Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 17-28 ; Gnan adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 4 of 28

 

Page 28 of 513
PDF/HTML Page 61 of 546
single page version

ath svAya.nbhuvasyAsya shuddhAtmasvabhAvalAbhasyAtyantamanapAyitva.n katha.nchidutpAd-
vyayadhrauvyayuktatva.n chAlochayati
bha.ngavihUNo ya bhavo sa.nbhavaparivajjido viNAso hi .
vijjadi tassev puNo Thidisa.nbhavaNAsasamavAo ..17..
kevalaj~nAnotpattiprastAve yato bhinnakAraka.n nApekShate tataH svaya.nbhUrbhavatIti bhAvArthaH ..16.. eva.n
sarvaj~namukhyatven prathamagAthA . svaya.nbhUmukhyatven dvitIyA cheti prathamasthale gAthAdvaya.n gatam .. athAsya
bhagavato dravyArthikanayen nityatve.api paryAyArthikanayenAnityatvamupadishatibha.ngavihUNo ya bhavo bha~N.hga-
vihInashcha bhavaH jIvitamaraNAdisamatAbhAvalakShaNaparamopekShAsa.nyamarUpashuddhopayogenotpanno yo.asau bhavaH
kevalaj~nAnotpAdaH
. sa ki.nvishiShTaH . bha~N.hgavihino vinAsharahitaH . sa.nbhavaparivajjido viNAso tti
sa.nbhavaparivarjito vinAsh iti . yo.asau mithyAtvarAgAdisa.nsaraNarUpasa.nsAraparyAyasya vinAshaH . sa
sahAyatA nahI.n kar sakatI . isaliye kevalaj~nAn prAptike ichChuk AtmAko bAhya sAmagrIkI
apekShA rakhakar parata.ntra honA nirarthak hai . shuddhopayogame.n lIn AtmA svaya.n hI Chah kArakarUp
hokar kevalaj~nAn prApta karatA hai . vah AtmA svaya.n anantashaktivAn j~nAyakasvabhAvase svatantra
hai isalie svaya.n hI kartA hai; svaya.n anantashaktivAle kevalaj~nAnako prApta karanese kevalaj~nAn karma
hai, athavA kevalaj~nAnase svaya.n abhinna honese AtmA svaya.n hI karma hai; apane ananta shaktivAle
pariNaman svabhAvarUp utkR^iShTa sAdhanase kevalaj~nAnako pragaT karatA hai, isaliye AtmA svaya.n hI
karaN hai; apaneko hI kevalaj~nAn detA hai, isaliye AtmA svaya.n hI sampradAn hai; apaneme.nse mati
shrutAdi apUrNa j~nAn dUr karake kevalaj~nAn pragaT karatA hai, isaliye aur svaya.n sahaj j~nAn
svabhAvake dvArA dhruv rahatA hai isaliye svaya.n hI apAdAn hai, apaneme.n hI arthAt apane hI AdhArase
kevalaj~nAn pragaT karatA hai, isaliye svaya.n hI adhikaraN hai
. isaprakAr svaya.n Chah kArakarUp
hotA hai, isaliye vah ‘svaya.nbhU’ kahalAtA hai . athavA, anAdikAlase ati dR^i.Dh.h.h ba.Ndhe hue
(j~nAnAvaraN, darshanAvaraN, mohanIy aur a.ntarAyarUp) dravya tathA bhAv ghAtikarmo.nko naShTa karake
svayamev AvirbhUt huA arthAt kisIkI sahAyatAke binA apane Ap hI svaya.n pragaT huA
isaliye ‘svaya.nbhU’ kahalAtA hai
..16..
ab is svaya.nbhUke shuddhAtmasvabhAvakI prAptike atyanta avinAshIpanA aur katha.nchit
(koI prakArase) utpAd -vyay -dhrauvyayuktatAkA vichAr karate hai.n :
vyayahIn Che utpAd ne utpAdahIn vinAsh Che,
tene ja vaLI utpAdadhrauvyavinAshano samavAy Che
.17.

Page 29 of 513
PDF/HTML Page 62 of 546
single page version

bha~N.hgavihInashcha bhavaH sa.nbhavaparivarjito vinAsho hi .
vidyate tasyaiv punaH sthitisa.nbhavanAshasamavAyaH ..17..
asya khalvAtmanaH shuddhopayogaprasAdAt.h shuddhAtmasvabhAven yo bhavaH sa punasten rUpeN
pralayAbhAvAdbha.ngavihInaH . yastvashuddhAtmasvabhAven vinAshaH sa punarutpAdAbhAvAtsa.nbhavaparivarjitaH .
ato.asya siddhatvenAnapAyitvam . evamapi sthitisa.nbhavanAshasamavAyo.asya na vipratiShidhyate,
bha.ngarahitotpAden sa.nbhavavarjitavinAshen taddvayAdhArabhUtadravyeN cha samavetatvAt.h ..17..
ki.nvishiShTaH . sa.nbhavavihInaH nirvikArAtmatattvavilakShaNarAgAdipariNAmAbhAvAdutpattirahitaH . tasmAjj~nAyate
tasyaiv bhagavataH siddhasvarUpato dravyArthikanayen vinAsho nAsti . vijjadi tassev puNo Thidisa.nbhav-
NAsasamavAo vidyate tasyaiv punaH sthitisa.nbhavanAshasamavAyaH . tasyaiv bhagavataH paryAyArthikanayen
anvayArtha :[bha~N.hgavihinaH cha bhavaH ] usake (shuddhAtmasvabhAvako prApta AtmAke)
vinAsh rahit utpAd hai, aur [sa.nbhavaparivarjitaH vinAshaH hi ] utpAd rahit vinAsh hai . [tasya
ev punaH ] usake hI phi ra [sthitisa.nbhavanAshasamavAyaH vidyate ] sthiti, utpAd aur vinAshakA
samavAy milAp, ekatrapanA vidyamAn hai
..17..
TIkA :vAstavame.n is (shuddhAtmasvabhAvako prApta) AtmAke shuddhopayogake prasAdase
huA jo shuddhAtmasvabhAvase (shuddhAtmasvabhAvarUpase) utpAd hai vah, punaH usarUpase pralayakA
abhAv honese vinAsh rahit hai; aur (us AtmAke shuddhopayogake prasAdase huA) jo
ashuddhAtmasvabhAvase vinAsh hai vah punaH utpattikA abhAv honese, utpAd rahit hai
. isase (yah
kahA hai ki) us AtmAke siddharUpase avinAshIpan hai . aisA hone par bhI AtmAke utpAd,
vyay aur dhrauvyakA samavAy virodhako prApta nahI.n hotA, kyo.nki vah vinAsh rahit utpAdake sAth,
utpAd rahit vinAshake sAth aur un dono.nke AdhArabhUt dravyake sAth samavet (tanmayatAse yukta
-ekamek) hai
.
bhAvArtha :svaya.nbhU sarvaj~na bhagavAnake jo shuddhAtma svabhAv utpanna huA vah kabhI naShTa
nahI.n hotA, isaliye unake vinAsharahit utpAd hai; aur anAdi avidyA janit vibhAv pariNAm
ek bAr sarvathA nAshako prApta honeke bAd phi ra kabhI utpanna nahI.n hote, isaliye unake utpAd
rahit vinAsh hai
. isaprakAr yahA.N yah kahA hai ki ve siddharUpase avinAshI hai . isaprakAr
avinAshI honepar bhI ve utpAd -vyay -dhrauvyayukta hai.n; kyo.nki shuddha paryAyakI apekShAse unake
utpAd hai, ashuddha paryAyakI apekShAse vyay hai aur un dono.nke AdhArabhUt AtmatvakI apekShAse
dhrauvya hai
..17..

Page 30 of 513
PDF/HTML Page 63 of 546
single page version

athotpAdAditraya.n sarvadravyasAdhAraNatven shuddhAtmano.apyavashya.nbhAvIti vibhAvayati
uppAdo ya viNAso vijjadi savvassa aTThajAdassa .
pajjAeN du keNavi aTTho khalu hodi sabbhUdo ..18..
utpAdashcha vinAsho vidyate sarvasyArthajAtasya .
paryAyeN tu kenApyarthaH khalu bhavati sadbhUtaH ..18..
yathA hi jAtyajAmbUnadasyA.ngadaparyAyeNotpattidrarShTA, pUrvavyavasthitA.ngulIyakAdiparyAyeN cha
vinAshaH, pItatAdiparyAyeN tUbhayatrApyutpattivinAshAvanAsAdayataH dhruvatvam; evamakhiladravyANA.n
shuddhavya~njanaparyAyApekShayA siddhaparyAyeNotpAdaH, sa.nsAraparyAyeN vinAshaH, kevalaj~nAnAdiguNAdhAradravyatven
dhrauvyamiti
. tataH sthita.n dravyArthikanayen nityatve.api paryAyArthikanayenotpAdavyayadhrauvyatraya.n
sa.nbhavatIti ..17.. athotpAdAditraya.n yathA suvarNAdimUrtapadArtheShu dR^ishyate tathaivAmUrte.api siddhasvarUpe
vij~neya.n padArthatvAditi nirUpayatiuppAdo ya viNAso vijjadi savvassa aTThajAdassa utpAdashcha vinAshashcha
vidyate tAvatsarvasyArthajAtasya padArthasamUhasya . ken kR^itvA . pajjAeN du keNavi paryAyeN tu kenApi
vivakShitenArthavya~njanarUpeN svabhAvavibhAvarUpeN vA . sa chArthaH ki.nvishiShTaH . aTTho khalu hodi sabbhUdo
arthaH khalu sphu Ta.n sattAbhUtaH sattAyA abhinno bhavatIti . tathAhisuvarNagorasamR^ittikApuruShAdimUrta-
padArtheShu yathotpAdAditraya.n loke prasiddha.n tathaivAmUrte.api muktajIve . yadyapi shuddhAtmaruchiparichChitti-
1. avashyambhAvI = jarUr honevAlA; aparihAryya .
utpAd tem vinAsh Che sau koI vastumAtrane,
vaLI koI paryayathI darek padArtha Che sadbhUt khare
.18.
ab, utpAd Adi tIno.n (utpAd, vyay aur dhrauvya) sarva dravyo.nke sAdhAraN hai isaliye
shuddha AtmA (kevalI bhagavAn aur siddha bhagavAn) ke bhI 1avashyambhAvI hai aisA vyakta
karate hai.n :
anvayArtha :[utpAdaH ] kisI paryAyase utpAd [vinAshaH cha ] aur kisI paryAyase
vinAsh [sarvasya ] sarva [arthajAtasya ] padArthamAtrake [vidyate ] hotA hai; [ken api paryAyeN
tu ]
aur kisI paryAyase [arthaH ] padArtha [sadbhUtaH khalu bhavati ] vAstavame.n dhruv hai
..18..
TIkA :jaise uttam svarNakI bAjUbandarUp paryAyase utpatti dikhAI detI hai, pUrva
avasthArUpase vartanevAlI a.NgUThI ityAdik paryAyase vinAsh dekhA jAtA hai aur pIlApan ityAdi

Page 31 of 513
PDF/HTML Page 64 of 546
single page version

nishchalAnubhUtilakShaNasya sa.nsArAvasAnotpannakAraNasamayasAraparyAyasya vinAsho bhavati tathaiv keval-
j~nAnAdivyaktirUpasya kAryasamayasAraparyAyasyotpAdashcha bhavati, tathApyubhayaparyAyapariNatAtmadravyatven

dhrauvyatva.n padArthatvAditi
. athavA yathA j~neyapadArthAH pratikShaNa.n bha~N.hgatrayeN pariNamanti tathA j~nAnamapi
parichChittyapekShayA bha~N.hgatrayeN pariNamati . ShaTsthAnagatAgurulaghukaguNavR^iddhihAnyapekShayA vA bha~N.hgatrayamav-
boddhavyamiti sUtratAtparyam ..18.. eva.n siddhajIve dravyArthikanayen nityatve.api vivakShitaparyAyeNotpAd-
vyayadhrauvyasthApanarUpeN dvitIyasthale gAthAdvaya.n gatam . ath ta.n pUrvoktasarvaj~na.n ye manyante te samyagdR^iShTayo
bhavanti, paramparayA mokSha.n cha labhanta iti pratipAdayati
1ta.n savvaTThavariTTha.n iTTha.n amarAsurappahANehi.n .
ye saddaha.nti jIvA tesi.n dukkhANi khIya.nti ..“1..
ta.n savvaTThavariTTha.n ta.n sarvArthavariShTha.n iTTha.n iShTamabhimata.n . kaiH . amarAsurappahANehi.n amarAsurapradhAnaiH . ye
saddaha.nti ye shraddadhati rochante jIvA bhavyajIvAH . tesi.n teShAm . dukkhANi vItarAgapAramArthik-
sukhavilakShaNAni duHkhAni . khIya.nti vinAsha.n gachChanti, iti sUtrArthaH ..



1.. eva.n
kenachitparyAyeNotpAdaH kenachidvinAshaH kenachiddhrrauvyamityavaboddhavyam . ataH shuddhAtmano.apyutpA-
dAditrayarUpa.n dravyalakShaNabhUtamastitvamavashya.nbhAvi ..18..
paryAyase dono.nme.n (bAjUbanda aur a.NgUThI me.n) utpatti -vinAshako prApta na honese dhrauvyatva dikhAI
detA hai
. isaprakAr sarva dravyo.nke kisI paryAyase utpAd, kisI paryAyase vinAsh aur kisI
paryAyase dhrauvya hotA hai, aisA jAnanA chAhie . isase (yah kahA gayA hai ki) shuddha AtmAke
bhI dravyakA lakShaNabhUt utpAd, vyay, dhrauvyarUp astitva avashyambhAvI hai .
bhAvArtha :dravyakA lakShaN astitva hai aur astitva utpAd -vyay -dhrauvyarUp hai .
isaliye kisI paryAyase utpAd, kisI paryAyase vinAsh aur kisI paryAyase dhrauvyatva pratyek
padArthake hotA hai
.
prashna :‘dravyakA astitva utpAdAdik tIno.nse kyo.n kahA hai ? ekamAtra dhrauvyase hI
kahanA chAhiye; kyo.nki jo dhruv rahatA hai vah sadA banA rah sakatA hai ?’
uttar :yadi padArtha dhruv hI ho to miTTI, sonA, dUdh ityAdi samasta padArtha ek hI
sAmAnya AkArase rahanA chAhiye; aur gha.DA, ku.nDal, dahI ityAdi bhed kabhI na honA chAhiye .
kintu aisA nahI.n hotA arthAt bhed to avashya dikhAI dete hai.n . isaliye padArtha sarvathA dhruv na
rahakar kisI paryAyase utpanna aur kisI paryAyase naShTa bhI hote hai.n . yadi aisA na mAnA jAye
to sa.nsArakA hI lop ho jAye .
1. aisI jo jo gAthAye.n shrI amR^itacha.ndrAchAryavirachit tattvapradIpikA TIkAme.n nahI.n lekin shrI jayasenAchAryadev
virachit tAtparyavR^itti TIkAme.n hai un gAthAo.nke a.ntame.n () karake un gAthAo.nko alag na.nbar diye hai.

Page 32 of 513
PDF/HTML Page 65 of 546
single page version

athAsyAtmanaH shuddhopayogAnubhAvAtsvaya.nbhuvo bhUtasya kathamindriyairvinA j~nAnAnandAviti
sa.ndehamudasyati
pakkhINaghAdikammo aNa.ntavaravIrio ahiyatejo .
jAdo adi.ndio so NANa.n sokkha.n cha pariNamadi ..19..
nirdoShiparamAtmashraddhAnAnmokSho bhavatIti kathanarUpeN tR^itIyasthale gAthA gatA .. athAsyAtmano
nirvikArasvasa.nvedanalakShaNashuddhopayogaprabhAvAtsarvaj~natve satIndriyairvinA katha.n j~nAnAnandAviti pR^iShTe pratyuttara.n
dadAti
pakkhINaghAdikammo j~nAnAdyanantachatuShTayasvarUpaparamAtmadravyabhAvanAlakShaNashuddhopayogabalen prakShIN-
ghAtikarmA san . aNa.ntavaravIrio anantavaravIryaH . punarapi ki.nvishiShTaH . ahiyatejo adhikatejAH . atra
tejaH shabden kevalaj~nAnadarshanadvaya.n grAhyam . jAdo so sa pUrvoktalakShaN AtmA jAtaH sa.njAtaH . katha.nbhUtaH .
aNi.ndiyo anindriy indriyaviShayavyApArarahitaH . anindriyaH san ki.n karoti . NANa.n sokkha.n cha pariNamadi
kevalaj~nAnamanantasaukhya.n cha pariNamatIti . tathAhianen vyAkhyAnen kimukta.n bhavati . AtmA
isaprakAr pratyek dravya utpAd -vyay -dhrauvyamay hai, isaliye mukta AtmAke bhI
utpAd -vyay -dhrauvya avashya hote hai.n . yadi sthUlatAse dekhA jAye to siddha paryAyakA utpAd
aur sa.nsAr paryAyakA vyay huA tathA Atmatva dhruv banA rahA . is apekShAse mukta
AtmAke bhI utpAd -vyay -dhrauvya hotA hai . athavA mukta AtmAkA j~nAn j~ney padArtho.nke
AkArarUp huA karatA hai isaliye samasta j~ney padArthome.n jis jis prakArase utpAdAdik
hotA hai us -us prakArase j~nAname.n utpAdAdik hotA rahatA hai, isaliye mukta AtmAke samay
samay par utpAd -vyay -dhrauvya hotA hai
. athavA adhik sUkShmatAse dekhA jAye to,
agurulaghuguName.n honevAlI ShaTagunI hAnI vR^iddhike kAraN mukta AtmAko samay samay par
utpAd -vyay -dhrauvyamay vartatA hai
. yahA.N jaise siddhabhagavAnake utpAdAdi kahe hai.n usIprakAr
kevalI bhagavAnake bhI yathAyogya samajh lenA chAhiye ..18..
ab, shuddhopayogake prabhAvase svaya.nbhU hue is (pUrvokta) AtmAke indriyo.nke binA
j~nAn aur Ananda kaise hotA hai ? aise sa.ndehakA nivAraN karate hai.n :
prakShINaghAtikarma, anahadavIrya, adhikaprakAsh ne
indriy -atIt thayel AtmA j~nAnasaukhye pariName
.19.

Page 33 of 513
PDF/HTML Page 66 of 546
single page version

prakShINaghAtikarmA anantavaravIryo.adhikatejAH .
jAto.atIndriyaH sa j~nAna.n saukhya.n cha pariNamati ..19..
aya.n khalvAtmA shuddhopayogasAmarthyAt.h prakShINaghAtikarmA, kShAyopashamikaj~nAn-
darshanAsa.npR^iktatvAdatIndriyo bhUtaH sannikhilAntarAyakShayAdanantavaravIryaH, kR^itsnaj~nAnadarshanAvaraN-
pralayAdadhik ke valaj~nAnadarshanAbhidhAnatejAH, samastamohanIyAbhAvAdatyantanirvikArashuddhachaitanya-
svabhAvamAtmAnamAsAdayan svayamev svaparaprakAshakatvalakShaNa.n j~nAnamanAku latvalakShaNa.n saukhya.n cha
bhUtvA pariNamate
. evamAtmano j~nAnAnandau svabhAv ev . svabhAvasya tu parAnapekShatvAdindriyai-
rvinApyAtmano j~nAnAnandau sa.nbhavataH ..19..
tAvannishchayenAnantaj~nAnasukhasvabhAvo.api vyavahAreN sa.nsArAvasthAyA.n karmaprachChAditaj~nAnasukhaH san
pashchAdindriyAdhAreN kimapyalpaj~nAna.n sukha.n cha pariNamati
. yadA punarnirvikalpasvasa.nvittibalen karmAbhAvo
bhavati tadA kShayopashamAbhAvAdindriyANi na santi svakIyAtIndriyaj~nAna.n sukha.n chAnubhavati . tataH sthita.n
indriyAbhAve.api svakIyAnantaj~nAna.n sukha.n chAnubhavati . tadapi kasmAt . svabhAvasya parApekShA
nAstItyabhiprAyaH ..19.. athAtIndriyatvAdev kevalinaH sharIrAdhArodbhUta.n bhojanAdisukha.n kShudhAdiduHkha.n cha
nAstIti vichArayatisokkha.n vA puN dukkha.n kevalaNANissa Natthi sukha.n vA punarduHkha.n vA kevalaj~nAnino
1. adhik = utkR^iShTa; asAdhAraN; atyanta . 2. anapekSha = svata.ntra; udAsIn; apekShA rahit .
પ્ર. ૫
anvayArtha :[prakShINaghAtikarmA ] jisake ghAtikarma kShay ho chuke hai.n, [atIndriyaH
jAtaH ] jo atIndriy ho gayA hai, [anantavaravIryaH ] ananta jisakA uttam vIrya hai aur
[adhikatejAH ]
1adhik jisakA (kevalaj~nAn aur kevaladarshanarUp) tej hai [saH ] aisA vah
(svaya.nbhU AtmA) [j~nAna.n saukhya.n cha ] j~nAn aur sukharUp [pariNamati ] pariNaman karatA hai ..19..
TIkA :shuddhopayogake sAmarthyase jisake ghAtikarma kShayako prApta hue hai.n,
kShAyopashamik j~nAn -darshanake sAth asa.npR^ikta (sa.nparka rahit) honese jo atIndriy ho gayA hai,
samasta antarAyakA kShay honese ananta jisakA uttam vIrya hai, samasta j~nAnAvaraN aur
darshanAvaraNakA pralay ho jAnese adhik jisakA kevalaj~nAn aur kevaladarshan nAmak tej hai
aisA yah (svaya.nbhU) AtmA, samasta mohanIyake abhAvake kAraN atya.nt nirvikAr shuddha chaitanya
svabhAvavAle AtmAkA (atyanta nirvikAr shuddha chaitanya jisakA svabhAv hai aise AtmAkA )
anubhav karatA huA svayamev svaparaprakAshakatA lakShaN j~nAn aur anAkulatA lakShaN sukh hokar
pariNamit hotA hai
. is prakAr AtmAkA, j~nAn aur Ananda svabhAv hI hai . aur svabhAv parase
2anapekSha honeke kAraN indriyo.nke binA bhI AtmAke j~nAn aur Ananda hotA hai .

Page 34 of 513
PDF/HTML Page 67 of 546
single page version

athAtIndriyatvAdev shuddhAtmanaH shArIra.n sukhaduHkha.n nAstIti vibhAvayati
sokkha.n vA puN dukkha.n kevalaNANissa Natthi dehagada.n .
jamhA adi.ndiyatta.n jAda.n tamhA du ta.n Neya.n ..20..
nAsti . katha.nbhUtam . dehagada.n dehagata.n dehAdhArajihvendriyAdisamutpanna.n kavalAhArAdisukham, asAtodayajanita.n
kShudhAdiduHkha.n cha . kasmAnnAsti . jamhA adi.ndiyatta.n jAda.n yasmAnmohAdighAtikarmAbhAve pa~nchendriy-
viShayavyApArarahitatva.n jAtam . tamhA du ta.n Neya.n tasmAdatIndriyatvAddhetoratIndriyamev tajj~nAna.n sukha.n cha
j~neyamiti . tadyathAlohapiNDasa.nsargAbhAvAdagniryathA ghanaghAtapiTTana.n na labhate tathAyamAtmApi lohapiNDa-
sthAnIyendriyagrAmAbhAvAt sA.nsArikasukhaduHkha.n nAnubhavatItyarthaH . kashchidAhkevalinA.n bhuktirasti,
audArikasharIrasadbhAvAt . asadvedyakarmodayasadbhAvAdvA . asmadAdivat . parihAramAhtadbhagavataH sharIr-
maudArika.n na bhavati ki.ntu paramaudArikam . tathA chokta.n‘‘shuddhaspha Tikasa.nkAsha.n tejomUrtimaya.n vapuH . jAyate
kShINadoShasya saptadhAtuvivarjitam’’ .. yachchoktamasadvedyodayasadbhAvAttatra parihAramAhyathA vrIhyAdibIja.n
jalasahakArikAraNasahitama~N.hkakakakakuuuuurAdikArya.n janayati tathaivAsadvedyakarma mohanIyasahakArikAraNasahita.n kShudhAdi-
kAryamutpAdayati . ka smAt . ‘mohassa baleN ghAdade jIva.n’ iti vachanAt . yadi punarmohAbhAve.api
kShudhAdiparIShaha.n janayati tarhi vadharogAdiparIShahamapi janayatu, na cha tathA . tadapi kasmAt .
‘bhuktyupasargAbhAvAt’ iti vachanAt . anyadapi dUShaNamasti . yadi kShudhAbAdhAsti tarhi
kShudhAkShINashakteranantavIrya.n nAsti . tathaiv kShudhAduHkhitasyAnantasukhamapi nAsti . jihvendriyaparichChitti-
rUpamatij~nAnapariNatasya kevalaj~nAnamapi na sa.nbhavati . athavA anyadapi kAraNamasti . asadvedyodayApekShayA
sadvedyodayo.anantaguNo.asti . tataH kAraNAt sharkarArAshimadhye nimbakaNikAvadasadvedyodayo vidyamAno.api
na j~nAyate . tathaivAnyadapi bAdhakamastiyathA pramattasa.nyatAditapodhanAnA.n vedodaye vidyamAne.api
mandamohodayatvAdakhaNDabrahmachAriNA.n strIparIShahabAdhA nAsti, yathaiv cha navagraiveyakAdyahamindradevAnA.n
bhAvArtha :AtmAko j~nAn aur sukharUp pariNamit honeme.n indriyAdik par nimitto.nkI
Avashyak tA nahI.n hai; kyo.nki jisakA lakShaN arthAt svarUp svaparaprakAshakatA hai aisA j~nAn aur
jisakA lakShaN anAkulatA hai aisA sukh AtmAkA svabhAv hI hai
..19..
ab atIndriyatAke kAraN hI shuddha AtmAke (kevalI bhagavAnake) shArIrik sukh duHkh
nahI.n hai yah vyakta karate hai.n :
ka.NI dehagat nathI sukh ke nathI duHkh kevaLaj~nAnIne,
jethI atIndriyatA thaI te kAraNe e jANaje
.20.

Page 35 of 513
PDF/HTML Page 68 of 546
single page version

saukhya.n vA punarduHkha.n kevalaj~nAnino nAsti dehagatam .
yasmAdatIndriyatva.n jAta.n tasmAttu tajj~neyam ..20..
vedodaye vidyamAne.api mandamohodayen strIviShayabAdhA nAsti, tathA bhagavatyasadvedyodaye vidyamAne.api
niravasheShamohAbhAvAt kShudhAbAdhA nAsti
. yadi punaruchyate bhavadbhi :::::mithyAdR^iShTayAdisayog-
kevaliparyantAstrayodashaguNasthAnavartino jIvA AhArakA bhavantItyAhArakamArgaNAyAmAgame bhaNitamAste,
tataH kAraNAt kevalinAmAhAro.astIti
. tadapyayuktam . ‘‘Nokamma -kammahAro kavalAhAro ya
leppamAhAro . ojamaNo vi ya kamaso AhAro Chavviho Neyo’’ .. iti gAthAkathitakrameN yadyapi
ShaTprakAr AhAro bhavati tathApi nokarmAhArApekShayA kevalinAmAhArakatvamavaboddhavyam . na cha
kavalAhArApekShayA . tathAhisUkShmAH surasAH sugandhA anyamanujAnAmasa.nbhavinaH kavalAhAra.n vinApi
ki~nchidUnapUrvakoTiparyanta.n sharIrasthitihetavaH saptadhAturahitaparamaudArikasharIranokarmAhArayogyA lAbhAnta-
rAyakarmaniravasheShakShayAt pratikShaNa.n pudgalA AsravantIti navakevalalabdhivyAkhyAnakAle bhaNita.n tiShThati
.
tato j~nAyate nokarmAhArApekShayA kevalinAmAhArakatvam . ath matambhavadIyakalpanayA AhArAnAhArakatva.n
nokarmAhArApekShayA, na cha kavalAhArApekShayA cheti katha.n j~nAyate . naivam . ‘‘eka.n dvau trIn vAnAhArakaH’’
iti tattvArthe kathitamAste . asya sUtrasyArthaH kathyatebhavAntaragamanakAle vigrahagatau sharIrAbhAve sati
nUtanasharIradhAraNArtha.n trayANA.n sharIrANA.n ShaNNA.n paryAptInA.n yogyapudgalapiNDagrahaNa.n nokarmAhAr uchyate . sa
cha vigrahagatau karmAhAre vidyamAne.apyekadvitrisamayaparyanta.n nAsti . tato nokarmAhArApekShayA.a.ahArA-
nAhArakatvamAgame j~nAyate . yadi punaH kavalAhArApekShayA tarhi bhojanakAla.n vihAy sarvadaivAnAhArak ev,
samayatrayaniyamo na ghaTate . ath matamkevalinA.n kavalAhAro.asti manuShyatvAt vartamAnamanuShyavat .
tadapyayukta m . tarhi pUrvakAlapuruShANA.n sarvaj~natva.n nAsti, rAmarAvaNAdipuruShANA.n cha visheShasAmarthya.n nAsti
vartamAnamanuShyavat . na cha tathA . ki.nch ChadmasthatapodhanA api saptadhAturahitaparamaudArikasharIrAbhAve ‘ChaTTho
tti paDhamasaNNA’ iti vachanAt pramattasa.nyataShaShThaguNasthAnavartino yadyapyAhAra.n gR^ihNanti tathApi j~nAnasa.nyam-
dhyAnasiddhayartha.n, na cha dehamamatvArtham
. ukta.n cha‘‘kAyasthityarthamAhAraH kAyo j~nAnArthamiShyate . j~nAna.n
karmavinAshAy tannAshe parama.n sukham’’ .. ‘‘Na balAusAhaNaTTha.n Na sarIrassa ya chayaTTha tejaTTha.n . NANaTTha
sa.njamaTTha.n jhANaTTha.n chev bhu.nja.nti ..’’ tasya bhagavato j~nAnasa.nyamadhyAnAdiguNAH svabhAvenaiv tiShThanti na
chAhArabalen . yadi punardehamamatvenAhAra.n gR^ihNAti tarhi Chadmasthebhyo.apyasau hInaH prApnoti . athochyate
tasyAtishayavisheShAtprakaTA bhuktirnAsti prachChannA vidyate . tarhi paramaudArikasharIratvAdbhuktirev
nAstyayamevAtishayaH ki.n na bhavati . tatra tu prachChannabhuktau mAyAsthAna.n dainyavR^ittiH, anye.api
piNDashuddhikathitA doShA bahavo bhavanti . te chAnyatra tarkashAstre j~nAtavyAH . atra
anvayArtha :[kevalaj~nAninaH ] kevalaj~nAnIke [dehagata.n ] sharIrasambandhI [saukhya.n ]
sukh [vA punaH duHkha.n ] yA duHkh [nAsti ] nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [atIndriyatva.n jAta.n ]
atIndriyatA utpanna huI hai [tasmAt tu tat j~neyam ] isaliye aisA jAnanA chAhiye
..20..

Page 36 of 513
PDF/HTML Page 69 of 546
single page version

yat ev shuddhAtmano jAtavedas iv kAlAyasagolotkUlitapudgalAsheShavilAsakalpo
nAstIndriyagrAmastat ev ghoraghanaghAtAbhighAtaparamparAsthAnIya.n sharIragata.n sukhaduHkha.n na
syAt
.h ..20..
ath j~nAnasvarUpaprapa.nch saukhyasvarUpaprapa.nch cha kramapravR^ittaprabandhadvayenAbhidadhAti . tatra
kevalino.atIndriyaj~nAnapariNatatvAtsarva.n pratyakSha.n bhavatIti vibhAvayati
pariNamado khalu NANa.n pachchakkhA savvadavvapajjAyA .
so Nev te vijANadi uggahapuvvAhi.n kiriyAhi.n ..21..
chAdhyAtmagranthatvAnnochyanta iti . ayamatra bhAvArthaHida.n vastusvarUpamev j~nAtavyamatrAgraho na kartavyaH .
kasmAt . durAgrahe sati rAgadveShotpattirbhavati tatashcha nirvikArachidAnandaikasvabhAvaparamAtmabhAvanAvighAto
bhavatIti ..20.. evamanantaj~nAnasukhasthApane prathamagAthA kevalibhuktinirAkaraNe dvitIyA cheti gAthAdvaya.n
gatam .
iti saptagAthAbhiH sthalachatuShTayen sAmAnyen sarvaj~nasiddhinAmA dvitIyo.antarAdhikAraH samAptaH ..
ath j~nAnaprapa~nchAbhidhAnAntarAdhikAre trayastri.nshadgAthA bhavanti . tatrAShTau sthalAni . teShvAdau
TIkA :jaise agniko lohapiNDake tapta pudgalo.nkA samasta vilAs nahI.n hai (arthAt
agni loheke goleke pudgalo.nke vilAsaseunakI kriyAsebhinna hai) usIprakAr shuddha
AtmAke (arthAt kevalaj~nAnI bhagavAnake) indriy -samUh nahI.n hai; isIliye jaise agniko
ghanake ghor AghAto.nkI paramparA nahI.n hai (loheke goleke sa.nsargakA abhAv hone par ghanake
lagAtAr AghAto.n kI bhaya.nkar mAr agnipar nahI.n pa.DtI) isIprakAr shuddha AtmAke sharIr
sambandhI sukh duHkh nahI.n hai.n
.
bhAvArtha :kevalI bhagavAnake sharIr sambandhI kShudhAdikA duHkh yA bhojanAdikA sukh
nahI.n hotA isaliye unake kavalAhAr nahI.n hotA ..20..
ab, j~nAnake svarUpakA vistAr aur sukhake svarUpakA vistAr kramashaH pravartamAn do
adhikAro.nke dvArA kahate hai.n . iname.nse (pratham) atIndriy j~nAnarUp pariNamit honese kevalI
bhagavAnake sab pratyakSha hai yah pragaT karate hai.n :
pratyakSha Che sau dravyaparyay j~nAnpariNamanArane;
jANe nahI.n te temane avagrahihAdi kriyA vaDe.21.

Page 37 of 513
PDF/HTML Page 70 of 546
single page version

pariNamamAnasya khalu j~nAna.n pratyakShAH sarvadravyaparyAyAH .
sa naiv tAn vijAnAtyavagrahapUrvAbhiH kriyAbhiH ..21..
yato na khalvindriyANyAlambyAvagrahehAvAyapUrvakaprakrameN kevalI vijAnAti, svayamev
samastAvaraNakShayakShaN evAnAdyanantAhetukAsAdhAraNabhUtaj~nAnasvabhAvamev kAraNatvenopAdAy tadupari
pravik satkevalaj~nAnopayogIbhUy vipariNamate, tato.asyAkramasamAkrAntasamastadravyakShetrakAl-
bhAvatayA samakShasa.nvedanAlambanabhUtAH sarvadravyaparyAyAH pratyakShA ev bhavanti
..21..
kevalaj~nAnasya sarva.n pratyakSha.n bhavatIti kathanamukhyatven ‘pariNamado khalu’ ityAdigAthAdvayam,
athAtmaj~nAnayornishchayenAsa.nkhyAtapradeshatve.api vyavahAreN sarvagatatva.n bhavatItyAdikathanamukhyatven ‘AdA

NANapamANa.n’ ityAdigAthApa~nchakam, tataH para.n j~nAnaj~neyayoH parasparagamananirAkaraNamukhyatayA ‘NANI

NANasahAvo’ ityAdigAthApa~nchakam, ath nishchayavyavahArakevalipratipAdanAdimukhyatven ‘jo hi sudeN’

ityAdisUtrachatuShTayam, ath vartamAnaj~nAne kAlatrayaparyAyaparichChittikathanAdirUpeN ‘takkAligev savve’

ityAdisUtrapa~nchakam, ath kevalaj~nAna.n bandhakAraNa.n na bhavati rAgAdivikalparahita.n Chadmasthaj~nAnamapi, ki.ntu

rAgAdayo bandhakAraNamityAdinirUpaNamukhyatayA ‘pariNamadi Neya.n’ ityAdisUtrapa~nchakam, ath kevalaj~nAna.n

sarvaj~nAna.n sarvaj~natven pratipAdayatItyAdivyAkhyAnamukhyatven ‘ja.n takkAliyamidara.n’ ityAdigAthApa~nchakam,

ath j~nAnaprapa~nchopasa.nhAramukhyatven prathamagAthA, namaskArakathanen dvitIyA cheti ‘Navi pariNamadi’ ityAdi

gAthAdvayam
. eva.n j~nAnaprapa~nchAbhidhAnatR^itIyAntarAdhikAre trayastri.nshadgAthAbhiH sthalAShTaken samudAy-
anvayArtha :[khalu ] vAstavame.n [j~nAna.n pariNamamAnasya ] j~nAnarUpase
(kevalaj~nAnarUpase)pariNamit hote hue kevalIbhagavAnake [sarvadravyaparyAyAH ] sarva dravya -paryAye.n
[pratyakShAH ] pratyakSha hai.n; [saH ] ve [tAn ] unhe.n [avagrahapUrvAbhiH kriyAbhiH ] avagrahAdi
kriyAo.nse [naiv vijAnAti ] nahI.n jAnate
..21..
TIkA : kevalIbhagavAn indriyo.nke Alambanase avagrah -IhA -avAy pUrvak kramase
nahI.n jAnate, (kintu) svayamev samasta AvaraNake kShayake kShaN hI, anAdi ananta, ahetuk aur
asAdhAraN j~nAnasvabhAvako hI kAraNarUp grahaN karanese tatkAl hI pragaT honevAle
kevalaj~nAnopayogarUp hokar pariNamit hote hai.n; isaliye unake samasta dravya, kShetra, kAl aur
bhAvakA akramik grahaN honese samakSha sa.nvedanakI (
pratyakSha j~nAnakI) AlambanabhUt samasta
dravya -paryAye.n pratyakSha hI hai.n .
bhAvArtha :jisakA na Adi hai aur na a.nt hai, tathA jisakA koI kAraN nahI.n
aur jo anya kisI dravyame.n nahI.n hai, aise j~nAn svabhAvako hI upAdey karake, kevalaj~nAnakI
utpattike bIjabhUt shukladhyAn nAmak svasa.nvedanaj~nAnarUpase jab AtmA pariNamit hotA hai tab

Page 38 of 513
PDF/HTML Page 71 of 546
single page version

athAsya bhagavato.atIndriyaj~nAnapariNatatvAdev na ki.nchitparokSha.n bhavatItyabhipraiti
Natthi parokkha.n ki.nchi vi sama.nt savvakkhaguNasamiddhassa .
akkhAtIdassa sadA sayamev hi NANajAdassa ..22..
nAsti parokSha.n ki.nchidapi samantataH sarvAkShaguNasamR^iddhasya .
akShAtItasya sadA svayamev hi j~nAnajAtasya ..22..
pAtanikA . tadyathAathAtIndriyaj~nAnapariNatatvAtkevalinaH sarva.n pratyakSha.n bhavatIti pratipAdayatipachchakkhA
savvadavvapajjAyA sarvadravyaparyAyAH pratyakShA bhavanti . kasya . kevalinaH . ki.n kurvataH . pariNamado
pariNamamAnasya . khalu sphu Tam . kim . NANa.n anantapadArthaparichChittisamartha.n kevalaj~nAnam . tarhi ki.n krameN
jAnAti . so Nev te vijANadi uggahapuvvAhi.n kiriyAhi.n sa cha bhagavAnnaiv tAn jAnAtyavagrahapUrvAbhiH
kriyAbhiH, ki.ntu yugapadityarthaH . ito vistar :anAdyanantamahetuka.n chidAnandaikasvabhAva.n nij-
shuddhAtmAnamupAdeya.n kR^itvA kevalaj~nAnotpatterbIjabhUtenAgamabhAShayA shukladhyAnasa.nj~nen rAgAdivikalpa-
jAlarahitasvasa.nvedanaj~nAnen yadAyamAtmA pariNamati, tadA svasa.nvedanaj~nAnaphalabhUtakevalaj~nAn-

parichChittyAkArapariNatasya tasminnev kShaNe kramapravR^ittakShAyopashamikaj~nAnAbhAvAdakramasamAkrAntasamasta-

dravyakShetrakAlabhAvatayA sarvadravyaguNaparyAyA asyAtmanaH pratyakShA bhavantItyabhiprAyaH
..21.. ath sarva.n
usake nimittase sarva ghAtikarmo.nkA kShay ho jAtA hai aur us kShay honeke samay hI AtmA
svayamev kevalaj~nAnarUp pariNamit hone lagatA hai
. ve kevalaj~nAnI bhagavAn kShAyopashamik
j~nAnavAle jIvo.nkI bhA.Nti avagrah -ihA -avAy aur dhAraNArUp kramase nahI.n jAnate kintu sarva
dravya, kShetra, kAl, bhAvako yugapat jAnate hai.n
. isaprakAr unake sab kuCh pratyakSha hotA
hai ..21..
ab atIndriy j~nAnarUp pariNamit honese hI in bhagavAnako kuCh bhI parokSha nahI.n hai,
aisA abhiprAy pragaT karate hai.n :
anvayArtha :[sadA akShAtItasya ] jo sadA indriyAtIt hai.n, [samantataH sarvAkShaguN-
samR^iddhasya ] jo sarva orase (sarva Atmapradesho.nse) sarva indriy guNo.nse samR^iddha hai.n [svayamev hi
j~nAnajAtasya ] aur jo svayamev j~nAnarUp hue hai.n, un kevalI bhagavAnako [ki.nchit api ] kuCh
bhI [parokSha.n nAsti ] parokSha nahI.n hai
..22..
na parokSha ka.NI paN sarvataH sarvAkShaguN samR^iddhane,
indriy -atIt sadaiv ne svayamev j~nAn thayelane
.22.

Page 39 of 513
PDF/HTML Page 72 of 546
single page version

asya khalu bhagavataH samastAvaraNakShayakShaN ev sA.nsArikaparichChittiniShpattibalAdhAn-
hetubhUtAni pratiniyataviShayagrAhINyakShANi tairatItasya, sparsharasagandhavarNashabdaparichChedarUpaiH
samarasatayA samantataH sarvaīrevendriyaguNaiH samR^iddhasya, svayamev sAmastyen svaparaprakAshanakShamamanashvara.n
lokottaraj~nAna.n jAtasya, akramasamAkrAntasamastadravyakShetrakAlabhAvatayA na ki.nchanApi parokShamev
syAt
.h ..22..
pratyakSha.n bhavatItyanvayarUpeN pUrvasUtre bhaNitamidAnI.n tu parokSha.n kimapi nAstIti tamevArtha.n vyatirekeN
dR^iDhayati
Natthi parokkha.n ki.nchi vi asya bhagavataH parokSha.n kimapi nAsti . ki.nvishiShTasya . sama.nt
savvakkhaguNasamiddhassa samantataH sarvAtmapradeshaiH sAmastyen vA sparsharasagandhavarNashabdaparichChittirUp-
sarvendriyaguNasamR^iddhasya . tarhi kimakShasahitasya . naivam . akkhAtIdassa akShAtItasyendriyavyApArarahitasya,
athavA dvitIyavyAkhyAnamakShNoti j~nAnen vyApnotItyakSha AtmA tadguNasamR^iddhasya . sadA sarvadA
sarvakAlam . punarapi ki.nrUpasya . sayamev hi NANajAdassa svayamev hi sphu Ta.n kevalaj~nAnarUpeN jAtasya
pariNatasyeti . tadyathAatIndriyasvabhAvaparamAtmano viparItAni kramapravR^ittihetubhUtAnIndriyANyatikrAntasya
jagattrayakAlatrayavartisamastapadArthayugapatpratyakShapratItisamarthamavinashvaramakhaNDaikapratibhAsamaya.n kevalaj~nAna.n
pariNatasyAsya bhagavataH parokSha.n kimapi nAstIti bhAvArthaH
..22.. eva.n kevalinA.n samasta.n pratyakSha.n
bhavatIti kathanarUpeN prathamasthale gAthAdvaya.n gatam . athAtmA j~nAnapramANo bhavatIti j~nAna.n cha
TIkA :samasta AvaraNake kShayake kShaN hI jo (bhagavAn) sA.nsArik j~nAnako utpanna
karaneke balako kAryarUp deneme.n hetubhUt aisI apane apane nishchit viShayo.nko grahaN karanevAlI
indriyo.nse atIt hue hai.n, jo sparsha, ras, ga.ndh, varNa aur shabdake j~nAnarUp sarva indriy
guNo.nke
dvArA sarva orase samarasarUpase samR^iddha hai.n (arthAt jo bhagavAn sparsha, ras, ga.ndh, varNa tathA shabdako
sarva Atmapradesho.nse samAnarUpase jAnate hai.n) aur jo svayamev samastarUpase svaparakA prakAshan
karaneme.n samartha avinAshI lokottar j~nAnarUp hue hai.n, aise in (kevalI) bhagavAnako samasta dravya-
kShetra -kAl -bhAvakA akramik grahaN honese kuCh bhI parokSha nahI.n hai
.
bhAvArtha :indriyakA guN to sparshAdik ek -ek guNako hI jAnanA hai jaise
chakShuindriyakA guN rUpako hI jAnanA hai arthAt rUpako hI jAnaneme.n nimitta honA hai . aur
indriyaj~nAn kramik hai . kevalIbhagavAn indriyo.nke nimittake binA samasta Atmapradesho.nse sparshAdi
sarva viShayo.nko jAnate hai.n, aur jo samastarUpase sva -par prakAshak hai aise lokottar j~nAnarUp
(
laukikaj~nAnase bhinna kevalaj~nAnarUp) svayamev pariNamit huA karate hai.n; isaliye samasta
dravya -kShetra -kAl aur bhAvako avagrahAdi kram rahit jAnate hai.n isaliye kevalI bhagavAnake kuCh
bhI parokSha nahI.n hai
..22..

Page 40 of 513
PDF/HTML Page 73 of 546
single page version

athAtmano j~nAnapramANatva.n j~nAnasya sarvagatatva.n chodyotayati
AdA NANapamANa.n NANa.n NeyappamANamuddiTTha.n .
Neya.n loyAloya.n tamhA NANa.n tu savvagaya.n ..23..
AtmA j~nAnapramANa.n j~nAna.n j~neyapramANamuddiShTam .
j~neya.n lokAloka.n tasmAjj~nAna.n tu sarvagatam.h ..23..
AtmA hi ‘samaguNaparyAya.n dravyam’ iti vachanAt.h j~nAnen sah hInAdhikatvarahitatven
pariNatatvAttatparimANaH, j~nAna.n tu j~neyaniShThatvAddAhyaniShThadahanavattatparimANa.n; j~neya.n tu
lokAlokavibhAgavibhaktAnantaparyAyamAlikAlIDhasvarUpasUchitA vichChedotpAdadhrauvyA ShaDdravyI
vyavahAreN sarvagatamityupadishatiAdA NANapamANa.n j~nAnen sah hInAdhikatvAbhAvAdAtmA j~nAnapramANo
bhavati . tathAhi‘samaguNaparyAya.n dravya.n bhavati’ iti vachanAdvartamAnamanuShyabhave vartamAnamanuShya-
paryAyapramANaH, tathaiv manuShyaparyAyapradeshavartij~nAnaguNapramANashcha pratyakSheN dR^ishyate yathAyamAtmA, tathA
nishchayataH sarvadaivAvyAbAdhAkShayasukhAdyanantaguNAdhArabhUto yo.asau kevalaj~nAnaguNastatpramANo.ayamAtmA
.
NANa.n NeyappamANamuddiTTha.n dAhyaniShThadahanavat j~nAna.n j~neyapramANamuddiShTa.n kathitam . Neya.n loyAloya.n j~neya.n lokA-
1. j~neyaniShTha = j~neyo.nkA avalamban karanevAlA; j~neyome.n tatpar . 2. dahan = jalAnA; agni .
3. vibhakta = vibhAgavAlA . (ShaTdravyo.nke samUhame.n lok -alokarUp do vibhAg hai.n) .
4. ananta paryAye.n dravyako Ali.ngit karatI hai (dravyame.n hotI hai.n) aise svarUpavAlA dravya j~nAt hotA hai .
jIvadravya j~nAnapramAN bhAkhyu.n, j~nAn j~neyapramAN Che;
ne j~ney lokAlok, tethI sarvagat e j~nAn Che
.23.
ab, AtmAkA j~nAnapramANapanA aur j~nAnakA sarvagatapanA udyot karate hai.n :
anvayArtha :[AtmA ] AtmA [j~nAnapramANa.n ] j~nAn pramAN hai; [j~nAna.n ] j~nAn
[j~neyapramANa.n ] j~ney pramAN [uddiShTa.n ] kahA gayA hai . [j~neya.n lokAloka.n ] j~ney lokAlok hai
[tasmAt ] isaliye [j~nAna.n tu ] j~nAn [sarvagata.n ] sarvagatsarva vyApak hai ..23..
TIkA :‘samaguNaparyAya.n dravya.n (guN -paryAye.n arthAt yugapad sarvaguN aur paryAye.n hI
dravya hai)’ is vachanake anusAr AtmA j~nAnase hInAdhikatArahitarUpase pariNamit honeke kAraN
j~nAnapramAN hai, aur j~nAn
1j~neyaniShTha honese, dAhyaniShTha 2 dahanakI bhA.Nti, j~ney pramAN hai . j~ney to lok
aur alokake vibhAgase 3vibhakta, 4ananta paryAyamAlAse Ali.ngit svarUpase sUchit (pragaT,
j~nAn), nAshavAn dikhAI detA huA bhI dhruv aisA ShaTdravya -samUh, arthAt sab kuCh hai .

Page 41 of 513
PDF/HTML Page 74 of 546
single page version

loka.n bhavati . shuddhabuddhaikasvabhAvasarvaprakAropAdeyabhUtaparamAtmadravyAdiShaDdravyAtmako lokaH, lokAdbahi-
rbhAge shuddhAkAshamalokaH, tachcha lokAlokadvaya.n svakIyasvakIyAnantaparyAyapariNatirUpeNAnityamapi
dravyArthikanayen nityam
. tamhA NANa.n tu savvagaya.n yasmAnnishchayaratnatrayAtmakashuddhopayogabhAvanAbalenotpanna.n
yatkevalaj~nAna.n taTTa~N.hkotkIrNAkAranyAyen nirantara.n pUrvoktaj~neya.n jAnAti, tasmAdvayavahAreN tu j~nAna.n sarvagata.n
bhaNyate
. tataH sthitametadAtmA j~nAnapramANa.n j~nAna.n sarvagatamiti ..23.. athAtmAna.n j~nAnapramANa.n ye na manyante
tatra hInAdhikatve dUShaNa.n dadAtiNANappamANamAdA Na havadi jasseh j~nAnapramANamAtmA na bhavati
sarvamiti yAvat.h . tato niHsheShAvaraNakShayakShaN ev lokAlokavibhAgavibhaktasamastavastvAkAr-
pAramupagamya tathaivAprachyutatven vyavasthitatvAt.h j~nAna.n sarvagatam ..23..
athAtmano j~nAnapramANatvAnabhyupagame dvau pakShAvupanyasya dUShayati
NANappamANamAdA Na havadi jasseh tassa so AdA .
hINo vA ahio vA NANAdo havadi dhuvamev ..24..
hINo jadi so AdA taNNANamachedaNa.n Na jANAdi .
ahio vA NANAdo NANeN viNA kaha.n NAdi ..25.. jugala.n .
પ્ર. ૬
(j~ney Chaho.n dravyo.nkA samUh arthAt sab kuCh hai) isaliye niHsheSh AvaraNake kShayake samay hI
lok aur alokake vibhAgase vibhakta samasta vastuo.nke AkAro.nke pArako prApta karake
isIprakAr achyutarUp rahane se j~nAn sarvagat hai
.
bhAvArtha :guN -paryAyase dravya ananya hai isaliye AtmA j~nAnase hInAdhik na honese j~nAn
jitanA hI hai; aur jaise dAhya (jalane yogya padArtha) kA avalamban karanevAlA dahan dAhyake barAbar
hI hai usI prakAr j~neyakA avalamban karanevAlA j~nAn j~neyake barAbar hI hai
. j~ney to samasta
lokAlok arthAt sab hI hai . isaliye, sarva AvaraNakA kShay hote hI (j~nAn) sabako jAnatA hai
aur phi ra kabhI bhI sabake jAnanese chyut nahI.n hotA isaliye j~nAn sarvavyApak hai ..23..
ab AtmAko j~nAn pramAN na mAnaneme.n do pakSha upasthit karake doSh batalAte hai.n :
jIvadravya j~nAnapramAN nahie mAnyatA Che jehane,
tenA mate jIv j~nAnathI hIn ke adhik avashya Che.24.
jo hIn AtmA hoy, nav jANe achetan j~nAn e,
ne adhik j~nAnathI hoy to vaN j~nAn kyam jANe are
?25.

Page 42 of 513
PDF/HTML Page 75 of 546
single page version

j~nAnapramANamAtmA na bhavati yasyeh tasya sa AtmA .
hIno vA adhiko vA j~nAnAdbhavati dhruvamev ..24..
hIno yadi sa AtmA tat.h j~nAnamachetana.n na jAnAti .
adhiko vA j~nAnAt.h j~nAnen vinA katha.n jAnAti ..25.. yugalam .
yadi khalvayamAtmA hIno j~nAnAdityabhyupagamyate tadAtmano.atirichyamAna.n j~nAna.n svAshray-
bhUtachetanadravyasamavAyAbhAvAdachetana.n bhavadrUpAdiguNakalpatAmApanna.n na jAnAti . yadi punarj~nAnA-
dadhik iti pakShaH kakShIkriyate tadAvashya.n j~nAnAdatiriktatvAt.h pR^ithagbhUto bhavan ghaTapaTAdi-
sthAnIyatAmApanno j~nAnamantareN na jAnAti . tato j~nAnapramAN evAyamAtmAbhyup-
gantavyaH .. 24 . 25 ..
yasya vAdino mate.atra jagati tassa so AdA tasya mate sa AtmA hINo vA ahio vA NANAdo havadi
dhuvamev hIno vA adhiko vA j~nAnAtsakAshAd bhavati nishchitameveti ..24.. hINo jadi so AdA ta.n
NANamachedaNa.n Na jANAdi hIno yadi sa AtmA tadAgnerabhAve sati uShNaguNo yathA shItalo bhavati tathA
svAshrayabhUtachetanAtmakadravyasamavAyAbhAvAttasyAtmano j~nAnamachetana.n bhavatsat kimapi na jAnAti . ahio
anvayArtha :[ih ] is jagatame.n [yasya ] jisake matame.n [AtmA ] AtmA
[j~nAnapramANa.n ] j~nAnapramAN [na bhavati ] nahI.n hai, [tasya ] usake matame.n [ saH AtmA ] vah AtmA
[dhruvam ev ] avashya [j~nAnAt hInaH vA ] j~nAnase hIn [adhikaH vA bhavati ] athavA adhik
honA chAhiye
.
[yadi ] yadi [saH AtmA ] vah AtmA [hInaH ] j~nAnase hIn ho [tat ] to vah [j~nAna.n ]
j~nAn [achetana.n ] achetan honese [na jAnAti ] nahI.n jAnegA, [j~nAnAt adhikaH vA ] aur yadi
(AtmA) j~nAnase adhik ho to (vah AtmA) [j~nAnen vinA ] j~nAnake binA [katha.n jAnAti ]
kaise jAnegA ?
..24 -25..
TIkA : yadi yah svIkAr kiyA jAye ki yah AtmA j~nAnase hIn hai to AtmAse
Age ba.Dh.h.h jAnevAlA j~nAn (AtmAke kShetrase Age ba.Dhkar usase bAhar vyApta honevAlA j~nAn)
apane AshrayabhUt chetanadravyakA samavAy (sambandha) na rahanese achetan hotA huA rUpAdi guN
jaisA honese nahI.n jAnegA; aur yadi aisA pakSha svIkAr kiyA jAye ki yah AtmA j~nAnase adhik
hai to avashya (AtmA) j~nAnase Age ba.Dh.h.h jAnese (
j~nAnake kShetrase bAhar vyApta honese) j~nAnase
pR^ithak hotA huA ghaTapaTAdi jaisA honese j~nAnake binA nahI.n jAnegA . isaliye yah AtmA
j~nAnapramAN hI mAnanA yogya hai .

Page 43 of 513
PDF/HTML Page 76 of 546
single page version

athAtmano.api j~nAnavat.h sarvagatatva.n nyAyAyAtamabhinandati
savvagado jiNavasaho savve vi ya taggayA jagadi aTThA .
NANamayAdo ya jiNo visayAdo tassa te bhaNidA ..26..
sarvagato jinavR^iShabhaH sarve.api cha tadgatA jagatyarthAH .
j~nAnamayatvAchcha jino viShayatvAttasya te bhaNitAH ..26..
vA NANAdo NANeN viNA kaha.n NAdi adhiko vA j~nAnAtsakAshAttarhi yathoShNaguNAbhAve.agniH shItalo
bhavansan dahanakriyA.n pratyasamartho bhavati tathA j~nAnaguNAbhAve satyAtmApyachetano bhavansan katha.n jAnAti,
na kathamapIti
. ayamatra bhAvArthaH ---ye kechanAtmAnama~N.hguShThaparvamAtra.n, shyAmAkataNDulamAtra.n,
vaTakakaNikAdimAtra.n vA manyante te niShiddhAH . ye.api samudghAtasaptaka.n vihAy dehAdadhika.n manyante
te.api nirAkR^itA iti ..25.. ath yathA j~nAna.n pUrva.n sarvagatamukta.n tathaiv sarvagataj~nAnApekShayA bhagavAnapi
sarvagato bhavatItyAvedayati ---savvagado sarvagato bhavati . sa kaH kartA . jiNavasaho jinavR^iShabhaH
bhAvArtha :AtmAkA kShetra j~nAnake kShetrase kam mAnA jAye to AtmAke kShetrase bAhar
vartanevAlA j~nAn chetanadravyake sAth sambandha na honese achetan guN jaisA hI hogA, isaliye
vah jAnanekA kAm nahI.n kar sakegA, jaise ki varNa, ga.ndh, ras, sparsha ityAdi achetan guN
jAnanekA kAm nahI.n kar sakate
. yadi AtmAkA kShetra j~nAnake kShetra se adhik mAnA jAye to
j~nAnake kShetrase bAhar vartanevAlA j~nAnashUnya AtmA j~nAnake binA jAnanekA kAm nahI.n ka ra
sakegA, jaise j~nAnashUnya ghaT, paT ityAdi padArtha jAnanekA kAm nahI.n kar sakate
. isaliye
AtmA na to j~nAnase hIn hai aur na adhik hai, kintu j~nAn jitanA hI hai ..24 -25..
ab, j~nAnakI bhA.Nti AtmAkA bhI sarvagatatva nyAyasiddha hai aisA kahate hai.n :
anvayArtha :[jinavR^iShabhaH ] jinavar [sarvagataH ] sarvagat hai.n [cha ] aur [jagati ]
jagatake [sarve api arthAH ] sarva padArtha [tadgatAH ] jinavaragat (jinavarame.n prApta) hai.n;
[jinaH j~nAnamayatvAt ] kyo.nki jin j~nAnamay hai.n [cha ] aur [te ] ve sab padArtha
[viShayatvAt ] j~nAnake viShay honese [tasya ] jinake viShay [bhaNitAH ] kahe gaye hai.n
..26..
Che sarvagat jinavar ane sau artha jinavaraprApta Che,
jin j~nAnamay ne sarva artho viShay jinanA hoine
.26.

Page 44 of 513
PDF/HTML Page 77 of 546
single page version

j~nAna.n hi trisamayAvachChinnasarvadravyaparyAyarUpavyavasthitavishvaj~neyAkArAnAkrAmat.h sarvagatamukta.n,
tathAbhUtaj~nAnamayIbhUy vyavasthitatvAdbhagavAnapi sarvagat ev . eva.n sarvagataj~nAnaviShayatvAtsarve.arthA
api sarvagataj~nAnAvyatiriktasya bhagavatastasya te viShayA iti bhaNitatvAttadgatA ev bhavanti .
tatra nishchayanayenAnAkulatvalakShaNasaukhyasa.nvedanatvAdhiShThAnatvAvachChinnAtmapramANaj~nAnasva-
tattvAparityAgen vishvaj~neyAkArAnanupagamyAvabudhyamAno.api vyavahAranayen bhagavAn sarvagat iti
vyapadishyate
. tathA naimittikabhUtaj~neyAkArAnAtmasthAnavalokya sarve.arthAstadgatA ityupacharyante . na
cha teShA.n paramArthato.anyonyagamanamasti, sarvadravyANA.n svarUpaniShThatvAt.h . aya.n kramo j~nAne.api
nishcheyaH ..26..
sarvaj~naH . kasmAt sarvagato bhavati . jiNo jinaH NANamayAdo ya j~nAnamayatvAddhetoH savve vi ya taggayA jagadi
aTThA sarve.api cha ye jagatyarthAste darpaNe bimbavad vyavahAreN tatra bhagavati gatA bhavanti . kasmAt .
te bhaNidA te.arthAstatra gatA bhaNitAH visayAdo viShayatvAtparichChedyatvAt j~neyatvAt . kasya . tassa tasya
bhagavat iti . tathAhi ---yadanantaj~nAnamanAkulatvalakShaNAnantasukha.n cha tadAdhArabhUtastAvadAtmA . ittha.n-
bhUtAtmapramANa.n j~nAnamAtmanaH svasvarUpa.n bhavati . ittha.nbhUta.n svasvarUpa.n dehagatamaparityajannev lokAloka.n
parichChinatti . tataH kAraNAdvayavahAreN sarvagato bhaNyate bhagavAn . yen cha kAraNen nIlapItAdibahiH-
padArthA Adarshe bimbavat parichChittyAkAreN j~nAne pratiphalanti tataH kAraNAdupachAreNArthakAryabhUtA
1. adhiShThAn = AdhAr, rahanekA sthAn . (AtmA sukhasa.nvedanakA AdhAr hai . jitaneme.n sukhakA vedan hotA hai
utanA hI AtmA hai .)
2. j~neyAkAro.n = par padArtho.nke dravya -guN -paryAy jo ki j~ney hai.n . (yah j~neyAkAr paramArthataH AtmAse sarvathA bhinna
hai .)
TIkA :j~nAn trikAlake sarva dravyaparyAyarUp pravartamAn samasta j~neyAkAro.nko pahu.Nch
jAnese (jAnatA honese) sarvagat kahA gayA hai; aur aise (sarvagat) j~nAnamay hokar rahanese
bhagavAn bhI sarvagat hI hai.n . isaprakAr sarva padArtha bhI sarvagat j~nAnake viShay honese, sarvagat j~nAnase
abhinna un bhagavAnake ve viShay hai.n aisA (shAstrame.n) kahA hai; isaliye sarva padArtha bhagavAnagat
hI (
bhagavAname.n prApta hI) hai.n .
vahA.N (aisA samajhanA ki)nishchayanayase anAkulatAlakShaN sukhakA jo sa.nvedan us
sukhasa.nvedanake 1adhiShThAnatA jitanA hI AtmA hai aur us AtmAke barAbar hI j~nAn svatattva
hai; us nijsvarUp AtmapramAN j~nAnako Cho.De binA, samasta 2j~neyAkAro.nke nikaT gaye binA,
bhagavAn (sarva padArtho.nko) jAnate hai.n . nishchayanayase aisA hone par bhI vyavahAranayase yah kahA

Page 45 of 513
PDF/HTML Page 78 of 546
single page version

athAtmaj~nAnayorekatvAnyatva.n chintayati
NANa.n appa tti mada.n vaTTadi NANa.n viNA Na appANa.n .
tamhA NANa.n appA appA NANa.n va aNNa.n vA ..27..
j~nAnamAtmeti mata.n vartate j~nAna.n vinA nAtmAnam .
tasmAt.h j~nAnamAtmA AtmA j~nAna.n vA anyadvA ..27..
arthAkArA apyarthA bhaNyante . te cha j~nAne tiShThantItyuchyamAne doSho nAstItyabhiprAyaH ..26.. ath
j~nAnamAtmA bhavati, AtmA tu j~nAna.n sukhAdika.n vA bhavatIti pratipAdayatiNANa.n appa tti mada.n j~nAnamAtmA
bhavatIti mata.n sammatam . kasmAt . vaTTadi NANa.n viNA Na appANa.n j~nAna.n kartR^i vinAtmAna.n jIvamanyatra
1. naimittikabhUt j~neyAkAro.n = j~nAname.n honevAle (j~nAnakI avasthArUp) j~neyAkAro.n . (in j~neyAkAro.nko j~nAnAkAr bhI
kahA jAtA hai, kyo.nki j~nAn in j~neyAkArarUp pariNamit hote hai.n . yah j~neyAkAr naimittik hai.n aur par padArtho.nke
dravya -guN -paryAy unake nimitta hai.n . in j~neyAkAro.nko AtmAme.n dekhakar ‘samasta par padArtha AtmAme.n hai.n,
isaprakAr upachAr kiyA jAtA hai . yah bAt 31 vI.n gAthAme.n darpaNakA dR^iShTAnta dekar samajhAI gaI hai .)
Che j~nAn AtmA jinamate; AtmA vinA nahi j~nAn Che ,
te kAraNe Che j~nAn jIv, jIv j~nAn Che vA anya Che .27.
jAtA hai ki bhagavAn sarvagat hai.n . aur 1naimittikabhUt j~neyAkAro.nko Atmastha (AtmAme.n rahe hue)
dekhakar aisA upachArase kahA jAtA hai; ki ‘sarva padArtha Atmagat (AtmAme.n) hai.n ’; parantu
paramArthataH unakA ek dUsareme.n gaman nahI.n hotA, kyo.nki sarva dravya svarUpaniShTha (arthAt apane-
apane svarUpame.n nishchal avasthit) hai.n
.
yahI kram j~nAname.n bhI nishchit karanA chAhiye . (arthAt AtmA aur j~neyo.nke sambandhame.n
nishchay -vyavahArase kahA gayA hai, usIprakAr j~nAn aur j~neyo.nke sambandhame.n bhI samajhanA
chAhie)
..26..
ab, AtmA aur j~nAnake ekatva -anyatvakA vichAr karate hai.n :
gAthA : 27 anvayArtha :[j~nAna.n AtmA ] j~nAn AtmA hai [iti mata.n ] aisA
jinadevakA mat hai . [AtmAna.n vinA ] AtmAke binA (anya kisI dravyame.n) [j~nAna.n na vartate ]
j~nAn nahI.n hotA, [tasmAt ] isaliye [j~nAna.n AtmA ] j~nAn AtmA hai; [AtmA ] aur AtmA [j~nAna.n
vA ]
(j~nAn guN dvArA) j~nAn hai [anyat vA ] athavA (sukhAdi anya guN dvArA) anya hai
..27..

Page 46 of 513
PDF/HTML Page 79 of 546
single page version

yataH sheShasamastachetanAchetanavastusamavAyasa.nbandhanirutsuk tayA.anAdyanantasvabhAvasiddha-
samavAyasa.nbandhamek mAtmAnamAbhimukhyenAvalambya pravR^ittatvAt.h ta.n vinA AtmAna.n j~nAna.n na dhArayati,
tato j~nAnamAtmaiv syAt.h . AtmA tvanantadharmAdhiShThAnatvAt.h j~nAnadharmadvAreN j~nAnamanyadharma-
dvAreNAnyadapi syAt.h .
ki.n chAnekAnto.atra balavAn . ekAnten j~nAnamAtmeti j~nAnasyA -bhAvo.achetanatvamAtmano
visheShaguNAbhAvAdabhAvo vA syAt.h . sarvathAtmA j~nAnamiti nirAshrayatvAt.h j~nAnasyAbhAv AtmanaH
sheShaparyAyAbhAvastadavinAbhAvinastasyApyabhAvaH syAt.h ..27..
ghaTapaTAdau na vartate . tamhA NANa.n appA tasmAt j~nAyate katha.nchijj~nAnamAtmaiv syAt . iti gAthApAdatrayeN
j~nAnasya katha.nchidAtmatva.n sthApitam . appA NANa.n va aNNa.n vA AtmA tu j~nAnadharmadvAreN j~nAna.n bhavati,
sukhavIryAdidharmadvAreNAnyadvA niyamo nAstIti . tadyathAyadi punarekAnten j~nAnamAtmeti bhaNyate tadA
j~nAnaguNamAtra evAtmA prAptaH sukhAdidharmANAmavakAsho nAsti . tathA sukhavIryAdidharmasamUhAbhAvAdAtmA-
bhAvaH, Atman AdhArabhUtasyAbhAvAdAdheyabhUtasya j~nAnaguNasyApyabhAvaH, ityekAnte sati dvayorapyabhAvaH .
tasmAtkatha.nchijj~nAnamAtmA na sarvatheti . ayamatrAbhiprAyaHAtmA vyApako j~nAna.n vyApya.n tato
j~nAnamAtmA syAt, AtmA tu j~nAnamanyadvA bhavatIti . tathA choktam‘vyApaka.n tadatanniShTha.n vyApya.n
1. samavAy sambandha = jahA.N guN hote hai.n vahA.N guNI hotA hai aur jahA.N guNI hotA hai vahA.N guN hote hai.n, jahA.N
guN nahI.n hote vahA.N guNI nahI.n hotA aur jahA.N guNI nahI.n hotA vahA.N guN nahI.n hoteis prakAr guN-
guNIkA abhinna -pradesharUp sambandha; tAdAtmyasambandha hai .
TIkA :kyo.nki sheSh samasta chetan tathA achetan vastuo.nke sAth 1samavAyasambandha
nahI.n hai, isaliye jisake sAth anAdi ananta svabhAvasiddha samavAyasambandha hai aise ek AtmAkA
ati nikaTatayA (abhinna pradesharUpase) avalamban karake pravartamAn honese j~nAn AtmAke binA
apanA astitva nahI.n rakh sakatA; isaliye j~nAn AtmA hI hai
. aur AtmA to ananta dharmo.nkA
adhiShThAn (-AdhAr) honese j~nAnadharmake dvArA j~nAn hai aur anya dharmake dvArA anya bhI hai .
aur phi ra, isake atirikta (visheSh samajhanA ki) yahA.N anekAnta balavAn hai . yadi
yah mAnA jAy ki ekAntase j~nAn AtmA hai to, (j~nAnaguN Atmadravya ho jAnese) j~nAnakA
abhAv ho jAyegA, (aur j~nAnaguNakA abhAv honese) AtmAke achetanatA A jAyegI athavA
visheShaguNakA abhAv honese AtmAkA abhAv ho jAyegA
. yadi yah mAnA jAye ki sarvathA
AtmA j~nAn hai to, (Atmadravya ek j~nAnaguNarUp ho jAnepar j~nAnakA koI AdhArabhUt dravya nahI.n
rahanese) nirAshrayatAke kAraN j~nAnakA abhAv ho jAyegA athavA (Atmadravyake ek j~nAnaguNarUp
ho jAnese) AtmAkI sheSh paryAyo.nkA (
sukh, vIryAdi guNo.nkA) abhAv ho jAyegA aur unake

Page 47 of 513
PDF/HTML Page 80 of 546
single page version

ath j~nAnaj~neyayoH parasparagamana.n pratihanti
NANI NANasahAvo aTThA NeyappagA hi NANissa .
rUvANi va chakkhUNa.n NevaNNoNNesu vaTTa.nti ..28..
j~nAnI j~nAnasvabhAvo.arthA j~neyAtmakA hi j~nAninaH .
rUpANIv chakShuShoH naivAnyonyeShu vartante ..28..
j~nAnI chArthAshcha svalakShaNabhUtapR^ithaktvato na mitho vR^ittimAsAdayanti ki.ntu teShA.n
j~nAnaj~neyasvabhAvasa.nbandhasAdhitamanyonyavR^ittimAtramasti chakShurUpavat.h . yathA hi chakShU.nShi tadviShay-
tanniShThamev cha’ ..27.. ityAtmaj~nAnayorekatva.n, j~nAnasya vyavahAreN sarvagatatvamityAdikathanarUpeN
dvitIyasthale gAthApa~nchaka.n gatam . ath j~nAna.n j~neyasamIpe na gachChatIti nishchinoti --NANI NANasahAvo j~nAnI
sarvaj~naH kevalaj~nAnasvabhAv ev . aTThA NeyappagA hi NANissa jagattrayakAlatrayavartipadArthA j~neyAtmakA ev
bhavanti na cha j~nAnAtmakAH . kasya . j~nAninaH . rUvANi va chakkhUNa.n NevaNNoNNesu vaTTa.nti j~nAnI
padArthAshchAnyonya.n parasparamekatven na vartante . kAnIv, keShA.n sa.nba.ndhitven . rUpANIv chakShuShAmiti .
sAth hI avinAbhAvI sambandhavAle AtmAkA bhI abhAv ho jAyegA . (kyo.nki sukh, vIrya
ityAdi guN na ho.n to AtmA bhI nahI.n ho sakatA) ..27..
ab, j~nAn aur j~neyake paraspar gamanakA niShedh karate hai.n ( arthAt j~nAn aur j~ney ek-
dUsareme.n pravesh nahI.n karate aisA kahate hai.n .) :
anvayArtha :[j~nAnI ] AtmA [j~nAnasvabhAvaH ] j~nAn svabhAv hai [arthAH hi ] aur padArtha
[j~nAninaH ] AtmAke [j~neyAtmakAH ] j~ney svarUp hai.n, [rUpANi iv chakShuShoH ] jaise ki rUp (rUpI
padArtha) netro.nkA j~ney hai vaise [anyonyeShu ] ve ek -dUsare me.n [na ev vartante ] nahI.n vartate ..28..
TIkA :AtmA aur padArtha svalakShaNabhUt pR^ithaktvake kAraN ek dUsareme.n nahI.n vartate
parantu unake mAtra netra aur rUpI padArthakI bhA.Nti j~nAnaj~neyasvabhAv -sambandhase honevAlI ek
dUsareme.n pravR^itti pAI jAtI hai
. (pratyek dravyakA lakShaN anya dravyo.nse bhinnatva honese AtmA
aur padArtha ek dUsareme.n nahI.n vartate, kintu AtmAkA j~nAnasvabhAv hai aur padArtho.nkA j~ney
svabhAv hai, aise j~nAnaj~neyabhAvarUp sambandhake kAraN hI mAtra unakA ek dUsareme.n honA netra
Che ‘j~nAnI’ j~nAnasvabhAv, artho j~neyarUp Che ‘j~nAnI’nA,
jyam rUp Che netro taNA.n, nahi vartatA anyonyamA.n
.28.