Page 48 of 513
PDF/HTML Page 81 of 546
single page version
nyonyavR^ittimantareNApi vishvaj~neyAkAragrahaNasamarpaNapravaNAH
tadAkAragrahaNe samarthAni bhavanti, tathA trailokyodaravivaravartipadArthAH kAlatrayaparyAyapariNatA j~nAnen sah
parasparapradeshasa.nsargAbhAve.api svakIyAkArasamarpaNe samarthA bhavanti, akhaNDaikapratibhAsamaya.n kevalaj~nAna.n tu
tadAkAragrahaNe samarthamiti bhAvArthaH
svabhAvavAle hai.n, usI prakAr AtmA aur padArtha ek dUsareme.n praviShTa hue binA hI samasta
j~neyAkAro.nke grahaN aur samarpaN karaneke svabhAvavAle hai.n
j~neyAkAro.nke grahaN karane
lene
nitye atIndriy AtamA, jyam netra jANe rUpane
Page 49 of 513
PDF/HTML Page 82 of 546
single page version
j~neyatAmApannAni samastavastUni svapradeshairasa.nspR^ishanna praviShTaH shaktivaichitryavashato vastuvartinaH
samastaj~neyAkArAnunmUlya iv ka valayanna chApraviShTo jAnAti pashyati cha
vyavahAreN spR^ishati, tathA spR^ishanniv j~nAnen jAnAti darshanen pashyati cha
huA [asheSha.n jagat ] asheSh jagatako (-samasta lokAlokako) [j~neyeShu ] j~neyomA.n [na
praviShTaH ] apraviShTa rahakar [na aviShTaH ] tathA apraviShTa na rahakar [niyata.n ] nirantar [jAnAti
pashyati ] jAnatA -dekhatA hai
apraviShTa na rahakar jAnatA -dekhatA hai; isIprakAr AtmA bhI indriyAtItatAke kAraN
vartate samasta j~neyAkAro.nko mAno.n mUlame.nse ukhA.Dkar grAs kar lenese apraviShTa na rahakar jAnatA-
dekhatA hai
Page 50 of 513
PDF/HTML Page 83 of 546
single page version
sa.nyamen yadutpanna.n kevalaj~nAna.n tat svaparaparichChittisAmarthyen samastAj~nAnAndhakAra.n tiraskR^itya
nishchayase to j~neyo.nme.n apraviShTa hai tathApi j~nAyak -darshak shaktikI kisI param adbhut vichitratAke
kAraN (nishchayase dUr rahakar bhI) vah samasta j~neyAkAro.nko jAnatA -dekhatA hai, isaliye vyavahArase
yah kahA jAtA hai ki ‘AtmA sarvadravya -paryAyo.nme.n praviShTa ho jAtA hai
[abhibhUy ] vyApta hokar [vartate ] vartatA hai, [tathA ] usIprakAr [j~nAna.n ] j~nAn (arthAt
j~nAtR^idravya) [artheShu ] padArtho.nme.n vyApta hokar vartatA hai
dUdhane viShe vyApI rahe, tyam j~nAn paN artho viShe
Page 51 of 513
PDF/HTML Page 84 of 546
single page version
bhibhUy vartat ityuchyamAna.n na vipratiShidhyate
doSho nAstIti
ne sarvagat Che j~nAn to kyam j~nAnasthit artho nahI.n ?
upachAr karake yah kahaneme.n virodh nahI.n AtA ki ‘j~nAn padArtho.nme.n vyApta hokar vartatA hai
dUdhame.n) vyApta kahI jAtI hai, isIprakAr j~neyo.nse bhare hue vishvame.n rahanevAlA AtmA samasta j~neyo.nko
(lokAlokako) apanI j~nAnaprabhAke dvArA prakAshit karatA hai arthAt jAnatA hai isaliye
vyavahArase AtmAkA j~nAn aur AtmA sarvavyApI kahalAtA hai
Page 52 of 513
PDF/HTML Page 85 of 546
single page version
sa.nvedyAkArakAraNAnIti katha.n na j~nAnasthAyino.arthA nishchIyante
bhavantyeveti
iti
j~nAn sarvagat hai to [arthAH ] padArtha [j~nAnasthitAH ] j~nAnasthit [katha.n na ] kaise nahI.n hai.n ?
(arthAt avashya hai.n)
Page 53 of 513
PDF/HTML Page 86 of 546
single page version
dekhe ane jANe niHsheShe sarvataH te sarvane
j~neyAkAro.nke nimittase j~nAname.n j~nAnakI avasthArUp j~neyAkAr hote hai.n (kyo.nki yadi aisA na ho
to j~nAn sarva padArtho.nko nahI.n jAn sakegA)
unake kAraN padArtha hai.n
karake vyavahArase aisA kahA jA sakatA hai ki ‘padArtha j~nAname.n hai.n’
dekhatA -jAnatA hai isaliye use (padArtho.nke sAth) atyanta bhinnatA hai aisA batalAte hai.n :
ve [niravasheSha.n sarva.n ] niravasheSharUpase sabako (sampUrNa AtmAko, sarva j~neyo.nko) [samantataH ]
sarva orase (sarva Atmapradesho.nse) [pashyati jAnAti ] dekhate
Page 54 of 513
PDF/HTML Page 87 of 546
single page version
sphu ritadarshanaj~nAnashaktiH, samastamev niHsheShatayAtmAnamAtmanAtmani sa.nchetayate
mu~nchati yatastataH kAraNAdaya.n jIvaH kevalaj~nAnotpattikShaN ev yugapatsarva.n jAnansan para.n vikalpAntara.n na
pariNamati
niShka.np nikalanevAlI jyotivAlA uttam maNi jaisA hokar rahatA huA, (1) jisake sarva orase
(sarva Atmapradesho.nse) darshanaj~nAnashakti sphu rit hai aisA hotA huA,
padArtho.nke samUhakA
Page 55 of 513
PDF/HTML Page 88 of 546
single page version
bhavatIti nishchinoti
pratipAdayati ---
tathA unhe.n kuCh bhI jAnanA sheSh nahI.n rahatA isaliye unakA j~nAn kisI visheSh j~neyAkArako
jAnaneke prati bhI nahI.n jAtA; isaprakAr bhI ve parase sarvathA bhinna hai.n
paradravyake sAthakA sambandha kahalAtA hai
nishchayase pratyek AtmA parase bhinna hai
visheSh jAnanekI ichChAke kShobhako naShTa karate hai.n ) :
[ta.n ] use [lokapradIpakarAH ] lokake prakAshak [R^iShayaH ] R^iShIshvaragaN [shrutakevalina.n
bhaNanti ] shrutakevalI kahate hai.n
R^iShio prakAshak lokanA shrutakevalI tene kahe. 33
Page 56 of 513
PDF/HTML Page 89 of 546
single page version
svabhAvenaikatvAt
rasAsvAdenAnubhavati
svAnubhavanAdyathA bhagavAn kevalI bhavati, tathAya.n
kramashaH pariNamit hote hue kitane hI chaitanyavisheSho.nseyukta shrutaj~nAnake dvArA, anAdinidhan-
niShkAraN -asAdhAraN -svasa.nvedyamAn -chaitanyasAmAnya jisakI mahimA hai tathA jo chetak
svabhAvake dvArA ekatva hone se
Page 57 of 513
PDF/HTML Page 90 of 546
single page version
chaitanyake kuCh visheSh kramashaH pariNamit hote hai.n aise shrutaj~nAnake dvArA shrutakevalI keval AtmAkA
anubhav karate hai.n; arthAt, kevalI sUryake samAn kevalaj~nAnake dvArA AtmAko dekhate aur anubhav
karate hai.n tathA shrutakevalI dIpakake samAn shrutaj~nAnake dvArA AtmAko dekhate aur anubhav karate
hai.n, isaprakAr kevalI aur shrutakevalIme.n svarUpasthiratAkI taratamatArUp bhed hI mukhya hai, kam-
ba.Dh.h.h (padArtha) jAnanerUp bhed atyanta gauN hai
[j~nAna.n ] j~nAn hai [cha ] aur use [sUtrasya j~naptiH ] sUtrakI j~napti (shrutaj~nAn) [bhaNitA ] kahA
gayA hai
Che j~napti tenI j~nAn, tene sUtranI j~napti kahe. 34
Page 58 of 513
PDF/HTML Page 91 of 546
single page version
vastuprakAshaka.n j~nAna.n bhaNyate, pashchAdvayavahAreN meghapaTalAvR^itAdityasyAvasthAvisheShavatkarmapaTalAvR^itA-
khaNDaikaj~nAnarUpajIvasya matij~nAnashrutaj~nAnAdivyapadesho bhavatIti bhAvArthaH
kAraN honese j~nAnake rUpame.n upachArase hI kahA jAtA hai (jaise ki annako prAN kahA jAtA
hai)
kahane par nishchayase j~napti kahI.n paudgalik sUtrakI nahI.n, kintu AtmAkI hai; sUtra j~naptikA
svarUpabhUt nahI.n, kintu visheSh vastu arthAt upAdhi hai; kyo.nki sUtra na ho to vahA.N bhI j~napti
to hotI hI hai
Page 59 of 513
PDF/HTML Page 92 of 546
single page version
pote praNamato j~nAnarUp, ne j~nAnasthit sau artha Che. 35
jAtA hai, tathApi AtmA aur j~nAn bhinna nahI.n hai.n isaliye abhedanayase ‘AtmA hI j~nAn hai’ aisA
samajhAte hai.n) :
hai [na ] aisA nahI.n hai
Page 60 of 513
PDF/HTML Page 93 of 546
single page version
rana.nku shA syAt
j~nAtR^ij~nAnavibhAgakleshakalpanayA
bhyantaropakaraNa.n tathAbhinnamev bhavati, upAdhyAyaprakAshAdibahira~N.hgopakaraNa.n tadbhinnamapi bhavatu doSho
nAsti
isaprakAr rAkh ityAdike bhI j~naptikA udbhav nira.nkush ho jAyegA
mAnA jAye to jaise j~nAn AtmAke sAth yukta hotA hai, usIprakAr rAkh, gha.DA, sta.nbh ityAdi samasta
padArtho.nke sAth yukta ho jAye aur usase ve sab padArtha bhI jAnanekA kArya karane lage.n; kintu aisA
to nahI.n hotA, isaliye AtmA aur j~nAn pR^ithak nahI.n hai.n ) aur, apanese abhinna aise samasta
j~neyAkArarUp pariNamit jo j~nAn hai usarUp svaya.n pariNamit honevAleko, kAryabhUt samasta
j~neyAkAro.nke kAraNabhUt samasta padArtha j~nAnavarti hI katha.nchit hai.n
Page 61 of 513
PDF/HTML Page 94 of 546
single page version
[pariNAmasambaddhaH ] joki pariNAmavAle hai.n
asamartha hai.n
do prakArakA hai
Page 62 of 513
PDF/HTML Page 95 of 546
single page version
mR^igya.n svayamev parichChedanakriyAyAH samupalambhAt
yah sab pratyakSha viruddha hai; isaliye paryAyake utpanna honeke liye dravyarUp AdhAr Avashyak hai
viruddha prakArase (bhinna prakArase) hotI hai
nahI.n hotI, kyo.nki usake svayamev prakAshan kriyAkI prApti hai; usIprakAr jo j~neyabhUt parako
jAnatA hai aise j~nAyak AtmAko sva j~neyake jAnaneke sambandhame.n anya j~nAyakakI AvashyakatA
nahI.n hotI, kyo.nki svayamev j~nAn -kriyA kI prApti
Page 63 of 513
PDF/HTML Page 96 of 546
single page version
chaturthasthale gAthAchatuShTaya.n gatam
j~nAn svabhAvase aur dravya j~ney svabhAvase pariNaman karatA hai, isaprakAr j~nAn svabhAvame.n pariNamit
AtmA j~nAnake AlambanabhUt dravyo.nko jAnatA hai aur j~ney -svabhAvase pariNamit dravya j~neyake
AlambanabhUt j~nAname.n
tAtkAlik (vartamAn) paryAyo.nkI bhA.Nti
(un samasta dravya -jAtiyo.nkI), kramapUrvak tapatI huI svarUp -sampadA vAlI (-ekake bAd
Page 64 of 513
PDF/HTML Page 97 of 546
single page version
vadhAritavisheShalakShaNA ekakShaN evAvabodhasaudhasthitimavataranti
sa.nvidbhittAvapi
paryAyANA.n j~neyAkArA vartamAnA ev bhavanti
tAtkAlik (vartamAnakAlIn) paryAyo.nkI bhA.Nti, atyanta
kyo.nki
vastukA chi.ntavan karate hue (bhI) j~nAn usake AkArakA avalamban karatA hai
kShaName.n hI bhAsit hote hai.n
paryAyo.nke j~neyAkAr vartamAn hI hai.n
Page 65 of 513
PDF/HTML Page 98 of 546
single page version
bhAvirUpANi cha vartamAnAnIv pratyakSheN dR^ishyante tathA chitrabhittisthAnIyakevalaj~nAne bhUtabhAvinashcha paryAyA
yugapatpratyakSheN dR^ishyante, nAsti virodhaH
sakatA hai ? usakA samAdhAn hai ki
ho sakatA hai; tab phi ra pUrNa j~nAn naShTa aur anutpanna paryAyo.nko kyo.n na jAn sakegA ? j~nAnashakti
hI aisI hai ki vah chitrapaTakI bhA.Nti atIt aur anAgat paryAyo.nko bhI jAn sakatI hai aur
AlekhyatvashaktikI bhA.Nti, dravyo.nkI j~neyatva shakti aisI hai ki unakI atIt aur anAgat
paryAye.n bhI j~nAname.n j~neyarUp hotI hai.n
ek hI samayame.n bhAsit honA aviruddha hai
ve [asadbhUtAH paryAyAH ] avidyamAn paryAye.n [j~nAnapratyakShAH bhavanti ] j~nAn pratyakSha hai.n
te sau asadbhUt paryayo paN j~nAnamA.n pratyakSha Che
Page 66 of 513
PDF/HTML Page 99 of 546
single page version
kAreN tanmayo bhUtvA parichChinatti jAnAti, tathAsannabhavyajIvenApi nijashuddhAtmasamyakshraddhAn-
j~nAnAnuShThAnarUpanishchayaratnatrayaparyAy ev sarvatAtparyeN j~nAtavya iti tAtparyam
rahitasvasa.nvedanaparyAy ev tAtparyeN j~nAtavyaH, bahirdravyaparyAyAshcha gauNavR^ittyeti
nav hoy jo, to j~nAnane e ‘divya’ kauN kahe bhalA ? 39.
nishchit
(j~nAnako) arpit karatI huI (ve paryAye.n ) vidyamAn hI hai.n
Page 67 of 513
PDF/HTML Page 100 of 546
single page version
na karoti, tadA tasya kutastanI divyatA syAt
sahajAnandaikasvabhAve svashuddhAtmani tanmayatven parichChitti.n karoti, tathA nirmalavivekijano.api yadyapi
vyavahAreN parakIyadravyaguNaparyAyaparij~nAna.n karoti, tathApi nishchayen nirvikArasvasa.nvedanaparyAye
viShayatvAtparyAyeN parij~nAna.n karotIti sUtratAtparyam
to [tat j~nAna.n ] us j~nAnako [divya.n iti hi ] ‘divya’ [ke prarUpaya.nti ] kaun prarUpegA ?
akha.nDit pratApayukta prabhushaktike (-mahA sAmarthya ) dvArA balAt atyanta Akramit kare
(-prApta kare), tathA ve paryAye.n apane svarUpasarvasvako akramase arpit kare.n (-ek hI sAth
j~nAname.n j~nAt ho.n ) isaprakAr unhe.n apane prati niyat na kare (-apaneme.n nishchit na kare, pratyakSha
na jAne), to us j~nAnakI divyatA kyA hai ? isase (yah kahA gayA hai ki) parAkAShThAko prApta
j~nAnake liye yah sab yogya hai
jAnatA hai