Page 48 of 513
PDF/HTML Page 81 of 546
single page version
bhUtarUpidravyANi cha parasparapraveshamantareNApi j~neyAkAragrahaNasamarpaNapravaNAnyevamAtmA.arthAshchA- nyonyavR^ittimantareNApi vishvaj~neyAkAragrahaNasamarpaNapravaNAH ..28..
tathAhi ---yathA rUpidravyANi chakShuShA sah paraspara.n sa.nbandhAbhAve.api svAkArasamarpaNe samarthAni, chakShU.nShi cha tadAkAragrahaNe samarthAni bhavanti, tathA trailokyodaravivaravartipadArthAH kAlatrayaparyAyapariNatA j~nAnen sah parasparapradeshasa.nsargAbhAve.api svakIyAkArasamarpaNe samarthA bhavanti, akhaNDaikapratibhAsamaya.n kevalaj~nAna.n tu tadAkAragrahaNe samarthamiti bhAvArthaH ..28.. ath j~nAnI j~neyapadArtheShu nishchayanayenApraviShTo.api vyavahAreN praviShTa iv pratibhAtIti shaktivaichitrya.n darshayati ---Na paviTTho nishchayanayen na praviShTaH, NAviTTho vyavahAreN cha nApraviShTaH ki.ntu praviShTa ev . sa kaH kartA . NANI j~nAnI . keShu madhye . Neyesu j~neyapadArtheShu . kimiv . rUvamiv chakkhU rUpaviShaye chakShuriv . eva.nbhUtassan ki.n karoti . jANadi passadi jAnAti pashyati cha . Niyada.n nishchita.n sa.nshayarahita.n . ki.nvishiShTaH san . akkhAtIdo akShAtItaH . ki.n jAnAti pashyati . jagamasesa.n aur rUpI padArtho.nkI bhA.Nti upachArase kahA jA sakatA hai) . jaise naitra aur unake viShayabhUt rUpI padArtha paraspar pravesh kiye binA hI j~neyAkAro.n ko grahaN aur samarpaN karaneke svabhAvavAle hai.n, usI prakAr AtmA aur padArtha ek dUsareme.n praviShTa hue binA hI samasta j~neyAkAro.nke grahaN aur samarpaN karaneke svabhAvavAle hai.n . (jis prakAr A.Nkh rUpI padArtho.nme.n pravesh nahI.n karatI aur rUpI padArtha A.Nkhame.n pravesh nahI.n karate to bhI A.Nkh rUpI padArtho.nke j~neyAkAro.nke grahaN karane — jAnaneke — svabhAvavAlI hai aur rUpI padArtha svaya.nke j~neyAkAro.nko samarpit hone — janAneke — svabhAvavAle hai.n, usIprakAr AtmA padArtho.nme.n pravesh nahI.n karatA aur padArtha AtmAme.n pravesh nahI.n karate tathApi AtmA padArtho.nke samasta j~neyAkAro.nko grahaN kar lene — jAnaleneke svabhAvavAlA hai aur padArtha svaya.nke samasta j~neyAkAro.nko samarpit ho jAne — j~nAt ho jAneke svabhAvavAle hai.n .) ..28..
ab, AtmA padArtho.nme.n pravR^itta nahI.n hotA tathApi jisase (jis shaktivaichitryase ) usakA padArtho.nme.n pravR^itta honA siddha hotA hai us shaktivaichitryako udyot karate hai.n : —
j~neye praviShTa na, aNapraviShTa na, jANato jag sarvane nitye atIndriy AtamA, jyam netra jANe rUpane.29.
Page 49 of 513
PDF/HTML Page 82 of 546
single page version
yathA hi chakShU rUpidravyANi svapradeshairasa.nspR^ishadapraviShTa.n parichChedyamAkAramAtmasAtkurvanna chApraviShTa.n jAnAti pashyati cha, evamAtmApyakShAtItatvAtprApyakAritAvichAragocharadUratAmavApto j~neyatAmApannAni samastavastUni svapradeshairasa.nspR^ishanna praviShTaH shaktivaichitryavashato vastuvartinaH samastaj~neyAkArAnunmUlya iv ka valayanna chApraviShTo jAnAti pashyati cha . evamasya vichitrashakti yogino j~nAnino.artheShvapravesh iv pravesho.api siddhimavatarati ..29.. jagadasheShamiti . tathA hi ---yathA lochana.n kartR^i rUpidravyANi yadyapi nishchayen na spR^ishati tathApi vyavahAreN spR^ishatIti pratibhAti loke . tathAyamAtmA mithyAtvarAgAdyAsravANAmAtmanashcha sa.nbandhi yatkevalaj~nAnAtpUrva.n vishiShTabhedaj~nAna.n tenotpanna.n yatkevalaj~nAnadarshanadvaya.n ten jagattrayakAlatrayavartipadArthAnnishchayenAspR^ishannapi vyavahAreN spR^ishati, tathA spR^ishanniv j~nAnen jAnAti darshanen pashyati cha . katha.nbhUtassan . atIndriyasukhAsvAdapariNataH sannakShAtIt iti . tato j~nAyate nishchayenApravesh iv vyavahAreN j~neyapadArtheShu
anvayArtha : — [chakShuH rUpa.n iv ] jaise chakShu rUpako (j~neyo.nme.n apraviShTa rahakar tathA apraviShTa na rahakar jAnatI -dekhatI hai) usIprakAr [j~nAnI ] AtmA [akShAtItaH ] indriyAtIt hotA huA [asheSha.n jagat ] asheSh jagatako (-samasta lokAlokako) [j~neyeShu ] j~neyomA.n [na praviShTaH ] apraviShTa rahakar [na aviShTaH ] tathA apraviShTa na rahakar [niyata.n ] nirantar [jAnAti pashyati ] jAnatA -dekhatA hai ..29..
TIkA : — jisaprakAr chakShu rUpI dravyo.nko svapradesho.nke dvArA asparsha karatA huA apraviShTa rahakar (jAnatA -dekhatA hai) tathA j~ney AkAro.nko AtmasAt (-nijarUp) karatA huA apraviShTa na rahakar jAnatA -dekhatA hai; isIprakAr AtmA bhI indriyAtItatAke kAraN 1prApyakAritAkI vichAragocharatAse dUr hotA huA j~neyabhUt samasta vastuo.nko svapradesho.nse asparsha karatA hai, isaliye apraviShTa rahakar (jAnatA -dekhatA hai) tathA shakti vaichitryake kAraN vastume.n vartate samasta j~neyAkAro.nko mAno.n mUlame.nse ukhA.Dkar grAs kar lenese apraviShTa na rahakar jAnatA- dekhatA hai . isaprakAr is vichitra shaktivAle AtmAke padArtho.nme.n apraveshakI bhA.Nti pravesh bhI siddha hotA hai .
bhAvArtha : — yadyapi A.Nkh apane pradesho.nse rUpI padArtho.nko sparsha nahI.n karatI isaliye vah nishchayase j~neyo.nme.n apraviShTa hai tathApi vah rUpI padArtho.nko jAnatI -dekhatI hai, isaliye vyavahArase 1. prApyakAritA = j~ney viShayo.nko sparsha karake hI kArya kar sakanA — jAn sakanA . (indriyAtIt hue
AtmAme.n prApyakAritAke vichArakA bhI avakAsh nahI.n hai) . પ્ર. ૭
Page 50 of 513
PDF/HTML Page 83 of 546
single page version
yathA kilendranIlaratna.n dugdhamadhivasatsvaprabhAbhAreN tadabhibhUy vartamAna.n dR^iShTa.n, tathA pravesho.api ghaTat iti ..29.. ath tamevArtha.n dR^iShTAntadvAreN dR^iDhayati --rayaNa.n ratna.n ih jagati . ki.nnAm . i.ndaNIla.n indranIlasa.nj~nam . ki.nvishiShTam . duddhajjhasiya.n dugdhe nikShipta.n jahA yathA sabhAsAe svakIyaprabhayA abhibhUy tiraskR^itya . kim . ta.n pi duddha.n tatpUrvokta.n dugdhamapi vaTTadi vartate . iti dR^iShTAnto gataH . tah NANamaTThesu tathA j~nAnamartheShu vartat iti . tadyathA ---yathendranIlaratna.n kartR^i svakIyanIlaprabhayA karaNabhUtayA dugdha.n nIla.n kR^itvA vartate, tathA nishchayaratnatrayAtmakaparamasAmAyik- sa.nyamen yadutpanna.n kevalaj~nAna.n tat svaparaparichChittisAmarthyen samastAj~nAnAndhakAra.n tiraskR^itya yah kahA jAtA hai ki ‘merI A.Nkh bahutase padArtho.nme.n jA pahu.NchatI hai .’ isIprakAr yadyapi kevalaj~nAnaprApta AtmA apane pradesho.nke dvArA j~ney padArtho.nko sparsha nahI.n karatA isaliye vah nishchayase to j~neyo.nme.n apraviShTa hai tathApi j~nAyak -darshak shaktikI kisI param adbhut vichitratAke kAraN (nishchayase dUr rahakar bhI) vah samasta j~neyAkAro.nko jAnatA -dekhatA hai, isaliye vyavahArase yah kahA jAtA hai ki ‘AtmA sarvadravya -paryAyo.nme.n praviShTa ho jAtA hai .’ isaprakAr vyavahArase j~ney padArtho.nme.n AtmAkA pravesh siddha hotA hai ..29..
ab, yahA.N isaprakAr (dR^iShTAntapUrvak) yah spaShTa karate hai.n ki j~nAn padArtho.nme.n pravR^itta hotA hai : —
anvayArtha : — [yathA ] jaise [ih ] is jagatame.n [dugdhAdhyuShita.n ] dUdhame.n pa.DA huA [indranIla.n ratna.n ] indranIl ratna [svabhAsA ] apanI prabhAke dvArA [tad api dugdha.n ] us dUdhame.n [abhibhUy ] vyApta hokar [vartate ] vartatA hai, [tathA ] usIprakAr [j~nAna.n ] j~nAn (arthAt j~nAtR^idravya) [artheShu ] padArtho.nme.n vyApta hokar vartatA hai ..30..
jyam dUdhamA.n sthit indranIlamaNi svakIy prabhA va.De dUdhane viShe vyApI rahe, tyam j~nAn paN artho viShe.30.
Page 51 of 513
PDF/HTML Page 84 of 546
single page version
sa.nvedanamapyAtmano.abhinnatvAt kartra.nshenAtmatAmApanna.n karaNA.nshen j~nAnatAmApannen kAraNabhUtA- nAmarthAnA.n kAryabhUtAn samastaj~neyAkArAnabhivyApya vartamAna.n, kArya kAraNatvenopacharya j~nAnamarthAn- bhibhUy vartat ityuchyamAna.n na vipratiShidhyate ..30..
yugapadev sarvapadArtheShu parichChittyAkAreN vartate . ayamatra bhAvArthaH ---kAraNabhUtAnA.n sarvapadArthAnA.n kAryabhUtAH parichChittyAkArA upachAreNArthA bhaNyante, teShu cha j~nAna.n vartat iti bhaNyamAne.api vyavahAreN doSho nAstIti ..30.. ath pUrvasUtreN bhaNita.n j~nAnamartheShu vartate vyavahAreNAtra punararthA j~nAne vartanta ityupadishati – jai yadi chet te aTThA Na sa.nti te padArthAH svakIyaparichChittyAkArasamarpaNadvAreNAdarshe bimbavanna santi . kva . NANe kevalaj~nAne . NANa.n Na hodi savvagaya.n tadA j~nAna.n sarvagata.n na bhavati . savvagaya.n vartatA huA dikhAI detA hai, usIprakAr 1sa.nvedan(j~nAn) bhI AtmAse abhinna honese kartA – a.nshase AtmatAko prApta hotA huA j~nAnarUp kAraN -a.nshake dvArA 2kAraNabhUt padArtho.nke kAryabhUt samasta j~neyAkAro.nme.n vyApta hotA huA vartatA hai, isaliye kAryame.n kAraNakA (-j~neyAkAro.nme.n padArtho.nkA) upachAr karake yah kahaneme.n virodh nahI.n AtA ki ‘j~nAn padArtho.nme.n vyApta hokar vartatA hai .’
bhAvArtha : — jaise dUdhase bhare hue pAtrame.n pa.DA huA indranIl ratna (nIlamaNi) sAre dUdhako (apanI prabhAse nIlavarNa kar detA hai isaliye vyavahArase ratna aur ratnakI prabhA sAre dUdhame.n) vyApta kahI jAtI hai, isIprakAr j~neyo.nse bhare hue vishvame.n rahanevAlA AtmA samasta j~neyo.nko (lokAlokako) apanI j~nAnaprabhAke dvArA prakAshit karatA hai arthAt jAnatA hai isaliye vyavahArase AtmAkA j~nAn aur AtmA sarvavyApI kahalAtA hai . (yadyapi nishchayase ve apane asa.nkhya pradesho.nme.n hI rahate hai.n, j~neyo.nme.n praviShTa nahI.n hote) ..30..
ab, aisA vyakta karate hai.n ki is prakAr padArtha 3j~nAname.n vartate hai.n : — 1. pramANadR^iShTise sa.nvedan arthAt j~nAn kahane par ananta guNaparyAyo.nkA pi.nD samajhame.n AtA hai . usame.n yadi kartA,
karaN Adi a.nsh kiye jAye.n to kartA – a.nsh vah akha.nD Atmadravya hai aur karaN -a.nsh vah j~nAnaguN hai . 2. padArtha kAraN hai.n aur unake j~neyAkAr (dravya -guN -paryAy) kArya hai.n . 3. is gAthAme.n bhI ‘j~nAn’ shabdase ananta guN -paryAyo.nkA pi.nDarUp j~nAtR^idravya samajhanA chAhiye .
nav hoy artho j~nAnamA.n, to j~nAn sau -gat paN nahI.n, ne sarvagat Che j~nAn to kyam j~nAnasthit artho nahI.n ?.31.
Page 52 of 513
PDF/HTML Page 85 of 546
single page version
yadi khalu nikhilAtmIyaj~neyAkArasamarpaNadvAreNAvatIrNAH sarve.arthA na pratibhAnti j~nAne tadA tanna sarvagatamabhyupagamyet . abhyupagamyet vA sarvagata.n, tarhi sAkShAt sa.nvedanamukurunda- bhUmikAvatIrNa(prati)bimbasthAnIyasvIyasvIyasa.nvedyAkArakAraNAni paramparayA pratibimbasthAnIy- sa.nvedyAkArakAraNAnIti katha.n na j~nAnasthAyino.arthA nishchIyante .. 31 .. vA NANa.n vyavahAreN sarvagata.n j~nAna.n sammata.n chedbhavatA.n kaha.n Na NANaTThiyA aTThA tarhi vyavahAranayen svakIyaj~neyAkAraparichChittisamarpaNadvAreN j~nAnasthitA arthAH katha.n na bhavanti ki.ntu bhavantyeveti . atrAyamabhiprAyaH --yat ev vyavahAreN j~neyaparichChittyAkAragrahaNadvAreN j~nAna.n sarvagata.n bhaNyate, tasmAdev j~neyaparichChittyAkArasamarpaNadvAreN padArthA api vyavahAreN j~nAnagatA bhaNyanta iti ..31.. ath j~nAninaH padArthaiH sah yadyapi vyavahAreN grAhyagrAhakasambandho.asti tathApi sa.nshleShAdisambandho nAsti, ten kAraNen j~neyapadArthaiH sah bhinnatvameveti pratipAdayati — geNhadi Nev Na
anvayArtha : — [yadi ] yadi [te arthAH ] ve padArtha [j~nAne na sa.nti ] j~nAname.n na ho.n to [j~nAna.n ] j~nAn [sarvagata.n ] sarvagat [na bhavati ] nahI.n ho sakatA [vA ] aur yadi [j~nAna.n sarvagata.n ] j~nAn sarvagat hai to [arthAH ] padArtha [j~nAnasthitAH ] j~nAnasthit [katha.n na ] kaise nahI.n hai.n ? (arthAt avashya hai.n) ..31..
TIkA : — yadi samasta sva -j~neyAkAro.nke samarpaN dvArA (j~nAname.n) avatarit hote hue samasta padArtha j~nAname.n pratibhAsit na ho.n to vah j~nAn sarvagat nahI.n mAnA jAtA . aur yadi vah (j~nAn) sarvagat mAnA jAye, to phi ra (padArtha) sAkShAt j~nAnadarpaN -bhUmikAme.n avatarit 1bimbakI bhA.Nti apane -apane j~neyAkAro.nke kAraN (honese) aur 2paramparAse pratibimbake samAn j~neyAkAro.nke kAraN honese padArtha kaise j~nAnasthit nishchit nahI.n hote ? (avashya hI j~nAnasthit nishchit hote hai.n)
bhAvArtha : — darpaName.n mayUr, mandir, sUrya, vR^ikSha ityAdike pratibimba pa.Dte hai.n . vahA.N nishchayase to pratibimba darpaNakI hI avasthAye.n hai.n, tathApi darpaName.n pratibimba dekhakar 3kAryame.n kAraNakA upachAr karake vyavahArase kahA jAtA hai ki ‘mayUrAdik darpaName.n hai.n .’ isIprakAr 1. bimba = jisakA darpaName.n pratibi.nb pa.DA ho vah . (j~nAnako darpaNakI upamA dI jAye to, padArtho.nke
j~neyAkAr bimba samAn hai.n aur j~nAname.n honevAle j~nAnakI avasthArUp j~neyAkAr pratibimba samAn hai.n) . 2. padArtha sAkShAt svaj~neyAkAro.nke kAraN hai.n (arthAt padArtha apane -apane dravya -guN -paryAyo.nke sAkShAt
kAraN hai.n ) aur paramparAse j~nAnakI avasthArUp j~neyAkAro.nke (j~nAnAkAro.nke) kAraN hai.n . 3. pratibimba naimittik kArya hai.n aur mayUrAdi nimitta -kAraN hai.n .
Page 53 of 513
PDF/HTML Page 86 of 546
single page version
athaiva.n j~nAnino.arthaiH sahAnyonyavR^ittimattve.api paragrahaNamokShaNapariNamanAbhAven sarva.n pashyato.adhyavasyatashchAtyantaviviktatva.n bhAvayati —
j~neyAkAro.nke nimittase j~nAname.n j~nAnakI avasthArUp j~neyAkAr hote hai.n (kyo.nki yadi aisA na ho
to j~nAn sarva padArtho.nko nahI.n jAn sakegA) . vahA.N nishchayase j~nAname.n honevAle j~neyAkAr j~nAnakI
unake kAraN padArtha hai.n — isaprakAr paramparAse j~nAname.n honevAle j~neyAkAro.nke kAraN padArtha hai.n;
karake vyavahArase aisA kahA jA sakatA hai ki ‘padArtha j~nAname.n hai.n’ ..31..
ab, isaprakAr (vyavahArase) AtmAkI padArtho.nke sAth ek dUsare.nme.n pravR^itti hone par bhI, (nishchayase) vah parakA grahaN -tyAg kiye binA tathA pararUp pariNamit hue binA sabako dekhatA -jAnatA hai isaliye use (padArtho.nke sAth) atyanta bhinnatA hai aisA batalAte hai.n : —
anvayArtha : — [kevalI bhagavAn ] kevalI bhagavAn [para.n ] parako [na ev gR^ihNAti ] grahaN nahI.n karate, [na mu.nchati ] Cho.Dte nahI.n, [na pariNamati ] pararUp pariNamit nahI.n hote; [saH ] ve [niravasheSha.n sarva.n ] niravasheSharUpase sabako (sampUrNa AtmAko, sarva j~neyo.nko) [samantataH ] sarva orase (sarva Atmapradesho.nse) [pashyati jAnAti ] dekhate – jAnate hai.n ..32..
prabhu kevalI na grahe, na ChoDe, pararUpe nav pariName; dekhe ane jANe niHsheShe sarvataH te sarvane.32.
Page 54 of 513
PDF/HTML Page 87 of 546
single page version
aya.n khalvAtmA svabhAvat ev paradravyagrahaNamokShaNapariNamanAbhAvAtsvatattvabhUtakeval- j~nAnasvarUpeN vipariNamya niShkamponmajjajjyotirjAtyamaNikalpo bhUtvA.avatiShThamAnaH samantataH sphu ritadarshanaj~nAnashaktiH, samastamev niHsheShatayAtmAnamAtmanAtmani sa.nchetayate . athavA yugapadev sarvArthasArthasAkShAtkaraNen j~naptiparivartanAbhAvAt sa.nbhAvitagrahaNamokShaNalakShaNakriyAvirAmaH prathamamev samastaparichChedyAkArapariNatatvAt punaH paramAkArAntaramapariNamamAnaH samantato.api vishvamasheSha.n pashyati jAnAti cha . evamasyAtyantaviviktatvamev ..32.. paradravya.n na jAnAti . pechChadi sama.ntado so jANadi savva.n Niravasesa.n tathApi vyavahAranayen pashyati samantataH sarvadravyakShetrakAlabhAvairjAnAti cha sarva.n niravasheSham . athavA dvitIyavyAkhyAnam — abhyantare kAmakrodhAdi bahirviShaye pa~nchendriyaviShayAdika.n bahirdravya.n na gR^ihNAti, svakIyAnantaj~nAnAdichatuShTaya.n cha na mu~nchati yatastataH kAraNAdaya.n jIvaH kevalaj~nAnotpattikShaN ev yugapatsarva.n jAnansan para.n vikalpAntara.n na pariNamati . tathAbhUtaH san ki.n karoti . svatattvabhUtakevalaj~nAnajyotiShA jAtyamaNikalpo niHkampachaitanyaprakAsho bhUtvA svAtmAna.n svAtmanA svAtmani jAnAtyanubhavati . tenApi kAraNen paradravyaiH sah bhinnatvamevetyabhiprAyaH ..32.. eva.n j~nAna.n j~neyarUpeN na pariNamatItyAdivyAkhyAnarUpeN tR^itIyasthale
TIkA : — yah AtmA, svabhAvase hI paradravyake grahaN -tyAgakA tathA paradravyarUpase pariNamit honekA (usake) abhAv honese, svatattvabhUt kevalaj~nAnarUpase pariNamit hokar niShka.np nikalanevAlI jyotivAlA uttam maNi jaisA hokar rahatA huA, (1) jisake sarva orase (sarva Atmapradesho.nse) darshanaj~nAnashakti sphu rit hai aisA hotA huA, niHsheSharUpase paripUrNa AtmAko AtmAse AtmAme.n sa.nchetatA -jAnatA -anubhav karatA hai, athavA (2) ekasAth hI sarva padArtho.nke samUhakA 2sAkShAtkAr karaneke kAraN j~naptiparivartanakA abhAv honese jisake 3grahaNatyAgarUp kriyA virAmako prApta huI hai aisA hotA huA, pahalese hI samasta j~neyAkArarUp pariNamit honese phi ra pararUpase — 4AkArAntararUpase nahI.n pariNamit hotA huA sarva prakArase asheSh vishvako, (mAtra) dekhatA -jAnatA hai . isaprakAr (pUrvokta dono.n prakArase) usakA (AtmAkA padArtho.nse) atyanta bhinnatva hI hai .
bhAvArtha : — kevalIbhagavAn sarva Atmapradesho.nse apaneko hI anubhav karate rahate hai.n; isaprakAr ve paradravyo.nse sarvathA bhinna hai.n . athavA, kevalI bhagavAnako sarva padArtho.nkA yugapat 1. niHsheSharUpase = kuCh bhI ki.nchit mAtra sheSh na rahe isaprakAr se . 2. sAkShAtkAr karanA = pratyakSha jAnanA . 3. j~naptikriyAkA badalate rahanA arthAt j~nAname.n ek j~neyako grahaN karanA aur dUsareko Cho.DnA so grahaN -tyAg
hai; isaprakArakA grahaN -tyAg vah kriyA hai, aisI kriyAkA kevalIbhagavAnake abhAv huA hai . 4. AkArAntar = anya AkAr .
Page 55 of 513
PDF/HTML Page 88 of 546
single page version
bhavatIti nishchinoti . athavA dvitIyapAtanikA --yathA kevalaj~nAna.n pramANa.n bhavati tathA keval-
pratipAdayati ---jo yaH kartA hi sphu Ta.n sudeN nirvikArasvasa.nvittirUpabhAvshrutapariNAmen vijANadi
tathA unhe.n kuCh bhI jAnanA sheSh nahI.n rahatA isaliye unakA j~nAn kisI visheSh j~neyAkArako
jAnaneke prati bhI nahI.n jAtA; isaprakAr bhI ve parase sarvathA bhinna hai.n . [yadi jAnanakriyA
paradravyake sAthakA sambandha kahalAtA hai . kintu kevalIbhagavAnakI j~naptikA parivartan nahI.n hotA
nishchayase pratyek AtmA parase bhinna hai ..32..
ab kevalaj~nAnIko aur shrutaj~nAnIko avisheSharUpase dikhAkar visheSh AkA.nkShAke kShobhakA kShay karate hai.n (arthAt kevalaj~nAnIme.n aur shrutaj~nAnIme.n antar nahI.n hai aisA batalAkar visheSh jAnanekI ichChAke kShobhako naShTa karate hai.n ) : —
anvayArtha : — [yaH hi ] jo vAstavame.n [shruten ] shrutaj~nAnake dvArA [svabhAven j~nAyaka.n ] svabhAvase j~nAyak (arthAt j~nAyAkasvabhAv) [AtmAna.n ] AtmAko [vijAnAti ] jAnatA hai [ta.n ] use [lokapradIpakarAH ] lokake prakAshak [R^iShayaH ] R^iShIshvaragaN [shrutakevalina.n bhaNanti ] shrutakevalI kahate hai.n ..33..
shrutaj~nAnathI jANe khare j~nAyakasvabhAvI Atmane, R^iShio prakAshak lokanA shrutakevalI tene kahe. 33.
Page 56 of 513
PDF/HTML Page 89 of 546
single page version
yathA bhagavAn yugapatpariNatasamastachaitanyavisheShashAlinA kevalaj~nAnenAnAdinidhan- niShkAraNAsAdhAraNasvasa.nchetyamAnachaitanyasAmAnyamahimnashchetakasvabhAvenaikatvAt kevalasyAtman AtmanAtmani sa.nchetanAt kevalI, tathAya.n jano.api kramapariNamamANakatipayachaitanyavisheSh- shAlinA shrutaj~nAnenAnAdinidhananiShkAraNAsAdhAraNasvasa.nchetyamAnachaitanyasAmAnyamahimnashchetak- svabhAvenaikatvAt kevalasyAtman AtmanAtmani sa.nchetanAt shrutakevalI . ala.n visheShA- kA.nkShAkShobheN, svarUpanishchalairevAvasthIyate ..33.. vijAnAti visheSheN jAnAti viShayasukhAnandavilakShaNanijashuddhAtmabhAvanotthaparamAnandaikalakShaNasukh- rasAsvAdenAnubhavati . kam . appANa.n nijAtmadravyam . jANaga.n j~nAyaka.n kevalaj~nAnasvarUpam . ken kR^itvA . sahAveN samastavibhAvarahitasvasvabhAven . ta.n suyakevali.n ta.n mahAyogIndra.n shrutakevalina.n bhaNa.nti kathayanti . ke kartAraH . isiNo R^iShayaH . ki.nvishiShTAH . logappadIvayarA lokapradIpak rA lokaprakAshakA iti . ato vistaraH ---yugapatpariNatasamastachaitanyashAlinA kevalaj~nAnen anAdyanantaniShkAraNAnya- dravyAsAdhAraNasvasa.nvedyamAnaparamachaitanyasAmAnyalakShaNasya paradravyarahitatven kevalasyAtman Atmani svAnubhavanAdyathA bhagavAn kevalI bhavati, tathAya.n gaNadharadevAdinishchayaratnatrayArAdhakajano.api 1. anAdinidhan = anAdi -ananta (chaitanyasAmAnya Adi tathA anta rahit hai) . 2. niShkAraN = jisakA koI kAraN nahI.n hai.n aisA; svaya.nsiddha; sahaj . 3. asAdhAraN = jo anya kisI dravyame.n na ho, aisA . 4. svasa.nvedyamAn = svataH hI anubhavame.n AnevAlA . 5. chetak = chetanevAlA; darshakaj~nAyak . 6. AtmA nishchayase paradravyake tathA rAgadveShAdike sa.nyogo.n tathA guNaparyAyake bhedo.nse rahit, mAtra chetakasvabhAvarUp
kevalaj~nAnake dvArA, 1anAdinidhan -2niShkAraN -3asAdhAraN -4svasa.nvedyamAn chaitanyasAmAnya jisakI mahimA hai tathA jo 5chetakasvabhAvase ekatva honese keval (akelA, shuddha, akha.nD) hai aise AtmAko AtmAse AtmAme.n anubhav karaneke kAraN kevalI hai.n; usIprakAr ham bhI, kramashaH pariNamit hote hue kitane hI chaitanyavisheSho.nseyukta shrutaj~nAnake dvArA, anAdinidhan- niShkAraN -asAdhAraN -svasa.nvedyamAn -chaitanyasAmAnya jisakI mahimA hai tathA jo chetak svabhAvake dvArA ekatva hone se 6keval (akelA) hai aise AtmAko AtmAse AtmAme.n anubhav karaneke kAraN shrutakevalI hai.n . (isaliye) visheSh AkA.nkShAke kShobhase bas ho; (ham to) svarUpanishchal hI rahate hai.n .
Page 57 of 513
PDF/HTML Page 90 of 546
single page version
pUrvoktalakShaNasyAtmano bhAvashrutaj~nAnen svasa.nvedanAnnishchayashrutakevalI bhavatIti . ki.nch --yathA ko.api devadatta Adityodayen divase pashyati, rAtrau kimapi pradIpeneti . tathAdityodayasthAnIyen kevalaj~nAnen divasasthAnIyamokShaparyAye bhagavAnAtmAna.n pashyati, sa.nsArI vivekijanaH punarnishAsthAnIyasa.nsAraparyAye
kahalAte, kintu keval arthAt shuddha AtmAko jAnane -anubhav karanese ‘kevalI’ kahalAte hai.n . keval (-shuddha) AtmAke jAnane -anubhav karanevAlA shrutaj~nAnI bhI ‘shrutakevalI’ kahalAtA hai . kevalI aur shrutakevalIme.n itanA mAtra antar hai ki — jisame.n chaitanyake samasta visheSh ek hI sAth pariNamit hote hai.n aise kevalaj~nAnake dvArA kevalI keval AtmAkA anubhav karate hai.n jisame.n chaitanyake kuCh visheSh kramashaH pariNamit hote hai.n aise shrutaj~nAnake dvArA shrutakevalI keval AtmAkA anubhav karate hai.n; arthAt, kevalI sUryake samAn kevalaj~nAnake dvArA AtmAko dekhate aur anubhav karate hai.n tathA shrutakevalI dIpakake samAn shrutaj~nAnake dvArA AtmAko dekhate aur anubhav karate hai.n, isaprakAr kevalI aur shrutakevalIme.n svarUpasthiratAkI taratamatArUp bhed hI mukhya hai, kam- ba.Dh.h.h (padArtha) jAnanerUp bhed atyanta gauN hai . isaliye adhik jAnanekI ichChAkA kShobh Cho.Dkar svarUpame.n hI nishchal rahanA yogya hai . yahI kevalaj~nAn -prAptikA upAy hai ..33..
ab, j~nAnake shrut -upAdhikR^it bhedako dUr karate hai.n (arthAt aisA batalAte hai.n ki shrutaj~nAn bhI j~nAn hI hai, shrutarUp upAdhike kAraN j~nAname.n koI bhed nahI.n hotA) : —
vachano.nke dvArA [jinopadiShTa.n ] jinendra bhagavAnake dvArA upadiShTa vah [tajj~naptiH hI ] usakI j~napti [j~nAna.n ] j~nAn hai [cha ] aur use [sUtrasya j~naptiH ] sUtrakI j~napti (shrutaj~nAn) [bhaNitA ] kahA gayA hai ..34..
Che j~napti tenI j~nAn, tene sUtranI j~napti kahe. 34.
Page 58 of 513
PDF/HTML Page 91 of 546
single page version
tajj~naptirhi j~nAnam . shruta.n tu tatkAraNatvAt j~nAnatvenopacharyat ev . eva.n sati sUtrasya j~naptiH shrutaj~nAnamityAyAti . ath sUtramupAdhitvAnnAdriyate j~naptirevAvashiShyate . sA cha kevalinaH shrutakevalinashchAtmasa.nchetane tulyaiv iti nAsti j~nAnasya shrutopAdhibhedaH .. 34 .. pradIpasthAnIyen rAgAdivikalparahitaparamasamAdhinA nijAtmAna.n pashyatIti . ayamatrAbhiprAyaH ---AtmA parokShaH, katha.n dhyAna.n kriyate iti sandeha.n kR^itvA paramAtmabhAvanA na tyAjyeti ..33.. ath shabdarUpa.n dravyashruta.n vyavahAreN j~nAna.n nishchayenArthaparichChittirUpa.n bhAvashrutamev j~nAnamiti kathayati . athavAtmabhAvanArato nishchayashrutakevalI bhavatIti pUrvasUtre bhaNitam . aya.n tu vyavahArashrutakevalIti kathyate ---sutta.n dravyashrutam . kathambhUtam . jiNovadiTTha.n jinopadiShTam . kaiH kR^itvA . poggaladavvappagehi.n vayaNehi.n pudgaladravyAtmakairdivyadhvanivachanaiH . ta.n jANaNA hi NANa.n ten pUrvokta shabdashrutAdhAreN j~naptirarthapari- chChittirj~nAna.n bhaNyate hi sphu Tam . suttassa ya jANaNA bhaNiyA pUrvoktadravyashrutasyApi vyavahAreN j~nAnavyapadesho bhavati na tu nishchayeneti . tathA hi --yathA nishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvo jIvaH pashchAdvayavahAreN naranArakAdirUpo.api jIvo bhaNyate; tathA nishchayenAkhaNDaikapratibhAsarUpa.n samasta- vastuprakAshaka.n j~nAna.n bhaNyate, pashchAdvayavahAreN meghapaTalAvR^itAdityasyAvasthAvisheShavatkarmapaTalAvR^itA- khaNDaikaj~nAnarUpajIvasya matij~nAnashrutaj~nAnAdivyapadesho bhavatIti bhAvArthaH ..34.. ath bhinnaj~nAnenAtmA 1. syAtkAr = ‘syAt’ shabda . (syAt = katha.nchit; kisI apekShAse) 2. j~napti = jAnanA; jAnanekI kriyA; jAnanakriyA .
svaya.n jAnakar upadiShTa 1syAtkAr chihnayukta, paudagalik shabdabrahma hai . usakI 2j~napti (-shabdabrahmako jAnanevAlI j~nAtR^ikriyA) so j~nAn hai; shrut (-sUtra) to usakA (-j~nAnakA) kAraN honese j~nAnake rUpame.n upachArase hI kahA jAtA hai (jaise ki annako prAN kahA jAtA hai) . aisA honese yah phalit huA ki ‘sUtrakI j~napti’ so shrutaj~nAn hai . ab yadi sUtra to upAdhi honese usakA Adar na kiyA jAye to ‘j~napti’ hI sheSh rah jAtI hai; (‘sUtrakI j~napti’ kahane par nishchayase j~napti kahI.n paudgalik sUtrakI nahI.n, kintu AtmAkI hai; sUtra j~naptikA svarUpabhUt nahI.n, kintu visheSh vastu arthAt upAdhi hai; kyo.nki sUtra na ho to vahA.N bhI j~napti to hotI hI hai . isaliye yadi sUtrako na ginA jAy to ‘j~napti’ hI sheSh rahatI hai .) aur vah (-j~napti) kevalI aur shrutakevalIke AtmAnubhavaname.n samAn hI hai . isaliye j~nAname.n shrut- upAdhikR^it bhed nahI.n hai ..34..
Page 59 of 513
PDF/HTML Page 92 of 546
single page version
apR^ithagbhUtakartR^ikaraNatvashaktipAramaishvaryayogitvAdAtmano ya ev svayamev jAnAti sa ev j~nAnamantarlInasAdhakatamoShNatvashakteH svata.ntrasya jAtavedaso dahanakriyAprasiddheruShNa- j~nAnI na bhavatItyupadishati — jo jANadi so NANa.n yaH kartA jAnAti sa j~nAna.n bhavatIti . tathA hi — yathA sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhede.api sati pashchAdabhedanayen dahanakriyAsamarthoShNaguNen pariNato- .agnirapyuShNo bhaNyate, tathArthakriyAparichChittisamarthaj~nAnaguNen pariNat AtmApi j~nAna.n bhaNyate . tathA choktam – ‘jAnAtIti j~nAnamAtmA’ . Na havadi NANeN jANago AdA sarvathaiv bhinnaj~nAnenAtmA j~nAyako na
ab, AtmA aur j~nAnakA karttR^itva -karaNatvakR^it bhed dUr karate hai.n (arthAt paramArthataH abhed AtmAme.n, ‘AtmA j~nAtR^ikriyAkA kartA hai aur j~nAn karaN hai’ aisA vyavahArase bhed kiyA jAtA hai, tathApi AtmA aur j~nAn bhinna nahI.n hai.n isaliye abhedanayase ‘AtmA hI j~nAn hai’ aisA samajhAte hai.n) : —
anvayArtha : — [yaH jAnAti ] jo jAnatA hai [saH j~nAna.n ] so j~nAn hai (arthAt jo j~nAyak hai vahI j~nAn hai), [j~nAnen ] j~nAnake dvArA [AtmA ] AtmA [j~nAyakaH bhavati ] j~nAyak hai [na ] aisA nahI.n hai . [svaya.n ] svaya.n hI [j~nAna.n pariNamate ] j~nAnarUp pariNamit hotA hai [sarve arthAH ] aur sarva padArtha [j~nAnasthitAH ] j~nAnasthit hai.n ..35..
TIkA : — AtmA apR^ithagbhUt kartR^itva aur karaNatvakI shaktirUp 1pAramaishvaryavAn honese jo svayamev jAnatA hai (arthAt jo j~nAyak hai) vahI j~nAn hai; jaise – jisame.n 2sAdhakatam uShNatvashakti antarlIn hai, aisI 3svata.ntra agnike 4dahanakriyAkI prasiddhi honese uShNatA kahI jAtI hai . parantu aisA nahI.n hai ki jaise pR^ithagvartI ha.Nsiyese devadatta kATanevAlA kahalAtA hai usIprakAr 1. pAramaishvarya = param sAmarthya; parameshvaratA . 2.sAdhakatam = utkR^iShTa sAdhan vah karaN . 3. jo svata.ntra rUpase kare vah kartA . 4. agni jalAnekI kriyA karatI hai, isaliye use uShNatA kahA jAtA hai .
je jANato te j~nAn, nahi jIv j~nAnathI j~nAyak bane; pote praNamato j~nAnarUp, ne j~nAnasthit sau artha Che. 35.
Page 60 of 513
PDF/HTML Page 93 of 546
single page version
vyapadeshavat . na tu yathA pR^ithagvartinA dAtreN lAvako bhavati devadattastathA j~nAnen j~nAyako bhavatyAtmA . tathA satyubhayorachetanatvamachetanayoH sa.nyoge.api na parichChittiniShpattiH . pR^ithaktva- vartinorapi parichChedAbhyupagame paraparichCheden parasya parichChittirbhUtiprabhR^itInA.n cha parichChittiprasUti- rana.nku shA syAt . ki.nch – svato.avyatiriktasamastaparichChedyAkArapariNata.n j~nAna.n svaya.n pariNam- mAnasya kAryabhUtasamastaj~neyAkArakAraNIbhUtAH sarve.arthA j~nAnavartin ev katha.nchidbhavanti; ki.n j~nAtR^ij~nAnavibhAgakleshakalpanayA ..35..
bhavatIti . ath matam --yathA bhinnadAtreN lAvako bhavati devadattastathA bhinnaj~nAnen j~nAyako bhavatu ko doSh iti . naivam . ChedanakriyAviShaye dAtra.n bahira~N.hgopakaraNa.n tadbhinna.n bhavatu, abhyantaropakaraNa.n tu devadattasya ChedanakriyAviShaye shaktivisheShastachchAbhinnamev bhavati; tathArthaparichChittiviShaye j~nAnamevA- bhyantaropakaraNa.n tathAbhinnamev bhavati, upAdhyAyaprakAshAdibahira~N.hgopakaraNa.n tadbhinnamapi bhavatu doSho nAsti . yadi cha bhinnaj~nAnen j~nAnI bhavati tarhi parakIyaj~nAnen sarve.api kumbhastambhAdijaDapadArthA j~nAnino (pR^ithagvartI) j~nAnase AtmA jAnanevAlA (-j~nAyak) hai . yadi aisA ho to dono.nke achetanatA A jAyegI aur achetano.nkA sa.nyog hone par bhI j~napti utpanna nahI.n hogI . AtmA aur j~nAnake pR^ithagvartI hone par bhI yadi AtmAke j~naptikA honA mAnA jAye to paraj~nAnake dvArA parako j~napti ho jAyegI aur isaprakAr rAkh ityAdike bhI j~naptikA udbhav nira.nkush ho jAyegA . (‘AtmA aur j~nAn pR^ithak hai.n kintu j~nAn AtmAke sAth yukta ho jAtA hai isaliye AtmA jAnanekA kArya karatA hai’ yadi aisA mAnA jAye to jaise j~nAn AtmAke sAth yukta hotA hai, usIprakAr rAkh, gha.DA, sta.nbh ityAdi samasta padArtho.nke sAth yukta ho jAye aur usase ve sab padArtha bhI jAnanekA kArya karane lage.n; kintu aisA to nahI.n hotA, isaliye AtmA aur j~nAn pR^ithak nahI.n hai.n ) aur, apanese abhinna aise samasta j~neyAkArarUp pariNamit jo j~nAn hai usarUp svaya.n pariNamit honevAleko, kAryabhUt samasta j~neyAkAro.nke kAraNabhUt samasta padArtha j~nAnavarti hI katha.nchit hai.n . (isaliye) j~nAtA aur j~nAnake vibhAgakI kliShTa kalpanAse kyA prayojan hai ? ..35..
Page 61 of 513
PDF/HTML Page 94 of 546
single page version
yataH parichChedarUpeN svaya.n vipariNamya svata.ntra ev parichChinatti tato jIv ev j~nAnamanyadravyANA.n tathA pariNantu.n parichChettu.n chAshakteH . j~neya.n tu vR^ittavartamAnavartiShyamANavichitra- paryAyaparamparAprakAreN tridhAkAlakoTisparshitvAdanAdyananta.n dravyam . tattu j~neyatAmApadyamAna.n dvedhAtmaparavikalpAt . iShyate hi svaparaparichChedakatvAdavabodhasya bodhyasyaiva.nvidha.n dvaividhyam .
nanu svAtmani kriyAvirodhAt katha.n nAmAtmaparichChedakatvam . kA hi nAm kriyA kIdR^ishashcha virodhaH . kriyA hyatra virodhinI samutpattirUpA vA j~naptirUpA vA . utpattirUpA hi tAvannaika.n svasmAtprajAyat ityAgamAdviruddhaiv . j~naptirUpAyAstu prakAshanakriyayev pratyavasthitatvAnna bhavantu, na cha tathA . NANa.n pariNamadi saya.n yat ev bhinnaj~nAnen j~nAnI na bhavati tat ev ghaTotpattau mR^itpiNDa iv svayamevopAdAnarUpeNAtmA j~nAna.n pariNamati . aTThA NANaTThiyA savve vyavahAreN j~neyapadArthA Adarshe bimbamiv parichChittyAkAreN j~nAne tiShThantItyabhiprAyaH ..35.. athAtmA j~nAna.n bhavati sheSha.n tu j~neyamityAvedayati ---tamhA NANa.n jIvo yasmAdAtmaivopAdAnarUpeN j~nAna.n pariNamati tathaiv padArthAn parichChinatti, iti bhaNita.n pUrvasUtre, tasmAdAtmaiv j~nAna.n . Neya.n davva.n tasya j~nAnarUpasyAtmano j~neya.n bhavati . kim . dravyam . tihA samakkhAda.n tachcha dravya.n kAlatrayaparyAyapariNatirUpeN dravyaguNaparyAyarUpeN vA
anvayArtha : — [tasmAt ] isaliye [jIvaH j~nAna.n ] jIv j~nAn hai [j~neya.n ] aur j~ney [tridhA samAkhyAta.n ] tIn prakArase varNit (trikAlasparshI) [dravya.n ] dravya hai . [punaH dravya.n iti ] (vah j~neyabhUt) dravya arthAt [AtmA ] AtmA (svAtmA) [paraH cha ] aur par [pariNAmasambaddhaH ] joki pariNAmavAle hai.n ..36..
TIkA : — (pUrvokta prakAr) j~nAnarUpase svaya.n pariNamit hokar svata.ntratayA hI jAnatA hai isaliye jIv hI j~nAn hai, kyo.nki anya dravya isaprakAr (j~nAnarUp) pariNamit hone tathA jAnaneme.n asamartha hai.n . aur j~ney, varta chukI, varta rahI aur vartanevAlI aisI vichitra paryAyo.nkI paramparAke prakArase trividh kAlakoTiko sparsha karatA honese anAdi -ananta aisA dravya hai . (AtmA hI j~nAn hai aur j~ney samasta dravya hai.n ) vah j~neyabhUt dravya AtmA aur par (-sva aur par) aise do bhedase do prakArakA hai . j~nAn svaparaj~nAyak hai, isaliye j~neyakI aisI dvividhatA mAnI jAtI hai .
(prashna) : — apaneme.n kriyAke ho sakanekA virodh hai, isaliye AtmAke svaj~nAyakatA kaise ghaTit hotI hai ?
(uttar) : — kaunasI kriyA hai aur kis prakArakA virodh hai ? jo yahA.N (prashname.n virodhI kriyA kahI gaI hai vah yA to utpattirUp hogI yA j~naptirUp hogI . pratham, utpattirUp kriyA to ‘kahI.n svaya.n apaneme.nse utpanna nahI.n ho sakatI’ is Agamakathanase viruddha hI hai; parantu
Page 62 of 513
PDF/HTML Page 95 of 546
single page version
tatra vipratiShedhasyAvatAraH . yathA hi prakAshakasya pradIpasya para.n prakAshyatAmApanna.n prakAshayataH svasmin prakAshye na prakAshakAntara.n mR^igya.n svayamev prakAshanakriyAyAH samupalambhAt; tathA parichChedakasyAtmanaH para.n parichChedyatAmApanna.n parichChindataH svasmin parichChedye na parichChedakAntara.n mR^igya.n svayamev parichChedanakriyAyAH samupalambhAt .
nanu kut Atmano dravyaj~nAnarUpatva.n dravyANA.n cha Atmaj~neyarUpatva.n cha ? pariNAm- sa.nbandhatvAt . yataH khalu AtmA dravyANi cha pariNAmaiH sah sa.nbadhyante, tat Atmano dravyAlambanaj~nAnen dravyANA.n tu j~nAnamAlambya j~neyAkAreN pariNatirabAdhitA pratapati ..36.. tathaivotpAdavyayadhrauvyarUpeN cha tridhA samAkhyAtam . davva.n ti puNo AdA para.n cha tachcha j~neyabhUta.n dravyamAtmA bhavati para.n cha . kasmAt . yato j~nAna.n sva.n jAnAti para.n cheti pradIpavat . tachcha svaparadravya.n katha.nbhUtam . pariNAmasa.nbaddha.n katha.nchitpariNAmItyarthaH . naiyAyikamatAnusArI kashchidAh ---j~nAna.n j~nAnAntaravedya.n prameyatvAt j~naptirUp kriyAme.n virodh nahI.n AtA, kyo.nki vah, prakAshan kriyAkI bhA.Nti, utpattikriyAse viruddha prakArase (bhinna prakArase) hotI hai . jaise jo prakAshyabhUt parako prakAshit karatA hai aise prakAshak dIpakako sva prakAshyako prakAshit karaneke sambandhame.n anya prakAshakakI AvashyakatA nahI.n hotI, kyo.nki usake svayamev prakAshan kriyAkI prApti hai; usIprakAr jo j~neyabhUt parako jAnatA hai aise j~nAyak AtmAko sva j~neyake jAnaneke sambandhame.n anya j~nAyakakI AvashyakatA nahI.n hotI, kyo.nki svayamev j~nAn -kriyA kI prApti1 hai . (isase siddha huA ki j~nAn svako bhI jAn sakatA hai .)
(prashna) : — AtmAko dravyo.nkI j~nAnarUpatA aur dravyo.nko AtmAkI j~neyarUpatA kaise ( – kisaprakAr ghaTit) hai ?
(uttar) : — ve pariNAmavAle honese . AtmA aur dravya pariNAmayukta hai.n, isaliye AtmAke, dravya jisakA 2Alamban hai.n aise j~nAnarUpase (pariNati), aur dravyo.nke, j~nAnakA 3avalamban lekar j~neyAkArarUpase pariNati abAdhitarUpase tapatI hai — pratApava.nt vartatI hai .
1.koI paryAy svaya.n apaneme.nse utpanna nahI.n ho sakatI, kintu vah dravyake AdhArase – dravyame.nse utpanna hotI hai; kyo.nki yadi aisA na ho to dravyarUp AdhArake binA paryAye.n utpanna hone lage.n aur jalake binA tara.nge.n hone lage.n; kintu yah sab pratyakSha viruddha hai; isaliye paryAyake utpanna honeke liye dravyarUp AdhAr Avashyak hai . isIprakAr j~nAnaparyAy bhI svaya.n apaneme.nse utpanna nahI.n ho sakatI; vah Atmadravyame.nse utpanna ho sakatI hai — jo ki ThIk hI hai . parantu j~nAn paryAy svaya.n apanese hI j~nAt nahI.n ho sakatI yah bAt yathArtha nahI.n hai . Atma dravyame.nse utpanna honevAlI j~nAnaparyAy svaya.n apanese hI j~nAt hotI hai . jaise dIpakarUpI AdhArame.nse utpanna hone vAlI prakAshaparyAy sva -parako prakAshit karatI hai, usI prakAr AtmArUpI AdhArame.nse utpanna honevAlI j~nAnaparyAy svaparako jAnatI hai . aur yah anubhav siddha bhI hai ki j~nAn svaya.n apaneko jAnatA hai . 2.j~nAnake j~neyabhUt dravya Alamban arthAt nimitta hai.n . yadi j~nAn j~neyako na jAne to j~nAnakA j~nAnatva kyA ? 3.j~neyakA j~nAn Alamban arthAt nimitta hai . yadi j~ney j~nAname.n j~nAt na ho to j~neyakA j~neyatva kyA ?
Page 63 of 513
PDF/HTML Page 96 of 546
single page version
sarvAsAmev hi dravyajAtInA.n trisamayAvachChinnAtmalAbhabhUmikatven kramapratapatsvarUpasa.npadaH ghaTAdivat . parihAramAh --pradIpen vyabhichAraH, pradIpastAvatprameyaH parichChedyo j~neyo bhavati na cha pradIpAntareN prakAshyate, tathA j~nAnamapi svayamevAtmAna.n prakAshayati na cha j~nAnAntareN prakAshyate . yadi punarj~nAnAntareN prakAshyate tarhi gaganAvalambinI mahatI durnivArAnavasthA prApnotIti sUtrArthaH ..36.. eva.n nishchayashrutakevalivyavahArashrutakevalikathanamukhyatven bhinnaj~nAnanirAkaraNen j~nAnaj~neyasvarUpakathanen cha chaturthasthale gAthAchatuShTaya.n gatam . athAtItAnAgataparyAyA vartamAnaj~nAne sA.npratA iv dR^ishyanta iti nirUpayati — savve sadasabbhUdA hi pajjayA sarve sadbhUtA asadbhUtA api paryAyAH ye hi sphu Ta.n vaTTa.nte te tetetetete (AtmA aur dravya samay -samay par pariNaman kiyA karate hai.n, ve kUTastha nahI.n hai.n; isaliye AtmA j~nAn svabhAvase aur dravya j~ney svabhAvase pariNaman karatA hai, isaprakAr j~nAn svabhAvame.n pariNamit AtmA j~nAnake AlambanabhUt dravyo.nko jAnatA hai aur j~ney -svabhAvase pariNamit dravya j~neyake AlambanabhUt j~nAname.n — AtmAme.n — j~nAt hote hai.n .) ..36..
ab, aisA udyot karate hai.n ki dravyo.nkI atIt aur anAgat paryAye.n bhI tAtkAlik paryAyo.nkI bhA.Nti pR^ithakrUpase j~nAname.n vartatI hai.n : —
anvayArtha : — [tAsAm dravyajAtInAm ] un (jIvAdi) dravyajAtiyo.nkI [te sarve ] samasta [sadasadbhUtAH hi ] vidyamAn aur avidyamAn [paryAyAH ] paryAye.n [tAtkAlikAH iv ] tAtkAlik (vartamAn) paryAyo.nkI bhA.Nti, [visheShataH ] vishiShTatApUrvak (apane -apane bhinna- bhinna svarUpame.n ) [j~nAne vartante ] j~nAname.n vartatI hai.n ..37..
TIkA : — (jIvAdik) samasta dravyajAtiyo.nkI paryAyo.nkI utpattikI maryAdA tIno.nkAlakI maryAdA jitanI honese (ve tIno.nkAlame.n utpanna huA karatI hai.n isaliye), unakI (un samasta dravya -jAtiyo.nkI), kramapUrvak tapatI huI svarUp -sampadA vAlI (-ekake bAd
Page 64 of 513
PDF/HTML Page 97 of 546
single page version
sadbhUtAsadbhUtatAmAyAnto ye yAvantaH paryAyAste tAvantastAtkAlikA ivAtyantasa.nkareNApya- vadhAritavisheShalakShaNA ekakShaN evAvabodhasaudhasthitimavataranti . na khalvetadayuktam — dR^iShTA- virodhAt; drashyate hi ChadmasthasyApi vartamAnamiv vyatItamanAgata.n vA vastu chintayataH sa.nvidAlambitastadAkAraH . — ki.nch chitrapaTIsthAnIyatvAt sa.nvidaH; yathA hi chitrapaTayAmati- vAhitAnAmanupasthitAnA.n vartamAnAnA.n cha vastUnAmAlekhyAkArAH sAkShAdekakShaN evAvabhAsante, tathA sa.nvidbhittAvapi . — ki.n cha sarvaj~neyAkArANA.n tAdAtvik tvAvirodhAt; yathA hi pradhvastAnAmanuditAnA.n cha vastUnAmAlekhyAkArA vartamAnA ev, tathAtItAnAmanAgatAnA.n cha paryAyANA.n j~neyAkArA vartamAnA ev bhavanti ..37.. pUrvoktAH paryAyA vartante pratibhAsante pratisphu ranti . kka . NANe kevalaj~nAne . katha.nbhUtA iv . takkAligev tAtkAlikA iv vartamAnA iv . kAsA.n sambandhinaH . tAsi.n davvajAdINa.n tAsA.n prasiddhAnA.n dUsarI pragaT honevAlI), vidyamAnatA aur avidyamAnatAko prApta jo jitanI paryAye.n hai.n, ve sab tAtkAlik (vartamAnakAlIn) paryAyo.nkI bhA.Nti, atyanta 1mishrit honepar bhI sab paryAyo.nke vishiShTa lakShaN spaShTa j~nAt ho.n isaprakAr, ek kShaName.n hI, j~nAnama.ndirame.n sthitiko prApta hotI hai.n . yah (tIno.n kAlakI paryAyo.nkA vartamAn paryAyo.nkI bhA.Nti j~nAname.n j~nAt honA) ayukta nahI.n hai; kyo.nki —
(1) usakA dR^iShTAntake sAth (jagatame.n jo dikhAI detA hai — anubhavame.n AtA hai usake sAth ) avirodh hai . (jagatame.n ) dikhAI detA hai ki Chadmasthake bhI, jaise vartamAn vastukA chi.ntavan karate hue j~nAn usake AkArakA avalamban karatA hai usIprakAr bhUt aur bhaviShyat vastukA chi.ntavan karate hue (bhI) j~nAn usake AkArakA avalamban karatA hai .
(2) aur j~nAn chitrapaTake samAn hai . jaise chitrapaTame.n atIt, anAgat aur vartamAn vastuo.nke 2AlekhyAkAr sAkShAt ek kShaName.n hI bhAsit hote hai.n; usIprakAr j~nAnarUpI bhittime.n (-j~nAnabhUmikAme.n, j~nAnapaTame.n ) bhI atIt, anAgat aur vartamAn paryAyo.nke j~neyAkAr sAkShAt ek kShaName.n hI bhAsit hote hai.n .
(3) aur sarva j~neyAkAro.nkI tAtkAlikatA (vartamAnatA, sAmpratikatA) aviruddha hai . jaise naShTa aur anutpanna vastuo.nke AlekhyAkAr vartamAn hI hai.n, usIprakAr atIt aur anAgat paryAyo.nke j~neyAkAr vartamAn hI hai.n . 1. j~nAname.n samasta dravyo.nkI tIno.nkAlakI paryAye.n ek hI sAth j~nAt hone par bhI pratyek paryAyakA vishiShTa
svarUp -pradesh, kAl, AkAr ityAdi visheShatAye.n – spaShTa j~nAt hotA hai; sa.nkar – vyatikar nahI.n hote . 2. Alekhya = Alekhan yogya; chitrit karane yogya .
Page 65 of 513
PDF/HTML Page 98 of 546
single page version
bhAvirUpANi cha vartamAnAnIv pratyakSheN dR^ishyante tathA chitrabhittisthAnIyakevalaj~nAne bhUtabhAvinashcha paryAyA
yugapatpratyakSheN dR^ishyante, nAsti virodhaH . yathAya.n kevalI bhagavAn paradravyaparyAyAn parichChittimAtreN
bhAvArtha : — kevalaj~nAn samasta dravyo.nkI tIno.n kAlakI paryAyo.nko yugapad jAnatA hai . yahA.N yah prashna ho sakatA hai ki j~nAn naShTa aur anutpanna paryAyo.nko vartamAn kAlame.n kaise jAn sakatA hai ? usakA samAdhAn hai ki — jagatame.n bhI dekhA jAtA hai ki alpaj~na jIvakA j~nAn bhI naShTa aur anutpanna vastuo.nkA chi.ntavan kar sakatA hai, anumAnake dvArA jAn sakatA hai, tadAkAr ho sakatA hai; tab phi ra pUrNa j~nAn naShTa aur anutpanna paryAyo.nko kyo.n na jAn sakegA ? j~nAnashakti hI aisI hai ki vah chitrapaTakI bhA.Nti atIt aur anAgat paryAyo.nko bhI jAn sakatI hai aur AlekhyatvashaktikI bhA.Nti, dravyo.nkI j~neyatva shakti aisI hai ki unakI atIt aur anAgat paryAye.n bhI j~nAname.n j~neyarUp hotI hai.n – j~nAt hotI hai.n
dravyo.nkI adbhut j~neyatvashaktike kAraN kevalaj~nAname.n samasta dravyo.nkI tIno.nkAlakI paryAyo.nkA ek hI samayame.n bhAsit honA aviruddha hai ..37..
ab, avidyamAn paryAyo.nkI (bhI) katha.nchit (-kisI prakArase; kisI apekShAse) vidyamAnatA batalAte hai.n : —
anvayArtha : — [ye paryAyAH ] jo paryAye.n [hi ] vAstavame.n [na ev sa.njAtAH ] utpanna nahI.n huI hai.n, tathA [ye ] jo paryAye.n [khalu ] vAstavame.n [bhUtvA naShTAH ] utpanna hokar naShTa ho gaI hai.n, [te ] ve [asadbhUtAH paryAyAH ] avidyamAn paryAye.n [j~nAnapratyakShAH bhavanti ] j~nAn pratyakSha hai.n ..38..
te sau asadbhUt paryayo paN j~nAnamA.n pratyakSha Che .38.
Page 66 of 513
PDF/HTML Page 99 of 546
single page version
ye khalu nAdyApi sa.nbhUtimanubhavanti, ye chAtmalAbhamanubhUy vilayamupagatAste kilA- sadbhUtA api parichCheda.n prati niyatatvAt j~nAnapratyakShatAmanubhavantaH shilAstambhotkIrNabhUtabhAvi- devavadaprakampArpitasvarUpAH sadbhUtA ev bhavanti ..38..
jAnAti, na cha tanmayatven, nishchayen tu kevalaj~nAnAdiguNAdhArabhUta.n svakIyasiddhaparyAyamev svasa.nvittyA- kAreN tanmayo bhUtvA parichChinatti jAnAti, tathAsannabhavyajIvenApi nijashuddhAtmasamyakshraddhAn- j~nAnAnuShThAnarUpanishchayaratnatrayaparyAy ev sarvatAtparyeN j~nAtavya iti tAtparyam ..37.. athAtItAnA- gataparyAyANAmasadbhUtasa.nj~nA bhavatIti pratipAdayati ---je Nev hi sa.njAyA je khalu NaTThA bhavIy pajjAyA ye naiv sa.njAtA nAdyApi bhavanti, bhAvin ityarthaH . hi sphu Ta.n ye cha khalu naShTA vinaShTAH paryAyAH . ki.n kR^itvA . bhUtvA . te ho.nti asabbhUdA pajjAyA te pUrvoktA bhUtA bhAvinashcha paryAyA avidyamAnatvAdasadbhUtA bhaNyante . NANapachchakkhA te chAvidyamAnatvAdasadbhUtA api vartamAnaj~nAnaviShayatvAdvayavahAreN bhUtArthA bhaNyante, tathaiv j~nAnapratyakShAshcheti . yathAya.n bhagavAnnishchayen paramAnandaikalakShaNasukhasvabhAva.n mokShaparyAyamev tanmayatven parichChinatti, paradravyaparyAya.n tu vyavahAreNeti; tathA bhAvitAtmanA puruSheN rAgAdivikalpopAdhi- rahitasvasa.nvedanaparyAy ev tAtparyeN j~nAtavyaH, bahirdravyaparyAyAshcha gauNavR^ittyeti bhAvArthaH ..38..
TIkA : — jo (paryAye.n ) abhI tak utpanna bhI nahI.n huI aur jo utpanna hokar naShTa ho gaI hai.n, ve (paryAye.n ) vAstavame.n avidyamAn hone par bhI, j~nAnake prati niyat honese (j~nAname.n nishchit — sthir — lagI huI honese, j~nAname.n sIdhI j~nAt honese ) 1j~nAnapratyakSha vartatI huI, pAShAN stambhame.n utkIrNa, bhUt aur bhAvI devo.n (tIrtha.nkaradevo.n ) kI bhA.Nti apane svarUpako akampatayA (j~nAnako) arpit karatI huI (ve paryAye.n ) vidyamAn hI hai.n ..38..
ab, inhI.n avidyamAn paryAyo.nkI j~nAnapratyakShatAko dR^i.Dh.h.h karate hai.n : — 1. pratyakSha = akShake prati — akShake sanmukh — akShake nikaTame.n — akShake sambandhame.n ho aisA .
j~nAne ajAt -vinaShTa paryAyo taNI pratyakShatA nav hoy jo, to j~nAnane e ‘divya’ kauN kahe bhalA ? 39.
Page 67 of 513
PDF/HTML Page 100 of 546
single page version
yadi khalvasa.nbhAvitabhAva.n sa.nbhAvitabhAva.n cha paryAyajAtamapratighavijR^i.nbhitAkha.nDit- pratApaprabhushaktitayA prasabhenaiv nitAntamAkramyAkramasamarpitasvarUpasarvasvamAtmAna.n prati niyata.n j~nAna.n na karoti, tadA tasya kutastanI divyatA syAt . ataH kAShThAprAptasya parichChedasya sarva- metadupapannam ..39.. athAsadbhUtaparyAyANA.n vartamAnaj~nAnapratyakShatva.n dR^iDhayati — jai pachchakkhamajAda.n pajjAya.n palayida.n cha NANassa Na havadi vA yadi pratyakSho na bhavati . sa kaH . ajAtaparyAyo bhAviparyAyaH . na kevala.n bhAviparyAyaH pralayitashcha vA . kasya . j~nAnasya . ta.n NANa.n divva.n ti hi ke parUve.nti tadj~nAna.n divyamiti ke prarUpayanti, na ke.apIti . tathA hi — yadi vartamAnaparyAyavadatItAnAgataparyAya.n j~nAna.n kartR^i kramakaraNavyavadhAn- rahitatven sAkShAtpratyakSha.n na karoti, tarhi tat j~nAna.n divya.n na bhavati . vastutastu j~nAnamev na bhavatIti . yathAya.n kevalI parakIyadravyaparyAyAn yadyapi parichChittimAtreN jAnAti, tathApi nishchayanayen sahajAnandaikasvabhAve svashuddhAtmani tanmayatven parichChitti.n karoti, tathA nirmalavivekijano.api yadyapi vyavahAreN parakIyadravyaguNaparyAyaparij~nAna.n karoti, tathApi nishchayen nirvikArasvasa.nvedanaparyAye viShayatvAtparyAyeN parij~nAna.n karotIti sUtratAtparyam ..39.. athAtItAnAgatasUkShmAdipadArthAnindriyaj~nAna.n
anvayArtha : — [yadi vA ] yadi [ajAtaH paryAyaH ] anutpanna paryAy [cha ] tathA [pralayitaH ] naShTa paryAy [j~nAnasya ] j~nAnake (kevalaj~nAnake) [pratyakShaH na bhavati ] pratyakSha na ho to [tat j~nAna.n ] us j~nAnako [divya.n iti hi ] ‘divya’ [ke prarUpaya.nti ] kaun prarUpegA ? ..39..
TIkA : — jisane astitvakA anubhav nahI.n kiyA aur jisane astitvakA anubhav kar liyA hai aisI (anutpanna aur naShTa) paryAyamAtrako yadi j~nAn apanI nirvighna vikasit, akha.nDit pratApayukta prabhushaktike (-mahA sAmarthya ) dvArA balAt atyanta Akramit kare (-prApta kare), tathA ve paryAye.n apane svarUpasarvasvako akramase arpit kare.n (-ek hI sAth j~nAname.n j~nAt ho.n ) isaprakAr unhe.n apane prati niyat na kare (-apaneme.n nishchit na kare, pratyakSha na jAne), to us j~nAnakI divyatA kyA hai ? isase (yah kahA gayA hai ki) parAkAShThAko prApta j~nAnake liye yah sab yogya hai
bhAvArtha : — ananta mahimAvAn kevalaj~nAnakI yah divyatA hai ki vah ananta dravyo.nkI samasta paryAyo.nko (atIt aur anAgat paryAyo.nko bhI) sampUrNatayA ek hI samay pratyakSha jAnatA hai ..39..