhobhAr- sa.nbhAvanAkaraNamAnasaH suduHsaha.n karmabhAramevopabhu.njAnaH sa jinendrairudgItaH ..42.. bauddhamatanirAkaraNamukhyatven gAthAtraya.n, tadanantaramindriyaj~nAnen sarvaj~no na bhavatyatIndriyaj~nAnen bhavatIti naiyAyikamatAnusArishiShyasa.nbodhanArtha.n cha gAthAdvayamiti samudAyen pa~nchamasthale gAthApa~nchaka.n gatam .. ath rAgadveShamohAH bandhakAraNa.n, na cha j~nAnamityAdikathanarUpeN gAthApa~nchakaparyanta.n vyAkhyAna.n karoti . tadyathA --yasyeShTAniShTavikalparUpeN karmabandhakAraNabhUten j~neyaviShaye pariNamanamasti tasya kShAyikaj~nAna.n nAstItyAvedayati ---pariNamadi NeyamaTTha.n NAdA jadi nIlamida.n pItamidamityAdivikalparUpeN yadi j~neyArtha.n pariNamati j~nAtAtmA Nev khAiga.n tassa NANa.n ti tasyAtmanaH kShAyikaj~nAna.n naivAsti . athavA j~nAnamev nAsti . kasmAnnAsti . ta.n jiNi.ndA khavaya.nta.n kammamevuttA ta.n puruSha.n karmatApanna.n jinendrAH kartAraH uktava.ntaH .
ab, aisI shraddhA vyakta karate hai.n ki j~ney padArtharUp pariNaman jisakA lakShaN hai aisI (j~neyArthapariNamanasvarUp) kriyA j~nAname.nse utpanna nahI.n hotI : —
anvayArtha : — [j~nAtA ] j~nAtA [yadi ] yadi [j~neya.n artha.n ] j~ney padArtharUp [pariNamati ] pariNamit hotA ho to [tasya ] usake [kShAyika.n j~nAna.n ] kShAyik j~nAn [na ev iti ] hotA hI nahI.n . [jinendrA:] jinendradevo.nne [ta.n ] use [karma ev ] karmako hI [kShapayanta.n ] anubhav karanevAlA [uktavantaH ] kahA hai ..42..
TIkA : – yadi j~nAtA j~ney padArtharUp pariNamit hotA ho , to use sakal karmavanake kShayase pravartamAn svAbhAvik jAnapanekA kAraN (kShAyik j~nAn) nahI.n hai; athavA use j~nAn hI nahI.n hai; kyo.nki pratyek padArtharUpase pariNatike dvArA mR^igatR^iShNAme.n jalasamUhakI kalpanA karanekI bhAvanAvAlA vah (AtmA) atyanta duHsah karmabhArako hI bhogatA hai aisA jinendro.nne kahA hai .
jo j~ney arthe pariName j~nAtA, na kShAyik j~nAn Che; te karmane ja anubhave Che em jinadevo kahe .42.
Page 72 of 513
PDF/HTML Page 105 of 546
single page version
sa.nsAriNo hi niyamen tAvadudayagatAH pudgalakarmA.nshAH santyev . ath sa satsu teShu ki.n kurvantam . kShapayantamanubhavantam . kimev . karmaiv . nirvikArasahajAnandaikasukhasvabhAvAnubhavanashUnyaH sannudayAgata.n svakIyakarmaiv sa anubhavannAste na cha j~nAnamityarthaH . athavA dvitIyavyAkhyAnam — yadi j~nAtA pratyartha.n pariNamya pashchAdartha.n jAnAti tadA arthAnAmAnantyAtsarvapadArthaparij~nAna.n nAsti . athavA tR^itIyavyAkhyAnam – bahira~N.hgaj~neyapadArthAn yadA ChadmasthAvasthAyA.n chintayati tadA rAgAdivikalparahita.n svasa.nvedanaj~nAna.n nAsti, tadabhAve kShAyikaj~nAnamev notpadyate ityabhiprAyaH ..42.. athAnantapadArtha- parichChittipariNamane.api j~nAna.n bandhakAraNa.n na bhavati, na cha rAgAdirahitakarmodayo.apIti nishchinoti — udayagadA kamma.nsA jiNavaravasahehi.n NiyadiNA bhaNiyA udayagatA udaya.n prAptAH karmA.nshA
bhAvArtha : — j~ney padArtharUpase pariNaman karanA arthAt ‘yah harA hai, yah pIlA hai’ ityAdi vikalparUpase j~ney padArtho.nme.n pariNaman karanA vah karmakA bhoganA hai, j~nAnakA nahI.n . nirvikAr sahaj Anandame.n lIn rahakar sahajarUpase jAnate rahanA vahI j~nAnakA svarUp hai; j~ney padArtho.nme.n rukanA — unake sanmukh vR^itti honA, vah j~nAnakA svarUp nahI.n hai ..42..
(yadi aisA hai ) to phi ra j~ney padArtharUp pariNaman jisakA lakShaN hai aisI (j~neyArthapariNamanasvarUp) kriyA aur usakA phal kahA.Nse (kis kAraNase) utpanna hotA hai, aisA ab vivechan karate hai.n : —
anvayArtha : — [udayagatAH karmA.nshAH ] (sa.nsArI jIvake) udayaprApta karmA.nsh (j~nAnAvaraNIy Adi pudgalakarmake bhed) [niyatyA ] niyamase [jinavaravR^iShabhaiH ] jinavar vR^iShabho.nne [bhaNitAH] kahe hai.n . [teShu ] jIv un karmA.nsho.nke hone par [vimUDhaH raktaH duShTaH vA ] mohI, rAgI athavA dveShI hotA huA [bandha.n anubhavati ] bandhakA anubhav karatA hai ..43..
bhAkhyA.n jine karmo udayagat niyamathI sa.nsArIne, te karma hotA.n mohI -rAgI -dveShI ba.ndh anubhave .43.
Page 73 of 513
PDF/HTML Page 106 of 546
single page version
sa.nchetayamAno moharAgadveShapariNatatvAt j~neyArthapariNamanalakShaNayA kriyayA yujyate . tat ev cha kriyAphalabhUta.n bandhamanubhavati . ato mohodayAt kriyAkriyAphale, na tu j~nAnAt ..43..
j~nAnAvaraNAdimUlottarakarmaprakR^itibhedAH jinavaravR^iShabhairniyatyA svabhAven bhaNitAH, ki.ntu svakIy- shubhAshubhaphala.n datvA gachChanti, na cha rAgAdipariNAmarahitAH santo bandha.n kurvanti . tarhi katha.n bandha.n karoti jIvaH iti chet . tesu vimUDho ratto duTTho vA bandhamaNubhavadi teShu udayAgateShu satsu karmA.nsheShu moharAgadveShavilakShaNanijashuddhAtmatattvabhAvanArahitaH san yo visheSheN mUDho rakto duShTo vA bhavati saH kevalaj~nAnAdyanantaguNavyaktilakShaNamokShAdvilakShaNa.n prakR^itisthityanubhAgapradeshabhedabhinna.n bandhamanubhavati . tataH sthitametat j~nAna.n bandhakAraNa.n na bhavati karmodayo.api, ki.ntu rAgAdayo bandhakAraNamiti ..43.. ath kevalinA.n rAgAdyabhAvAddharmopadeshAdayo.api bandhakAraNa.n na bhavantIti kathayati ---ThANaNisejjavihArA dhammuvadeso ya sthAnamUrdhvasthitirniShadyA chAsana.n shrIvihAro dharmopadeshashcha Niyadayo ete vyApArA niyatayaH svabhAvA vah sa.nsArI, un udayagat karmA.nsho.nke astitvame.n, chetate -jAnate -anubhav karate hue, moh -rAg- dveShame.n pariNat honese j~ney padArtho.nme.n pariNaman jisakA lakShaN hai aisI (j~neyArthapariNamanasvarUp) kriyAke sAth yukta hotA hai; aur isIliye kriyAke phalabhUt bandhakA anubhav karatA hai . isase (aisA kahA hai ki) mohake udayase hI (mohake udayame.n yukta honeke kAraNase hI) kriyA aur kriyAphal hotA hai, j~nAnase nahI.n .
bhAvArtha : — samasta sa.nsArI jIvo.nke karmakA uday hai, parantu vah uday vandhakA kAraN nahI.n hai . yadi karmanimittak iShTa -aniShTa bhAvo.nme.n jIv rAgI -dveShI -mohI hokar pariNaman kare to bandha hotA hai . isase yah bAt siddha huI ki j~nAn, uday prApta paudgalik karma yA karmodayase utpanna dehAdikI kriyAe.N bandhakA kAraN nahI.n hai.n, bandhake kAraN mAtra rAg -dveSh -mohabhAv hai.n . isaliye ve bhAv sarvaprakArase tyAgane yogya hai ..43..
ab, aisA upadesh dete hai.n ki kevalIbhagavAnake kriyA bhI kriyAphal (-bandha) utpanna nahI.n karatI : —
varte sahaj te kAlamA.n, mAyAcharaN jyam nArIne . 44.
Page 74 of 513
PDF/HTML Page 107 of 546
single page version
yathA hi mahilAnA.n prayatnamantareNApi tathAvidhayogyatAsadbhAvAt svabhAvabhUt ev mAyopaguNThanAguNThito vyavahAraH pravartate, tathA hi kevalinA.n prayatnamantareNApi tathAvidh- yogyatAsadbhAvAt sthAnamAsana.n viharaNa.n dharmadeshanA cha svabhAvabhUtA ev pravartante . api chAviruddhametadambhodharadR^iShTAntAt . yathA khalvambhodharAkArapariNatAnA.n pudgalAnA.n gamanamavasthAna.n garjanamambuvarSha.n cha puruShaprayatnamantareNApi dR^ishyante, tathA kevalinA.n sthAnAdayo.abuddhipUrvakA ev dR^ishyante . ato.amI sthAnAdayo mohodayapUrvakatvAbhAvAt kriyAvisheShA api kevalinA.n kriyAphalabhUtabandhasAdhanAni na bhavanti ..44.. anIhitAH . keShAm . tesi.n araha.ntANa.n teShAmarhatA.n nirdoShiparamAtmanAm . kva . kAle arhadavasthAyAm . ka iv . mAyAchAro vva itthINa.n mAyAchAr iv strINAmiti . tathA hi — yathA strINA.n strIvedoday- sadbhAvAtprayatnAbhAve.api mAyAchAraH pravartate, tathA bhagavatA.n shuddhAtmatattvapratipakShabhUtamohodayakAryehApUrva-
anvayArtha : — [teShAm arhatA.n ] un arahanta bhagavanto.nke [kAle ] us samay [sthAnaniShadyAvihArAH ] kha.De rahanA, baiThanA, vihAr [dharmopadeshaH cha ] aur dharmopadesh-[strINA.n mAyAchAraH iv ] striyo.nke mAyAchArakI bhA.Nti, [niyatayaH ] svAbhAvik hI — prayatna binA hI — hotA hai ..44..
TIkA : — jaise striyo.nke, prayatnake binA bhI, us prakAr yogyatAkA sadbhAv honese svabhAvabhUt hI mAyAke Dhakkanase Dha.NkA huA vyavahAr pravartatA hai, usIprakAr kevalIbhagavAnake, prayatnake binA hI ( – prayatna na honepar bhI) us prakArakI yogyatAkA sadbhAv honese kha.De rahanA, baiThanA, vihAr aur dharmadeshanA svabhAvabhUt hI pravartate hai.n aur yah (prayatnake binA hI vihArAdikA honA), bAdalake dR^iShTAntase aviruddha hai . jaise bAdalake AkArarUp pariNamit pudgalo.nkA gaman, sthiratA, garjan aur jalavR^iShTi puruSh -prayatnake binA bhI dekhI jAtI hai, usIprakAr kevalIbhagavAnake kha.De rahanA ityAdi abuddhipUrvak hI (ichChAke binA hI) dekhA jAtA hai . isaliye yah sthAnAdik ( – kha.De rahane -baiThane ityAdikA vyApAr), mohodayapUrvak na honese, kriyAvisheSh ( – kriyAke prakAr) hone par bhI kevalI bhagavAnake kriyAphalabhUt bandhake sAdhan nahI.n hote .
bhAvArtha : — kevalI bhagavAnake sthAn, Asan aur vihAr, yah kAyayogasambandhI kriyAe.N tathA divyadhvanise nishchay -vyavahArasvarUp dharmakA upadesh – vachanayog sambandhI kriyA-
Page 75 of 513
PDF/HTML Page 108 of 546
single page version
arhantaH khalu sakalasamyakparipakvapuNyakalpapAdapaphalA ev bhavanti . kriyA tu teShA.n yA kAchan sA sarvApi tadudayAnubhAvasa.nbhAvitAtmasa.nbhUtitayA kilaudayikyev . athaiva.nbhUtApi sA prayatnAbhAve.api shrIvihArAdayaH pravartante . meghAnA.n sthAnagamanagarjanajalavarShaNAdivadvA . tataH sthitametat mohAdyabhAvAt kriyAvisheShA api bandhakAraNa.n na bhavantIti ..44.. ath pUrva.n yadukta.n rAgAdi- rahitakarmodayo bandhakAraNa.n na bhavati vihArAdikriyA cha, tamevArtha.n prakArAntareN dR^iDhayati ---puNNaphalA araha.ntA pa~nchamahAkalyANapUjAjanaka.n trailokyavijayakara.n yattIrthakaranAm puNyakarma tatphalabhUtA arhanto bhavanti . tesi.n kiriyA puNo hi odaiyA teShA.n yA divyadhvanirUpavachanavyApArAdikriyA sA niHkriyashuddhAtma- aghAtikarmake nimittase sahaj hI hotI hai . usame.n kevalI bhagavAnakI ki.nchit mAtra ichChA nahI.n hotI, kyo.nki jahA.N mohanIy -karmakA sarvathA kShay ho gayA hai vahA.N usakI kAryabhUt ichChA kahA.Nse hogI ? isaprakAr ichChAke binA hI — moh -rAg -dveShake binA hI — honese kevalI -bhagavAnake liye ve kriyAe.N bandhakA kAraN nahI.n hotI.n ..44..
isaprakAr honese tIrtha.nkaro.nke puNyakA vipAk aki.nchitkar hI hai (-kuCh karatA nahI.n hai, svabhAvakA ki.nchit ghAt nahI.n karatA) aisA ab nishchit karate hai.n : —
anvayArtha : — [arhantaH ] arahantabhagavAn [puNyaphalAH ] puNyaphalavAle hai.n [punaH hi ] aur [teShA.n kriyA ] unakI kriyA [audayikI ] audayikI hai; [mohAdibhiH virahitA ] mohAdise rahit hai [tasmAt ] isaliye [sA ] vah [kShAyikI ] kShAyikI [iti matA ] mAnI gaI hai ..45..
TIkA : — arahantabhagavAn jinake vAstavame.n puNyarUpI kalpavR^ikShake samasta phal bhalIbhA.Nti paripakva hue hai.n aise hI hai.n, aur unakI jo bhI kriyA hai vah sab usake
Che puNyaphal arha.nt, ne arha.ntakiriyA udayikI; mohAdithI virahit tethI te kriyA kShAyik gaNI .45.
Page 76 of 513
PDF/HTML Page 109 of 546
single page version
samastamahAmohamUrdhAbhiShiktaskandhAvArasyAtyantakShaye sa.nbhUtatvAnmoharAgadveSharUpANAmupara.njakAnAm- bhAvAchchaitanyavikArakAraNatAmanAsAdayantI nityamaudayikI kAryabhUtasya bandhasyAkAraNabhUtatayA kAryabhUtasya mokShasya kAraNabhUtatayA cha kShAyikyev katha.n hi nAm nAnumanyet . athAnumanyet chettarhi karmavipAko.api na teShA.n svabhAvavighAtAy ..45.. tattvaviparItakarmodayajanitatvAtsarvApyaudayikI bhavati hi sphu Tam . mohAdIhi.n virahidA nirmoh- shuddhAtmatattvaprachChAdakamamakArAha~N.hkArotpAdanasamarthamohAdivirahitatvAdyataH tamhA sA khAyag tti madA tasmAt sA yadyapyaudayikI tathApi nirvikArashuddhAtmatattvasya vikriyAmakurvatI satI kShAyikIti matA . atrAh shiShyaH ---‘audayikA bhAvAH bandhakAraNam’ ityAgamavachana.n tarhi vR^ithA bhavati . parihAramAh --audayikA bhAvA bandhakAraNa.n bhavanti, para.n ki.ntu mohodayasahitAH . dravyamohodaye.api sati yadi shuddhAtmabhAvanAbalen bhAvamohen na pariNamati tadA ba.ndho na bhavati . yadi punaH karmodayamAtreN bandho bhavati tarhi sa.nsAriNA.n sarvadaiv karmodayasya vidyamAnatvAt sarvadaiv bandha ev, na mokSha ityabhiprAyaH ..45.. ath yathArhatA.n shubhAshubhapariNAmavikAro nAsti tathaikAnten sa.nsAriNAmapi nAstIti sA.nkhyamatAnusArishiShyeN pUrvapakShe ( – puNyake) udayake prabhAvase utpanna honeke kAraN audayikI hI hai . kintu aisI (puNyake udayase honevAlI) hone par bhI vah sadA audayikI kriyA mahAmoharAjAkI samasta senAke sarvathA kShayase utpanna hotI hai isaliye moharAgadveSharUpI 1upara.njako.nkA abhAv honese chaitanyake vikArakA kAraN nahI.n hotI isaliye kAryabhUt bandhakI akAraNabhUtatAse aur kAryabhUt mokShakI kAraNabhUtatAse kShAyikI hI kyo.n na mAnanI chAhiye ? (avashya mAnanI chAhiye) aur jab kShAyikI hI mAne tab karmavipAk (-karmoday) bhI unake (arahanto.nke) svabhAvavighAtakA kAraN nahI.n hotA (aisai nishchit hotA hai ) .
bhAvArtha : — arahantabhagavAnake jo divyadhvani, vihAr Adi kriyAe.N hai.n ve niShkriy shuddha Atmatattvake pradeshaparispa.ndame.n nimittabhUt pUrvabaddha karmodayase utpanna hotI hai.n isaliye audayikI hai.n . ve kriyAe.N arahantabhagavAnake chaitanyavikArarUp bhAvakarma utpanna nahI.n karatI.n, kyo.nki (unake) nirmoh shuddha Atmatattvake rAgadveShamoharUp vikArame.n nimittabhUt mohanIyakarmakA kShay ho chukA hai . aur ve kriyAe.N unhe.n, rAgadveShamohakA abhAv ho jAnese navIn bandhame.n kAraNarUp nahI.n hotI.n, parantu ve pUrvakarmo.nke kShayame.n kAraNarUp hai.n kyo.nki jin karmo.nke udayase ve kriyAe.N hotI hai.n ve karma apanA ras dekar khir jAte hai.n . isaprakAr mohanIyakarmake kShayase utpanna honese aur karmo.nke kShayame.n kAraNabhUt honese araha.ntabhagavAnakI vah audayikI kriyA kShAyikI kahalAtI hai ..45.. 1. upara.njako.n = uparAg -malinatA karanevAle (vikArIbhAv) .
Page 77 of 513
PDF/HTML Page 110 of 546
single page version
yadi khalvekAnten shubhAshubhabhAvasvabhAven svayamAtmA na pariNamate tadA sarvadaiv sarvathA nirvighAten shuddhasvabhAvenaivAvatiShThate . tathA cha sarva ev bhUtagrAmAH samastabandhasAdhan- shUnyatvAdAjava.njavAbhAvasvabhAvato nityamuktatA.n pratipadyeran . tachcha nAbhyupagamyate; AtmanaH kR^ite sati dUShaNadvAreN parihAra.n dadAti ---jadi so suho va asuho Na havadi AdA saya.n sahAveN yathaiv shuddhanayenAtmA shubhAshubhAbhyA.n na pariNamati tathaivAshuddhanayenApi svaya.n svakIyopAdAnakAraNen svabhAvenAshuddhanishchayarUpeNApi yadi na pariNamati tadA . ki.n dUShaNa.n bhavati . sa.nsAro vi Na vijjadi nissa.nsArashuddhAtmasvarUpAtpratipakShabhUto vyavahAranayenApi sa.nsAro na vidyate . keShAm . savvesi.n jIvakAyANa.n sarveShA.n jIvasa.nghAtAnAmiti . tathA hi --AtmA tAvatpariNAmI, sa cha karmopAdhinimitte sati spha TikamaNirivopAdhi.n gR^ihNAti, tataH kAraNAtsa.nsArAbhAvo na bhavati . ath matam ---sa.nsArAbhAvaH
ab, kevalIbhagavAnakI bhA.Nti samasta jIvo.nke svabhAv vighAtakA abhAv honekA niShedh karate hai.n : —
anvayArtha : — [yadi ] yadi (aisA mAnA jAye ki) [saH AtmA ] AtmA [svaya.n ] svaya.n [svabhAven ] svabhAvase (-apane bhAvase) [shubhaH vA ashubhaH ] shubh yA ashubh [na bhavati ] nahI.n hotA (shubhAshubh bhAvame.n pariNamit hI nahI.n hotA) [sarveShA.n jIvakAyAnA.n ] to samasta jIvanikAyo.nke [sa.nsAraH api ] sa.nsAr bhI [na vidyate ] vidyamAn nahI.n hai aisA siddha hogA ..46..
TIkA : — yadi ekAntase aisA mAnA jAye ki shubhAshubhabhAvarUp svabhAvame.n (-apane bhAvame.n ) AtmA svaya.n pariNamit nahI.n hotA, to yah siddha huA ki (vah) sadA hI sarvathA nirvighAt shuddhasvabhAvase hI avasthit hai; aur isaprakAr samasta jIvasamUh, samasta bandhakAraNo.nse rahit siddha honese sa.nsAr abhAvarUp svabhAvake kAraN nityamuktatAko prApta ho
Page 78 of 513
PDF/HTML Page 111 of 546
single page version
pariNAmadharmatven spha Tikasya japAtApichCharAgasvabhAvatvavat shubhAshubhasvabhAvatvadyotanAt ..46..
AtmA pariNAmadharmavAlA honese, jaise spha TikamaNi, japAkusum aur tamAlapuShpake ra.ng -rUp
svabhAvayuktatAse prakAshit hotA hai usIprakAr, use (AtmAke) shubhAshubh -svabhAvayuktatA
prakAshit hotI hai . (jaise spha TikamaNi lAl aur kAle phU lake nimittase lAl aur kAle
svabhAvarUp pariNamit hotA huA dikhAI detA hai) .
bhAvArtha : — jaise shuddhanayase koI jIv shubhAshubh bhAvarUp pariNamit nahI.n hotA usIprakAr yadi ashuddhanayase bhI pariNamit na hotA ho to vyavahAranayase bhI samasta jIvo.nke sa.nsArakA abhAv ho jAye aur sabhI jIv sadA mukta hI siddha hojAve.n ! kintu yah to pratyakSha viruddha hai . isaliye jaise kevalIbhagavAnake shubhAshubh pariNAmo.nkA abhAv hai usIprakAr sabhI jIvo.nke sarvathA shubhAshubh pariNAmo.nkA abhAv nahI.n samajhanA chAhiye ..46..
ab, punaH prakR^itakA ( – chAlu viShayakA) anusaraN karake atIndriy j~nAnako sarvaj~narUpase abhinandan karate hai.n . (arthAt atIndriy j~nAn sabakA j~nAtA hai aisI usakI prasha.nsA karate hai.n )
anvayArtha : — [yat ] jo [yugapad ] ek hI sAth [samantataH ] sarvataH (sarva Atmapradesho.nse) [tAtkAlika.n ] tAtkAlik [itara.n ] yA atAtkAlik, [vichitraviShama.n ]
Page 79 of 513
PDF/HTML Page 112 of 546
single page version
tatkAlakalitavR^ittikamatItodarkakAlakalitavR^ittika.n chApyekapad ev samantato.api sakalamapyarthajAta.n, pR^ithaktvavR^ittasvalakShaNalakShmIkaTAkShitAnekaprakAravya.njitavaichitryamitaretaravirodh- dhApitAsamAnajAtIyatvoddAmitavaiShamya.n kShAyika.n j~nAna.n kil jAnIyAt; tasya hi kram- pravR^ittihetubhUtAnA.n kShayopashamAvasthAvasthitaj~nAnAvaraNIyakarmapudgalAnAmatyantAbhAvAttAtkAli- kamatAtkAlika.n vApyarthajAta.n tulyakAlamev prakAshet; sarvato vishuddhasya pratiniyat- deshavishuddherantaHplavanAt samantato.api prakAshet; sarvAvaraNakShayAddeshAvaraNakShayopashamasyAn- vasthAnAtsarvamapi prakAshet; sarvaprakAraj~nAnAvaraNIyakShayAdasarvaprakAraj~nAnAvaraNIyakShayopashamasya vilayanAdvichitramapi prakAshet; asamAnajAtIyaj~nAnAvaraNakShayAtsamAnajAtIyaj~nAnAvaraNIy- tadanantara.n sarvaparij~nAne sati ekaparij~nAna.n, ekaparij~nAne sati sarvaparij~nAnamityAdikathanarUpeN gAthApa~nchakaparyanta.n vyAkhyAna.n karoti . tadyathA --atra j~nAnaprapa~nchavyAkhyAna.n prakR^ita.n tAvattatprastutamanusR^itya punarapi kevalaj~nAna.n sarvaj~natven nirUpayati --ja.n yajj~nAna.n kartR^i jANadi jAnAti . kam . attha.n artha.n vichitra (-anek prakArake) aur viSham (mUrta, amUrta Adi asamAn jAtike) [sarva.n artha.n ] samasta padArtho.nko [jAnAti ] jAnatA hai [tat j~nAna.n ] us j~nAnako [kShAyika.n bhaNitam ] kShAyik kahA hai ..47..
TIkA : — kShAyik j~nAn vAstavame.n ek samayame.n hI sarvataH (sarva Atmapradesho.nse), vatarmAname.n vartate tathA bhUt -bhaviShyat kAlame.n vartate un samasta padArtho.nko jAnatA hai jiname.n 1pR^ithakarUpase vartate svalakShaNarUp lakShmIse Alokit anek prakAro.nke kAraN vaichitrya pragaT huA hai aur jiname.n paraspar virodhase utpanna honevAlI asamAnajAtIyatAke kAraN vaiShamya pragaT huA hai . (isI bAtako yuktipUrvak samajhAte hai.n : — ) kram -pravR^ittike hetubhUt, kShayopasham- avasthAme.n rahanevAle j~nAnAvaraNIy karmapudgalo.nkA usake (kShAyik j~nAnake) atyanta abhAv honese vah tAtkAlik yA atAtkAlik padArtha -mAtrako samakAlame.n hI prakAshit karatA hai; (kShAyik j~nAn) sarvataH vishuddha honeke kAraN pratiniyat pradesho.nkI vishuddhi (sarvataH vishuddhi) ke bhItar DUb jAnese vah sarvataH (sarva Atmapradesho.nse) bhI prakAshit karatA hai; sarva AvaraNo.nkA kShay honese, desh -AvaraNakA kShayopasham na rahanese vah sabako bhI prakAshit karatA hai, sarvaprakAr j~nAnAvaraNake kShayake kAraN (-sarva prakArake padArtho.nko jAnanevAle j~nAnake AvaraName.n nimittabhUt karmake kShay honese) asarvaprakArake j~nAnAvaraNakA kShayopasham (-amuk hI prakArake padArtho.nko jAnanevAle j~nAnake AvaraName.n nimittabhUt karmo.nkA kShayopasham) vilayako prApta honese vah vichitra ko bhI (-anek prakArake padArtho.n ko bhI) prakAshit karatA hai; asamAnajAtIy -j~nAnAvaraNake 1. dravyo.nke bhinna -bhinna vartanevAle nij -nij lakShaN un dravyo.nkI lakShmI -sampatti -shobhA hai.n .
Page 80 of 513
PDF/HTML Page 113 of 546
single page version
kShayopashamasya vinAshanAdviShamamapi prakAshet . alamathavAtivistareN, anivAritaprasaraprakAsh- shAlitayA kShAyikaj~nAnamavashyamev sarvadA sarvatra sarvathA sarvamev jAnIyAt ..47..
kShayake kAraN) samAnajAtIy j~nAnAvaraNakA kShayopasham (-samAn jAtike hI padArtho.nko
jAnanevAle j~nAnake AvaraName.n nimittabhUt karmo.nkA kShayopasham) naShTa ho jAnese vah viSham ko bhI
(-asamAnajAtike padArtho.nko bhI) prakAshit karatA hai . athavA, ativistArase pUrA paDe (kuCh
honese kShAyik j~nAn avashyamev sarvadA sarvatra sarvathA sarvako jAnatA hai .
— ityAdi maryAdAye.n mati – shrutAdi kShAyopashamik j~nAname.n hI sa.nbhav hai.n . kShAyikaj~nAnake amaryAdit honese ek hI sAth sarva Atmapradesho.nse tIno.n kAlakI paryAyo.nke sAth sarva padArtho.nko — un padArtho.nke anek prakArake aur viruddha jAtike hone par bhI jAnatA hai arthAt kevalaj~nAn ek hI samayame.n sarva Atmapradesho.nse samasta dravya -kShetra -kAl -bhAvako jAnatA hai ..47..
anvayArtha : — [ya ] jo [yugapad ] ek hI sAth [traikAlikAn tribhuvanasthAn ] traikAlik tribhuvanastha (-tIno.n kAlake aur tIno.n lokake) [arthAn ] padArtho.nko [na
tene saparyay ek paN nahi dravya jANavu.n shakya Che .48.
Page 81 of 513
PDF/HTML Page 114 of 546
single page version
ih kilaikamAkAshadravyameka.n dharmadravyamekamadharmadravyamasa.nkhyeyAni kAladravyANyanantAni jIvadravyANi . tato.apyanantaguNAni pudgaladravyANi . tathaiShAmev pratyekamatItAnAgatAnubhUy- mAnabhedabhinnaniravadhivR^ittipravAhaparipAtino.anantAH paryAyAH . evametatsamastamapi samudita.n j~neyam . ihaivaika.n ki.nchijjIvadravya.n j~nAtR^i . ath yathA samasta.n dAhya.n dahan dahanaH samastadAhyahetuk- samastadAhyAkAraparyAyapariNatasakalaikadahanAkAramAtmAna.n pariNamati, tathA samasta.n j~neya.n jAnan j~nAtA samastaj~neyahetukasamastaj~neyAkAraparyAyapariNatasakalaikaj~nAnAkAra.n chetanatvAt svAnubhav- pratyakShamAtmAna.n pariNamati . eva.n kil dravyasvabhAvaH . yastu samasta.n j~neya.n na jAnAti sa samasta.n bhaNitam . abhedanayen tadev sarvaj~nasvarUpa.n tadevopAdeyabhUtAnantasukhAdyanantaguNAnAmAdhArabhUta.n sarva- prakAropAdeyarUpeN bhAvanIyam iti tAtparyam ..47.. ath yaH sarva.n na jAnAti sa ekamapi na jAnAtIti vichArayati — jo Na vijANadi yaH kartA naiv jAnAti . katham . jugava.n yugapadekakShaNe . kAn . atthe arthAn . katha.nbhUtAn . tikkAlige trikAlaparyAyapariNatAn . punarapi katha.nbhUtAn . tihuvaNatthe tribhuvanasthAn . NAdu.n tassa Na sakka.n tasya puruShasya sambandhi j~nAna.n j~nAtu.n samartha.n na bhavati . kim . davva.n vijAnAti ] nahI.n jAnatA, [tasya ] use [saparyaya.n ] paryAy sahit [eka.n dravya.n vA ] ek dravya bhI [j~nAtu.n na shakya.n ] jAnanA shakya nahI.n hai ..48..
TIkA : — is vishvame.n ek AkAshadravya, ek dharmadravya, ek adharmadravya, asa.nkhya kAladravya aur ananta jIvadravya tathA unase bhI anantagune pudgal dravya hai.n, aur unhI.nke pratyekake atIt, anAgat aur vartamAn aise (tIn) prakAro.nse bhedavAlI 1niravadhi 2vR^ittipravAhake bhItar pa.DnevAlI (-samA jAnevAlI) ananta paryAye.n hai.n . isaprakAr yah samasta (dravyo.n aur paryAyo.nkA) samudAy j~ney hai . usIme.n ek koI bhI jIvadravya j~nAtA hai . ab yahA.N, jaise samasta dAhyako dahakatI huI agni samasta -dAhyahetuk (-samasta dAhya jisakA nimitta hai aisA) samasta dAhyAkAraparyAyarUp pariNamit sakal ek 3dahan jisakA AkAr (svarUp) hai aise apane rUpame.n (-agnirUpame.n ) pariNamit hotI hai, vaise hI samasta j~neyoko jAnatA huA j~nAtA (-AtmA) samastaj~neyahetuk samasta j~neyAkAraparyAyarUp pariNamit 4sakal ek j~nAn jisakA AkAr (svarUp) hai aise nijarUpase — jo chetanatAke kAraN svAnubhavapratyakSha hai us -rUp — pariNamit hotA hai . isaprakAr vAstavame.n dravyakA svabhAv hai . kintu jo samasta j~neyako nahI.n jAnatA vah (AtmA), jaise samasta dAhyako na dahatI huI agni samastadAhyahetuk 1. niravadhi = avadhi – had – maryAdA antarahit . 2. vR^itti = vartan karanA; utpAd – vyay – dhrauvya; astitva, pariNati . 3. dahan = jalAnA, dahanA . 4. sakal = sArA; paripUrNa .
Page 82 of 513
PDF/HTML Page 115 of 546
single page version
dAhyamadahan samastadAhyahetukasamastadAhyAkAraparyAyapariNatasakalaikadahanAkAramAtmAna.n dahan iv samastaj~neyahetukasamastaj~neyAkAraparyAyapariNatasakalaikaj~nAnAkAramAtmAna.n chetanatvAt svAnubhav- pratyakShatve.api na pariNamati . evametadAyAti yaH sarva.n na jAnAti sa AtmAna.n na jAnAti ..48.. j~neyadravyam . ki.nvishiShTam . sapajjaya.n anantaparyAyasahitam . katisa.nkhyopetam . ega.n vA ekamapIti . tathA hi ---AkAshadravya.n tAvadeka.n, dharmadravyameka.n, tathaivAdharmadravya.n cha, lokAkAshapramitAsa.nkhyeyakAladravyANi, tato.anantaguNAni jIvadravyANi, tebhyo.apyanantaguNAni pudgaladravyANi . tathaiv sarveShA.n pratyekamananta- paryAyAH, etatsarva.n j~neya.n tAvattatraika.n vivakShita.n jIvadravya.n j~nAtR^i bhavati . eva.n tAvadvastusvabhAvaH . tatra yathA dahanaH samasta.n dAhya.n dahan san samastadAhyahetukasamastadAhyAkAraparyAyapariNatasakalaikadahanasvarUpamuShNa- pariNatatR^iNaparNAdyAkAramAtmAna.n (svakIyasvabhAva.n) pariNamati, tathAyamAtmA samasta.n j~neya.n jAnan san samastaj~neyahetukasamastaj~neyAkAraparyAyapariNatasakalaikAkhaNDaj~nAnarUpa.n svakIyamAtmAna.n pariNamati jAnAti parichChinatti . yathaiv cha sa ev dahanaH pUrvokta lakShaNa.n dAhyamadahan san tadAkAreN na pariNamati, tathA.a.atmApi pUrvoktalakShaNa.n samasta.n j~neyamajAnan pUrvoktalakShaNamev sakalaikAkhaNDaj~nAnAkAra.n svakIyamAtmAna.n na pariNamati na jAnAti na parichChinatti . aparamapyudAharaNa.n dIyate ---yathA ko.apyandhak AdityaprakAshyAn padArthAnapashyannAdityamiv, pradIpaprakAshyAn padArthAnapashyan pradIpamiv, darpaNastha- bimbAnyapashyan darpaNamiv, svakIyadR^iShTiprakAshyAn padArthAnapashyan hastapAdAdyavayavapariNata.n svakIy- dehAkAramAtmAna.n svakIyadR^iShTayA na pashyati, tathAya.n vivakShitAtmApi kevalaj~nAnaprakAshyAn padArthAnajAnan samastadAhyAkAraparyAyarUp pariNamit sakal ek dahan jisakA AkAr hai aise apane rUpame.n pariNamit nahI.n hotA usIprakAr samastaj~neyahetuk samastaj~neyAkAraparyAyarUp pariNamit sakal ek j~nAn jisakA AkAr hai aise apane rUpame.n — svaya.n chetanAke kAraN svAnubhavapratyakSha hone par bhI pariNamit nahI.n hotA, (apaneko paripUrNa tayA anubhav nahI.n karatA — nahI.n jAnatA) is prakAr yah phalit hotA hai ki jo sabako nahI.n jAnatA vah apaneko (-AtmAko) nahI.n jAnatA .
bhAvArtha : — jo agni kAShTha, tR^iN, patte ityAdi samasta dAhyapadArtho.nko nahI.n jalAtA, usakA dahanasvabhAv (kAShThAdik samasta dAhya jisakA nimitta hai aisA) samasta dAhyAkAraparyAyarUp pariNamit na honese apUrNarUpase pariNamit hotA hai — paripUrNarUpase pariNamit nahI.n hotA, isaliye paripUrNa ek dahan jisakA svarUp hai aisI vah agni apane rUp hI pUrNa rItise pariNamit nahI.n hotI; usI prakAr yah AtmA samasta dravya -paryAyarUp samasta j~neyako nahI.n jAnatA, usakA j~nAn (samasta j~ney jisakA nimitta hai aise) samastaj~neyAkAraparyAyarUp pariNamit na honese apUrNarUpase pariNamit hotA hai – paripUrNa rUpase pariNamit nahI.n hotA, isaliye paripUrNa ek j~nAn jisakA svarUp hai aisA vah AtmA apane rUpase hI pUrNa rItise pariNamit nahI.n hotA arthAt nijako hI pUrNa rItise anubhav nahI.n karatA — nahI.n jAnatA . isaprakAr siddha huA ki jo sabako nahI.n jAnatA vah ekako — apaneko (pUrNa rItise) nahI.n jAnatA ..48..
Page 83 of 513
PDF/HTML Page 116 of 546
single page version
AtmA hi tAvatsvaya.n j~nAnamayatve sati j~nAtR^itvAt j~nAnamev . j~nAna.n tu pratyAtmavarti pratibhAsamaya.n mahAsAmAnyam . tattu pratibhAsamayAnantavisheShavyApi . te cha sarvadravyaparyAy- sakalAkhaNDaikakevalaj~nAnarUpamAtmAnamapi na jAnAti . tat etatsthita.n yaH sarva.n na jAnAti sa AtmAnamapi na jAnAtIti ..48.. athaikamajAnan sarva.n na jAnAtIti nishchinoti --davva.n dravya.n aNa.ntapajjaya.n anantaparyAya.n ega.n eka.n aNa.ntANi davvajAdINi anantAni dravyajAtIni jo Na vijANadi yo na vijAnAti
anvayArtha : — [yadi ] yadi [anantaparyAya.n ] ananta paryAyavAle [eka.n dravya.n ] ek dravyako (-Atmadravyako) [anantAni dravyajAtAni ] tathA ananta dravyasamUhako [yugapad ] ek hI sAth [na vijAnAti ] nahI.n jAnatA [saH ] to vah puruSh [sarvANi ] sab ko (-ananta dravyasamUhako) [katha.n jAnAti ] kaise jAn sakegA ? (arthAt jo Atmadravyako nahI.n jAnatA ho vah samasta dravyasamUhako nahI.n jAn sakatA) ..49..
prakArAntarase anvayArtha : — [yadi ] yadi [anantaparyAya.n ] ananta paryAyavAle [eka.n dravya.n ] ek dravyako (-Atmadravyako) [na vijAnAti ] nahI.n jAnatA [saH ] to vah puruSh [yugapad ] ek hI sAth [sarvANi anantAni dravyajAtAni ] sarva ananta dravya -samUhako [katha.n jAnAti ] kaise jAn sakegA ?
TIkA : — pratham to AtmA vAstavame.n svaya.n j~nAnamay honese j~nAtR^itvake kAraN j~nAn hI hai; aur j~nAn pratyek AtmAme.n vartatA (-rahatA) huA pratibhAsamay mahAsAmAnya hai . vah pratibhAsamay mahAsAmAnya pratibhAsamay ananta visheSho.nme.n vyApta honevAlA hai; aur un visheSho.nke (-bhedo.nke) nimitta sarva dravyaparyAy hai.n . ab jo puruSh sarva dravyaparyAy jinake nimitta hai.n aise
jo ek dravya ana.ntaparyay tem dravya ana.ntane yugapad na jANe jIv, to te kem jANe sarvane ? 49.
Page 84 of 513
PDF/HTML Page 117 of 546
single page version
nibandhanAH . ath yaH sarvadravyaparyAyanibandhanAna.ntavisheShavyApipratibhAsamayamahAsAmAnyarUp- mAtmAna.n svAnubhavapratyakSha.n na karoti sa ka tha.n pratibhAsamayamahAsAmAnyavyApyapratibhAsamayAnanta- visheShanibandhanabhUtasarvadravyaparyAyAn pratyakShIkuryAt . evametadAyAti ya AtmAna.n na jAnAti sa sarva.n na jAnAti . ath sarvaj~nAnAdAtmaj~nAnamAtmaj~nAnAtsarvaj~nAnamityavatiShThate . eva.n cha sati j~nAnamayatven svasa.nchetakatvAdAtmano j~nAtR^ij~neyayorvastutvenAnyatve satyapi pratibhAsapratibhAsya- mAnayoH svasyAmavasthAyAmanyonyasa.nvalanenAtyantamashakyavivechanatvAtsarvamAtmani nikhAtamiv pratibhAti . yadyeva.n na syAt tadA j~nAnasya paripUrNAtmasa.nchetanAbhAvAt paripUrNasyaikasyAtmano.api j~nAna.n na siddhayet ..49.. anantadravyasamUhAn kidh so savvANi jANAdi katha.n sa sarvAn jAnAti jugava.n yugapadekasamaye, na kathamapIti . tathA hi --AtmalakShaNa.n tAvajj~nAna.n tachchAkhaNDapratibhAsamaya.n sarvajIvasAdhAraNa.n mahAsAmAnyam . tachcha mahAsAmAnya.n j~nAnamayAnantavisheShavyApi . te cha j~nAnavisheShA anantadravyaparyAyANA.n viShayabhUtAnA.n ananta visheSho.nme.n vyApta honevAle pratibhAsamay mahAsAmAnyarUp AtmAkA svAnubhav pratyakSha nahI.n karatA, vah (puruSh) pratibhAsamay mahAsAmAnyake dvArA 1vyApya (-vyApya hone yogya) jo pratibhAsamay ananta visheSh hai unakI nimittabhUt sarva dravya paryAyo.nko kaise pratyakSha kar sakegA ? (nahI.n kar sakegA) isase aisA phalit huA ki jo AtmAko nahI.n jAnatA vah sabako nahI.n jAnatA .
ab, isase aisA nishchit hotA hai ki sarvake j~nAnase AtmAkA j~nAn aur AtmAke j~nAnase sarvakA j~nAn (hotA hai); aur aisA honese, AtmA j~nAnamayatAke kAraN svasa.nchetak honese, j~nAtA aur j~neyakA vasturUpase anyatva hone par bhI pratibhAs aur pratibhAsyamAnakar apanI avasthAme.n anyonya milan honeke kAraN (j~nAn aur j~ney, AtmAkI – j~nAnakI avasthAme.n paraspar mishrit – ekamekarUp honese) unhe.n bhinna karanA atyanta ashakya honese mAno sab kuCh AtmAme.n 2nikhAt (praviShTa) ho gayA ho isaprakAr pratibhAsit hotA hai — j~nAt hotA hai . (AtmA j~nAnamay honese vah apaneko anubhav karatA hai — jAnatA hai, aur apaneko jAnanepar samasta j~ney aise j~nAt hote hai.n – mAno.n ve j~nAname.n sthit hI ho.n, kyo.nki j~nAnakI avasthAme.nse j~neyAkAro.nko bhinna karanA ashakya hai .) yadi aisA na ho to (yadi AtmA sabako na jAnatA ho to) j~nAnake paripUrNa Atmasa.nchetanakA abhAv honese paripUrNa ek AtmAkA bhI j~nAn siddha na ho . 1. j~nAn sAmAnya vyApak hai, aur j~nAn visheSh -bhed vyApya hai.n . un j~nAnavisheSho.nke nimitta j~neyabhUt sarva dravya
aur paryAye.n hai.n . 2. nikhAt = khodak ra bhItar gaharA utar gayA huvA; bhItar praviShTa huA .
Page 85 of 513
PDF/HTML Page 118 of 546
single page version
viShayabhUtAH ye.anantadravyaparyAyAstAn katha.n jAnAti, na kathamapi . ath etadAyAtam — yaH AtmAna.n na
satyAtmaparij~nAna.n bhavatIti . yadyeva.n tarhi ChadmasthAnA.n sarvaparij~nAna.n nAstyAtmaparij~nAna.n katha.n bhaviShyati,
bhAvArtha : — 48 aur 49vI.n gAthAme.n aisA batAyA gayA hai ki sabako nahI.n jAnatA vah apaneko nahI.n jAnatA, aur jo apaneko nahI.n jAnatA vah sabako nahI.n jAnatA . apanA j~nAn aur sabakA j~nAn ek sAth hI hotA hai . svaya.n aur sarva — in dome.nse ekakA j~nAn ho aur dUsarekA na ho yah asambhav hai .
yah kathan ekadesh j~nAnakI apekShAse nahI.n kintu pUrNaj~nAnakI (kevalaj~nAnakI) apekShAse hai ..49..
anvayArtha : — [yadi ] yadi [j~nAninaH j~nAna.n ] AtmAkA j~nAn [kramashaH ] kramashaH [arthAn pratItya ] padArtho.nkA avalamban lekar [utpadyate ] utpanna hotA ho [tat ] to vah (j~nAn) [ na ev nitya.n bhavati ] nitya nahI.n hai, [na kShAyika.n ] kShAyik nahI.n hai, [na ev sarvagatam ] aur sarvagat nahI.n hai ..50..
jo j~nAn ‘j~nAnI’nu Upaje kramashaH arath avala.nbIne, to nitya nahi, kShAyik nahi ne sarvagat nahi j~nAn e .50.
Page 86 of 513
PDF/HTML Page 119 of 546
single page version
yatkil krameNaikaikamarthamAlambya pravartate j~nAna.n tadekArthAlambanAdutpannamanyArthAlambanAt pralIyamAna.n nityamasattathA karmodayAdekA.n vyakti.n pratipanna.n punarvyaktyantara.n pratipadyamAna.n kShAyik- mapyasadanantadravyakShetrakAlabhAvAnAkrAntumashaktatvAt sarvagata.n na syAt ..50..
athavA svasa.nvedanaj~nAnenAtmA j~nAyate, tatashcha bhAvanA kriyate, tayA rAgAdivikalparahitasva- sa.nvedanaj~nAnabhAvanayA kevalaj~nAna.n cha jAyate . iti nAsti doShaH ..49.. ath kramapravR^ittaj~nAnen sarvaj~no na bhavatIti vyavasthApayati — uppajjadi jadi NANa.n utpadyate j~nAna.n yadi chet . kamaso kramashaH sakAshAt . ki.nki.n
TIkA : — jo j~nAn kramashaH ek ek padArthakA avalamban lekar pravR^itti karatA hai vah (j~nAn) ek padArthake avalambanase utpanna hokar dUsare padArthake avalambanase naShTa ho jAnese nitya nahI.n hotA tathA karmodayake kAraN ek 1vyaktiko prApta karake phi ra anya vyaktiko prApta karatA hai isaliye kShAyik bhI na hotA huA, vah ananta dravya -kShetra -kAl -bhAvako prApta hone me.n (-jAnane me.n ) asamartha honeke kAraN sarvagat nahI.n hai .
bhAvArtha : — kramashaH pravartamAn j~nAn anitya hai, kShAyopashamik hai; aisA kramik j~nAnavAlA puruSh sarvaj~na nahI.n ho sakatA ..50..
ab aisA nishchit hotA hai ki yugapat pravR^ittike dvArA hI j~nAnakA sarvagatatva siddha hotA hai (arthAt akramase pravartamAn j~nAn hI sarvagat ho sakatA hai ) : —
anvayArtha : — [traikAlyanityaviShama.n ] tIno.n kAlame.n sadA viSham (asamAn jAtike), [sarvatra sa.nbhava.n ] sarva kShetrake [chitra.n ] anek prakArake [sakala.n ] samasta padArtho.nko [jaina.n ] jinadevakA j~nAn [yugapat jAnAti ] ek sAth jAnatA hai [aho hi ] aho ! [j~nAnasya mAhAtmyam ] j~nAnakA mAhAtmya ! ..51.. 1. vyakti = pragaTatA; visheSh, bhed .
nitye viSham, vidhavidh, sakal padArthagaN sarvatrano, jinaj~nAn jANe yugapade, mahimA aho e j~nAnano ! .51.
Page 87 of 513
PDF/HTML Page 120 of 546
single page version
kShAyika.n hi j~nAnamatishayAspadIbhUtaparamamAhAtmyam . yattu yugapadev sarvArthAnAlambya pravartate j~nAna.n taTTa.nkotkIrNanyAyAvasthitasamastavastuj~neyAkAratayAdhiropitanityatva.n pratipannasamasta- vyaktitvenAbhivyaktasvabhAvabhAsikShAyikabhAva.n traikAlyen nityamev viShamIkR^itA.n sakalAmapi sarvArthasa.nbhUtimanantajAtiprApitavaichitryA.n parichChindadakramasamAkrAntAnantadravyakShetrakAlabhAvatayA prakaTIkR^itAdbhutamAhAtmya.n sarvagatamev syAt ..51.. kR^itvA . aTThe paDuchcha j~neyArthAnAshritya . kasya . NANissa j~nAninaH AtmanaH . ta.n Nev havadi Nichcha.n utpattinimittabhUtapadArthavinAshe tasyApi vinAsh iti nitya.n na bhavati . Na khAiga.n j~nAnAvaraNIy- karmakShayopashamAdhInatvAt kShAyikamapi na bhavati . Nev savvagada.n yat ev pUrvoktaprakAreN parAdhInatven nitya.n na bhavati, kShayopashamAdhInatven kShAyika.n cha na bhavati, tat ev yugapatsamastadravyakShetrakAlabhAvAnA.n parij~nAnasAmarthyAbhAvAtsarvagata.n na bhavati . at etatsthita.n yadj~nAna.n krameNArthAn pratItya jAyate ten sarvaj~no na bhavati iti ..50.. ath yugapatparichChittirUpaj~nAnenaiv sarvaj~no bhavatItyAvedayati ---jANadi jAnAti . ki.n kartR^i . joNha.n jainaj~nAnam . katham . jugava.n yugapadekasamaye . aho hi NANassa mAhappa.n aho hi sphu Ta.n jainaj~nAnasya mAhAtmya.n pashyatAm . ki.n jAnAti . arthamityadhyAhAraH . katha.nbhUtam . tikkAlaNi- chchavisaya.n trikAlaviShaya.n trikAlagata.n nitya.n sarvakAlam . punarapi ki.nvishiShTam . sayala.n samastam . punarapi katha.nbhUtam . savvatthasa.nbhava.n sarvatra loke sa.nbhava.n samutpanna.n sthitam . punashcha ki.nrUpam . chitta.n nAnAjAtibheden vichitramiti . tathA hi --yugapatsakalagrAhakaj~nAnen sarvaj~no bhavatIti j~nAtvA ki.n kartavyam . jyotiShka-
TIkA : — vAstavame.n kShAyik j~nAnakA, sarvotkR^iShTatAkA sthAnabhUt param mAhAtmya hai; aur jo j~nAn ek sAth hI samasta padArtho.nkA avalamban lekar pravR^itti karatA hai vah j~nAn — apaneme.n samasta vastuo.nke j~neyAkAr 1Ta.nkotkIrNa – nyAyase sthit honese jisane nityatva prApta kiyA hai aur samasta vyaktiko prApta kar lenese jisane svabhAvaprakAshak kShAyikabhAv pragaT kiyA hai aisA — trikAlame.n sadA viSham rahanevAle (-asamAn jAtirUpase pariNamit honevAle) aur ananta prakAro.nke kAraN vichitratAko prApta sampUrNa sarva padArtho.nke samUhako jAnatA huA, akramase ananta dravya -kShetra -kAl -bhAvako prApta honese jisane adbhut mAhAtmya pragaT kiyA hai aisA sarvagat hI hai .
bhAvArtha : — akramase pravartamAn j~nAn ek j~neyase dUsareke prati nahI.n badalatA isaliye nitya hai, apanI samasta shaktiyo.nke pragaT ho jAnese kShAyik hai, aise akramik j~nAnavAlA puruSh hI sarvaj~na ho sakatA hai . sarvaj~nake is j~nAnakA koI param adbhut mAhAtmya hai ..51.. 1. Ta.nkotkIrNa nyAy = pattharame.n TA.nkIse utkIrNa AkR^itikI bhA.Nti .