Page 28 of 513
PDF/HTML Page 61 of 546
single page version
ath svAya.nbhuvasyAsya shuddhAtmasvabhAvalAbhasyAtyantamanapAyitva.n katha.nchidutpAd- vyayadhrauvyayuktatva.n chAlochayati —
kevalaj~nAnotpattiprastAve yato bhinnakAraka.n nApekShate tataH svaya.nbhUrbhavatIti bhAvArthaH ..16.. eva.n sarvaj~namukhyatven prathamagAthA . svaya.nbhUmukhyatven dvitIyA cheti prathamasthale gAthAdvaya.n gatam .. athAsya bhagavato dravyArthikanayen nityatve.api paryAyArthikanayenAnityatvamupadishati — bha.ngavihUNo ya bhavo bha~N.hga- vihInashcha bhavaH jIvitamaraNAdisamatAbhAvalakShaNaparamopekShAsa.nyamarUpashuddhopayogenotpanno yo.asau bhavaH kevalaj~nAnotpAdaH . sa ki.nvishiShTaH . bha~N.hgavihino vinAsharahitaH . sa.nbhavaparivajjido viNAso tti sa.nbhavaparivarjito vinAsh iti . yo.asau mithyAtvarAgAdisa.nsaraNarUpasa.nsAraparyAyasya vinAshaH . sa sahAyatA nahI.n kar sakatI . isaliye kevalaj~nAn prAptike ichChuk AtmAko bAhya sAmagrIkI apekShA rakhakar parata.ntra honA nirarthak hai . shuddhopayogame.n lIn AtmA svaya.n hI Chah kArakarUp hokar kevalaj~nAn prApta karatA hai . vah AtmA svaya.n anantashaktivAn j~nAyakasvabhAvase svatantra hai isalie svaya.n hI kartA hai; svaya.n anantashaktivAle kevalaj~nAnako prApta karanese kevalaj~nAn karma hai, athavA kevalaj~nAnase svaya.n abhinna honese AtmA svaya.n hI karma hai; apane ananta shaktivAle pariNaman svabhAvarUp utkR^iShTa sAdhanase kevalaj~nAnako pragaT karatA hai, isaliye AtmA svaya.n hI karaN hai; apaneko hI kevalaj~nAn detA hai, isaliye AtmA svaya.n hI sampradAn hai; apaneme.nse mati shrutAdi apUrNa j~nAn dUr karake kevalaj~nAn pragaT karatA hai, isaliye aur svaya.n sahaj j~nAn svabhAvake dvArA dhruv rahatA hai isaliye svaya.n hI apAdAn hai, apaneme.n hI arthAt apane hI AdhArase kevalaj~nAn pragaT karatA hai, isaliye svaya.n hI adhikaraN hai . isaprakAr svaya.n Chah kArakarUp hotA hai, isaliye vah ‘svaya.nbhU’ kahalAtA hai . athavA, anAdikAlase ati dR^i.Dh.h.h ba.Ndhe hue (j~nAnAvaraN, darshanAvaraN, mohanIy aur a.ntarAyarUp) dravya tathA bhAv ghAtikarmo.nko naShTa karake svayamev AvirbhUt huA arthAt kisIkI sahAyatAke binA apane Ap hI svaya.n pragaT huA isaliye ‘svaya.nbhU’ kahalAtA hai ..16..
ab is svaya.nbhUke shuddhAtmasvabhAvakI prAptike atyanta avinAshIpanA aur katha.nchit (koI prakArase) utpAd -vyay -dhrauvyayuktatAkA vichAr karate hai.n : –
vyayahIn Che utpAd ne utpAdahIn vinAsh Che, tene ja vaLI utpAdadhrauvyavinAshano samavAy Che.17.
Page 29 of 513
PDF/HTML Page 62 of 546
single page version
asya khalvAtmanaH shuddhopayogaprasAdAt shuddhAtmasvabhAven yo bhavaH sa punasten rUpeN pralayAbhAvAdbha.ngavihInaH . yastvashuddhAtmasvabhAven vinAshaH sa punarutpAdAbhAvAtsa.nbhavaparivarjitaH . ato.asya siddhatvenAnapAyitvam . evamapi sthitisa.nbhavanAshasamavAyo.asya na vipratiShidhyate, bha.ngarahitotpAden sa.nbhavavarjitavinAshen taddvayAdhArabhUtadravyeN cha samavetatvAt ..17.. ki.nvishiShTaH . sa.nbhavavihInaH nirvikArAtmatattvavilakShaNarAgAdipariNAmAbhAvAdutpattirahitaH . tasmAjj~nAyate tasyaiv bhagavataH siddhasvarUpato dravyArthikanayen vinAsho nAsti . vijjadi tassev puNo Thidisa.nbhav- NAsasamavAo vidyate tasyaiv punaH sthitisa.nbhavanAshasamavAyaH . tasyaiv bhagavataH paryAyArthikanayen
anvayArtha : — [bha~N.hgavihinaH cha bhavaH ] usake (shuddhAtmasvabhAvako prApta AtmAke) vinAsh rahit utpAd hai, aur [sa.nbhavaparivarjitaH vinAshaH hi ] utpAd rahit vinAsh hai . [tasya ev punaH ] usake hI phi ra [sthitisa.nbhavanAshasamavAyaH vidyate ] sthiti, utpAd aur vinAshakA samavAy milAp, ekatrapanA vidyamAn hai ..17..
TIkA : — vAstavame.n is (shuddhAtmasvabhAvako prApta) AtmAke shuddhopayogake prasAdase huA jo shuddhAtmasvabhAvase (shuddhAtmasvabhAvarUpase) utpAd hai vah, punaH usarUpase pralayakA abhAv honese vinAsh rahit hai; aur (us AtmAke shuddhopayogake prasAdase huA) jo ashuddhAtmasvabhAvase vinAsh hai vah punaH utpattikA abhAv honese, utpAd rahit hai . isase (yah kahA hai ki) us AtmAke siddharUpase avinAshIpan hai . aisA hone par bhI AtmAke utpAd, vyay aur dhrauvyakA samavAy virodhako prApta nahI.n hotA, kyo.nki vah vinAsh rahit utpAdake sAth, utpAd rahit vinAshake sAth aur un dono.nke AdhArabhUt dravyake sAth samavet (tanmayatAse yukta -ekamek) hai .
bhAvArtha : — svaya.nbhU sarvaj~na bhagavAnake jo shuddhAtma svabhAv utpanna huA vah kabhI naShTa nahI.n hotA, isaliye unake vinAsharahit utpAd hai; aur anAdi avidyA janit vibhAv pariNAm ek bAr sarvathA nAshako prApta honeke bAd phi ra kabhI utpanna nahI.n hote, isaliye unake utpAd rahit vinAsh hai . isaprakAr yahA.N yah kahA hai ki ve siddharUpase avinAshI hai . isaprakAr avinAshI honepar bhI ve utpAd -vyay -dhrauvyayukta hai.n; kyo.nki shuddha paryAyakI apekShAse unake utpAd hai, ashuddha paryAyakI apekShAse vyay hai aur un dono.nke AdhArabhUt AtmatvakI apekShAse dhrauvya hai ..17..
Page 30 of 513
PDF/HTML Page 63 of 546
single page version
yathA hi jAtyajAmbUnadasyA.ngadaparyAyeNotpattidrarShTA, pUrvavyavasthitA.ngulIyakAdiparyAyeN cha vinAshaH, pItatAdiparyAyeN tUbhayatrApyutpattivinAshAvanAsAdayataH dhruvatvam; evamakhiladravyANA.n shuddhavya~njanaparyAyApekShayA siddhaparyAyeNotpAdaH, sa.nsAraparyAyeN vinAshaH, kevalaj~nAnAdiguNAdhAradravyatven dhrauvyamiti . tataH sthita.n dravyArthikanayen nityatve.api paryAyArthikanayenotpAdavyayadhrauvyatraya.n sa.nbhavatIti ..17.. athotpAdAditraya.n yathA suvarNAdimUrtapadArtheShu dR^ishyate tathaivAmUrte.api siddhasvarUpe vij~neya.n padArthatvAditi nirUpayati — uppAdo ya viNAso vijjadi savvassa aTThajAdassa utpAdashcha vinAshashcha vidyate tAvatsarvasyArthajAtasya padArthasamUhasya . ken kR^itvA . pajjAeN du keNavi paryAyeN tu kenApi vivakShitenArthavya~njanarUpeN svabhAvavibhAvarUpeN vA . sa chArthaH ki.nvishiShTaH . aTTho khalu hodi sabbhUdo arthaH khalu sphu Ta.n sattAbhUtaH sattAyA abhinno bhavatIti . tathAhi — suvarNagorasamR^ittikApuruShAdimUrta- padArtheShu yathotpAdAditraya.n loke prasiddha.n tathaivAmUrte.api muktajIve . yadyapi shuddhAtmaruchiparichChitti-
ab, utpAd Adi tIno.n (utpAd, vyay aur dhrauvya) sarva dravyo.nke sAdhAraN hai isaliye shuddha AtmA (kevalI bhagavAn aur siddha bhagavAn) ke bhI 1avashyambhAvI hai aisA vyakta karate hai.n : —
anvayArtha : — [utpAdaH ] kisI paryAyase utpAd [vinAshaH cha ] aur kisI paryAyase vinAsh [sarvasya ] sarva [arthajAtasya ] padArthamAtrake [vidyate ] hotA hai; [ken api paryAyeN tu ] aur kisI paryAyase [arthaH ] padArtha [sadbhUtaH khalu bhavati ] vAstavame.n dhruv hai ..18..
TIkA : — jaise uttam svarNakI bAjUbandarUp paryAyase utpatti dikhAI detI hai, pUrva avasthArUpase vartanevAlI a.NgUThI ityAdik paryAyase vinAsh dekhA jAtA hai aur pIlApan ityAdi 1. avashyambhAvI = jarUr honevAlA; aparihAryya .
vaLI koI paryayathI darek padArtha Che sadbhUt khare.18.
Page 31 of 513
PDF/HTML Page 64 of 546
single page version
kenachitparyAyeNotpAdaH kenachidvinAshaH kenachiddhrrauvyamityavaboddhavyam . ataH shuddhAtmano.apyutpA- dAditrayarUpa.n dravyalakShaNabhUtamastitvamavashya.nbhAvi ..18.. nishchalAnubhUtilakShaNasya sa.nsArAvasAnotpannakAraNasamayasAraparyAyasya vinAsho bhavati tathaiv keval- j~nAnAdivyaktirUpasya kAryasamayasAraparyAyasyotpAdashcha bhavati, tathApyubhayaparyAyapariNatAtmadravyatven dhrauvyatva.n padArthatvAditi . athavA yathA j~neyapadArthAH pratikShaNa.n bha~N.hgatrayeN pariNamanti tathA j~nAnamapi parichChittyapekShayA bha~N.hgatrayeN pariNamati . ShaTsthAnagatAgurulaghukaguNavR^iddhihAnyapekShayA vA bha~N.hgatrayamav- boddhavyamiti sUtratAtparyam ..18.. eva.n siddhajIve dravyArthikanayen nityatve.api vivakShitaparyAyeNotpAd- vyayadhrauvyasthApanarUpeN dvitIyasthale gAthAdvaya.n gatam . ath ta.n pUrvoktasarvaj~na.n ye manyante te samyagdR^iShTayo bhavanti, paramparayA mokSha.n cha labhanta iti pratipAdayati —
ta.n savvaTThavariTTha.n ta.n sarvArthavariShTha.n iTTha.n iShTamabhimata.n . kaiH . amarAsurappahANehi.n amarAsurapradhAnaiH . ye saddaha.nti ye shraddadhati rochante jIvA bhavyajIvAH . tesi.n teShAm . dukkhANi vItarAgapAramArthik- sukhavilakShaNAni duHkhAni . khIya.nti vinAsha.n gachChanti, iti sUtrArthaH ..“ “ “ “ “
paryAyase dono.nme.n (bAjUbanda aur a.NgUThI me.n) utpatti -vinAshako prApta na honese dhrauvyatva dikhAI detA hai . isaprakAr sarva dravyo.nke kisI paryAyase utpAd, kisI paryAyase vinAsh aur kisI paryAyase dhrauvya hotA hai, aisA jAnanA chAhie . isase (yah kahA gayA hai ki) shuddha AtmAke bhI dravyakA lakShaNabhUt utpAd, vyay, dhrauvyarUp astitva avashyambhAvI hai .
bhAvArtha : — dravyakA lakShaN astitva hai aur astitva utpAd -vyay -dhrauvyarUp hai . isaliye kisI paryAyase utpAd, kisI paryAyase vinAsh aur kisI paryAyase dhrauvyatva pratyek padArthake hotA hai .
prashna : — ‘dravyakA astitva utpAdAdik tIno.nse kyo.n kahA hai ? ekamAtra dhrauvyase hI kahanA chAhiye; kyo.nki jo dhruv rahatA hai vah sadA banA rah sakatA hai ?’
uttar : — yadi padArtha dhruv hI ho to miTTI, sonA, dUdh ityAdi samasta padArtha ek hI sAmAnya AkArase rahanA chAhiye; aur gha.DA, ku.nDal, dahI ityAdi bhed kabhI na honA chAhiye . kintu aisA nahI.n hotA arthAt bhed to avashya dikhAI dete hai.n . isaliye padArtha sarvathA dhruv na rahakar kisI paryAyase utpanna aur kisI paryAyase naShTa bhI hote hai.n . yadi aisA na mAnA jAye to sa.nsArakA hI lop ho jAye . 1. aisI jo jo gAthAye.n shrI amR^itacha.ndrAchAryavirachit tattvapradIpikA TIkAme.n nahI.n lekin shrI jayasenAchAryadev
Page 32 of 513
PDF/HTML Page 65 of 546
single page version
athAsyAtmanaH shuddhopayogAnubhAvAtsvaya.nbhuvo bhUtasya kathamindriyairvinA j~nAnAnandAviti sa.ndehamudasyati —
nirdoShiparamAtmashraddhAnAnmokSho bhavatIti kathanarUpeN tR^itIyasthale gAthA gatA .. athAsyAtmano nirvikArasvasa.nvedanalakShaNashuddhopayogaprabhAvAtsarvaj~natve satIndriyairvinA katha.n j~nAnAnandAviti pR^iShTe pratyuttara.n dadAti — pakkhINaghAdikammo j~nAnAdyanantachatuShTayasvarUpaparamAtmadravyabhAvanAlakShaNashuddhopayogabalen prakShIN- ghAtikarmA san . aNa.ntavaravIrio anantavaravIryaH . punarapi ki.nvishiShTaH . ahiyatejo adhikatejAH . atra tejaH shabden kevalaj~nAnadarshanadvaya.n grAhyam . jAdo so sa pUrvoktalakShaN AtmA jAtaH sa.njAtaH . katha.nbhUtaH . aNi.ndiyo anindriy indriyaviShayavyApArarahitaH . anindriyaH san ki.n karoti . NANa.n sokkha.n cha pariNamadi kevalaj~nAnamanantasaukhya.n cha pariNamatIti . tathAhi — anen vyAkhyAnen kimukta.n bhavati . AtmA
isaprakAr pratyek dravya utpAd -vyay -dhrauvyamay hai, isaliye mukta AtmAke bhI utpAd -vyay -dhrauvya avashya hote hai.n . yadi sthUlatAse dekhA jAye to siddha paryAyakA utpAd aur sa.nsAr paryAyakA vyay huA tathA Atmatva dhruv banA rahA . is apekShAse mukta AtmAke bhI utpAd -vyay -dhrauvya hotA hai . athavA mukta AtmAkA j~nAn j~ney padArtho.nke AkArarUp huA karatA hai isaliye samasta j~ney padArthome.n jis jis prakArase utpAdAdik hotA hai us -us prakArase j~nAname.n utpAdAdik hotA rahatA hai, isaliye mukta AtmAke samay samay par utpAd -vyay -dhrauvya hotA hai . athavA adhik sUkShmatAse dekhA jAye to, agurulaghuguName.n honevAlI ShaTagunI hAnI vR^iddhike kAraN mukta AtmAko samay samay par utpAd -vyay -dhrauvyamay vartatA hai . yahA.N jaise siddhabhagavAnake utpAdAdi kahe hai.n usIprakAr kevalI bhagavAnake bhI yathAyogya samajh lenA chAhiye ..18..
ab, shuddhopayogake prabhAvase svaya.nbhU hue is (pUrvokta) AtmAke indriyo.nke binA j~nAn aur Ananda kaise hotA hai ? aise sa.ndehakA nivAraN karate hai.n : —
prakShINaghAtikarma, anahadavIrya, adhikaprakAsh ne indriy -atIt thayel AtmA j~nAnasaukhye pariName.19.
Page 33 of 513
PDF/HTML Page 66 of 546
single page version
aya.n khalvAtmA shuddhopayogasAmarthyAt prakShINaghAtikarmA, kShAyopashamikaj~nAn- darshanAsa.npR^iktatvAdatIndriyo bhUtaH sannikhilAntarAyakShayAdanantavaravIryaH, kR^itsnaj~nAnadarshanAvaraN- pralayAdadhik ke valaj~nAnadarshanAbhidhAnatejAH, samastamohanIyAbhAvAdatyantanirvikArashuddhachaitanya- svabhAvamAtmAnamAsAdayan svayamev svaparaprakAshakatvalakShaNa.n j~nAnamanAku latvalakShaNa.n saukhya.n cha bhUtvA pariNamate . evamAtmano j~nAnAnandau svabhAv ev . svabhAvasya tu parAnapekShatvAdindriyai- rvinApyAtmano j~nAnAnandau sa.nbhavataH ..19.. tAvannishchayenAnantaj~nAnasukhasvabhAvo.api vyavahAreN sa.nsArAvasthAyA.n karmaprachChAditaj~nAnasukhaH san pashchAdindriyAdhAreN kimapyalpaj~nAna.n sukha.n cha pariNamati . yadA punarnirvikalpasvasa.nvittibalen karmAbhAvo bhavati tadA kShayopashamAbhAvAdindriyANi na santi svakIyAtIndriyaj~nAna.n sukha.n chAnubhavati . tataH sthita.n indriyAbhAve.api svakIyAnantaj~nAna.n sukha.n chAnubhavati . tadapi kasmAt . svabhAvasya parApekShA nAstItyabhiprAyaH ..19.. athAtIndriyatvAdev kevalinaH sharIrAdhArodbhUta.n bhojanAdisukha.n kShudhAdiduHkha.n cha nAstIti vichArayati — sokkha.n vA puN dukkha.n kevalaNANissa Natthi sukha.n vA punarduHkha.n vA kevalaj~nAnino
anvayArtha : — [prakShINaghAtikarmA ] jisake ghAtikarma kShay ho chuke hai.n, [atIndriyaH jAtaH ] jo atIndriy ho gayA hai, [anantavaravIryaH ] ananta jisakA uttam vIrya hai aur [adhikatejAH ] 1adhik jisakA (kevalaj~nAn aur kevaladarshanarUp) tej hai [saH ] aisA vah (svaya.nbhU AtmA) [j~nAna.n saukhya.n cha ] j~nAn aur sukharUp [pariNamati ] pariNaman karatA hai ..19..
TIkA : — shuddhopayogake sAmarthyase jisake ghAtikarma kShayako prApta hue hai.n, kShAyopashamik j~nAn -darshanake sAth asa.npR^ikta (sa.nparka rahit) honese jo atIndriy ho gayA hai, samasta antarAyakA kShay honese ananta jisakA uttam vIrya hai, samasta j~nAnAvaraN aur darshanAvaraNakA pralay ho jAnese adhik jisakA kevalaj~nAn aur kevaladarshan nAmak tej hai — aisA yah (svaya.nbhU) AtmA, samasta mohanIyake abhAvake kAraN atya.nt nirvikAr shuddha chaitanya svabhAvavAle AtmAkA (atyanta nirvikAr shuddha chaitanya jisakA svabhAv hai aise AtmAkA ) anubhav karatA huA svayamev svaparaprakAshakatA lakShaN j~nAn aur anAkulatA lakShaN sukh hokar pariNamit hotA hai . is prakAr AtmAkA, j~nAn aur Ananda svabhAv hI hai . aur svabhAv parase 2anapekSha honeke kAraN indriyo.nke binA bhI AtmAke j~nAn aur Ananda hotA hai . 1. adhik = utkR^iShTa; asAdhAraN; atyanta . 2. anapekSha = svata.ntra; udAsIn; apekShA rahit . પ્ર. ૫
Page 34 of 513
PDF/HTML Page 67 of 546
single page version
nAsti . katha.nbhUtam . dehagada.n dehagata.n dehAdhArajihvendriyAdisamutpanna.n kavalAhArAdisukham, asAtodayajanita.n kShudhAdiduHkha.n cha . kasmAnnAsti . jamhA adi.ndiyatta.n jAda.n yasmAnmohAdighAtikarmAbhAve pa~nchendriy- viShayavyApArarahitatva.n jAtam . tamhA du ta.n Neya.n tasmAdatIndriyatvAddhetoratIndriyamev tajj~nAna.n sukha.n cha j~neyamiti . tadyathA — lohapiNDasa.nsargAbhAvAdagniryathA ghanaghAtapiTTana.n na labhate tathAyamAtmApi lohapiNDa- sthAnIyendriyagrAmAbhAvAt sA.nsArikasukhaduHkha.n nAnubhavatItyarthaH . kashchidAh – kevalinA.n bhuktirasti, audArikasharIrasadbhAvAt . asadvedyakarmodayasadbhAvAdvA . asmadAdivat . parihAramAh — tadbhagavataH sharIr- maudArika.n na bhavati ki.ntu paramaudArikam . tathA chokta.n – ‘‘shuddhaspha Tikasa.nkAsha.n tejomUrtimaya.n vapuH . jAyate kShINadoShasya saptadhAtuvivarjitam’’ .. yachchoktamasadvedyodayasadbhAvAttatra parihAramAh — yathA vrIhyAdibIja.n jalasahakArikAraNasahitama~N.hkakakakakuuuuurAdikArya.n janayati tathaivAsadvedyakarma mohanIyasahakArikAraNasahita.n kShudhAdi- kAryamutpAdayati . ka smAt . ‘mohassa baleN ghAdade jIva.n’ iti vachanAt . yadi punarmohAbhAve.api kShudhAdiparIShaha.n janayati tarhi vadharogAdiparIShahamapi janayatu, na cha tathA . tadapi kasmAt . ‘bhuktyupasargAbhAvAt’ iti vachanAt . anyadapi dUShaNamasti . yadi kShudhAbAdhAsti tarhi kShudhAkShINashakteranantavIrya.n nAsti . tathaiv kShudhAduHkhitasyAnantasukhamapi nAsti . jihvendriyaparichChitti- rUpamatij~nAnapariNatasya kevalaj~nAnamapi na sa.nbhavati . athavA anyadapi kAraNamasti . asadvedyodayApekShayA sadvedyodayo.anantaguNo.asti . tataH kAraNAt sharkarArAshimadhye nimbakaNikAvadasadvedyodayo vidyamAno.api na j~nAyate . tathaivAnyadapi bAdhakamasti — yathA pramattasa.nyatAditapodhanAnA.n vedodaye vidyamAne.api mandamohodayatvAdakhaNDabrahmachAriNA.n strIparIShahabAdhA nAsti, yathaiv cha navagraiveyakAdyahamindradevAnA.n
bhAvArtha : — AtmAko j~nAn aur sukharUp pariNamit honeme.n indriyAdik par nimitto.nkI Avashyak tA nahI.n hai; kyo.nki jisakA lakShaN arthAt svarUp svaparaprakAshakatA hai aisA j~nAn aur jisakA lakShaN anAkulatA hai aisA sukh AtmAkA svabhAv hI hai ..19..
ab atIndriyatAke kAraN hI shuddha AtmAke (kevalI bhagavAnake) shArIrik sukh duHkh nahI.n hai yah vyakta karate hai.n : —
ka.NI dehagat nathI sukh ke nathI duHkh kevaLaj~nAnIne, jethI atIndriyatA thaI te kAraNe e jANaje.20.
Page 35 of 513
PDF/HTML Page 68 of 546
single page version
niravasheShamohAbhAvAt kShudhAbAdhA nAsti . yadi punaruchyate bhavadbhi ::::: — mithyAdR^iShTayAdisayog-
tataH kAraNAt kevalinAmAhAro.astIti . tadapyayuktam . ‘‘Nokamma -kammahAro kavalAhAro ya
rAyakarmaniravasheShakShayAt pratikShaNa.n pudgalA AsravantIti navakevalalabdhivyAkhyAnakAle bhaNita.n tiShThati .
dhyAnasiddhayartha.n, na cha dehamamatvArtham . ukta.n cha — ‘‘kAyasthityarthamAhAraH kAyo j~nAnArthamiShyate . j~nAna.n
anvayArtha : — [kevalaj~nAninaH ] kevalaj~nAnIke [dehagata.n ] sharIrasambandhI [saukhya.n ] sukh [vA punaH duHkha.n ] yA duHkh [nAsti ] nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [atIndriyatva.n jAta.n ] atIndriyatA utpanna huI hai [tasmAt tu tat j~neyam ] isaliye aisA jAnanA chAhiye ..20..
Page 36 of 513
PDF/HTML Page 69 of 546
single page version
yat ev shuddhAtmano jAtavedas iv kAlAyasagolotkUlitapudgalAsheShavilAsakalpo nAstIndriyagrAmastat ev ghoraghanaghAtAbhighAtaparamparAsthAnIya.n sharIragata.n sukhaduHkha.n na syAt ..20..
ath j~nAnasvarUpaprapa.nch saukhyasvarUpaprapa.nch cha kramapravR^ittaprabandhadvayenAbhidadhAti . tatra kevalino.atIndriyaj~nAnapariNatatvAtsarva.n pratyakSha.n bhavatIti vibhAvayati —
chAdhyAtmagranthatvAnnochyanta iti . ayamatra bhAvArthaH — ida.n vastusvarUpamev j~nAtavyamatrAgraho na kartavyaH . kasmAt . durAgrahe sati rAgadveShotpattirbhavati tatashcha nirvikArachidAnandaikasvabhAvaparamAtmabhAvanAvighAto bhavatIti ..20.. evamanantaj~nAnasukhasthApane prathamagAthA kevalibhuktinirAkaraNe dvitIyA cheti gAthAdvaya.n gatam .
TIkA : – jaise agniko lohapiNDake tapta pudgalo.nkA samasta vilAs nahI.n hai (arthAt agni loheke goleke pudgalo.nke vilAsase — unakI kriyAse — bhinna hai) usIprakAr shuddha AtmAke (arthAt kevalaj~nAnI bhagavAnake) indriy -samUh nahI.n hai; isIliye jaise agniko ghanake ghor AghAto.nkI paramparA nahI.n hai (loheke goleke sa.nsargakA abhAv hone par ghanake lagAtAr AghAto.n kI bhaya.nkar mAr agnipar nahI.n pa.DtI) isIprakAr shuddha AtmAke sharIr sambandhI sukh duHkh nahI.n hai.n .
bhAvArtha : — kevalI bhagavAnake sharIr sambandhI kShudhAdikA duHkh yA bhojanAdikA sukh nahI.n hotA isaliye unake kavalAhAr nahI.n hotA ..20..
ab, j~nAnake svarUpakA vistAr aur sukhake svarUpakA vistAr kramashaH pravartamAn do adhikAro.nke dvArA kahate hai.n . iname.nse (pratham) atIndriy j~nAnarUp pariNamit honese kevalI bhagavAnake sab pratyakSha hai yah pragaT karate hai.n : —
Page 37 of 513
PDF/HTML Page 70 of 546
single page version
yato na khalvindriyANyAlambyAvagrahehAvAyapUrvakaprakrameN kevalI vijAnAti, svayamev samastAvaraNakShayakShaN evAnAdyanantAhetukAsAdhAraNabhUtaj~nAnasvabhAvamev kAraNatvenopAdAy tadupari pravik satkevalaj~nAnopayogIbhUy vipariNamate, tato.asyAkramasamAkrAntasamastadravyakShetrakAl- bhAvatayA samakShasa.nvedanAlambanabhUtAH sarvadravyaparyAyAH pratyakShA ev bhavanti ..21.. kevalaj~nAnasya sarva.n pratyakSha.n bhavatIti kathanamukhyatven ‘pariNamado khalu’ ityAdigAthAdvayam, athAtmaj~nAnayornishchayenAsa.nkhyAtapradeshatve.api vyavahAreN sarvagatatva.n bhavatItyAdikathanamukhyatven ‘AdA NANapamANa.n’ ityAdigAthApa~nchakam, tataH para.n j~nAnaj~neyayoH parasparagamananirAkaraNamukhyatayA ‘NANI NANasahAvo’ ityAdigAthApa~nchakam, ath nishchayavyavahArakevalipratipAdanAdimukhyatven ‘jo hi sudeN’ ityAdisUtrachatuShTayam, ath vartamAnaj~nAne kAlatrayaparyAyaparichChittikathanAdirUpeN ‘takkAligev savve’ ityAdisUtrapa~nchakam, ath kevalaj~nAna.n bandhakAraNa.n na bhavati rAgAdivikalparahita.n Chadmasthaj~nAnamapi, ki.ntu rAgAdayo bandhakAraNamityAdinirUpaNamukhyatayA ‘pariNamadi Neya.n’ ityAdisUtrapa~nchakam, ath kevalaj~nAna.n sarvaj~nAna.n sarvaj~natven pratipAdayatItyAdivyAkhyAnamukhyatven ‘ja.n takkAliyamidara.n’ ityAdigAthApa~nchakam, ath j~nAnaprapa~nchopasa.nhAramukhyatven prathamagAthA, namaskArakathanen dvitIyA cheti ‘Navi pariNamadi’ ityAdi gAthAdvayam . eva.n j~nAnaprapa~nchAbhidhAnatR^itIyAntarAdhikAre trayastri.nshadgAthAbhiH sthalAShTaken samudAy-
anvayArtha : — [khalu ] vAstavame.n [j~nAna.n pariNamamAnasya ] j~nAnarUpase (kevalaj~nAnarUpase)pariNamit hote hue kevalIbhagavAnake [sarvadravyaparyAyAH ] sarva dravya -paryAye.n [pratyakShAH ] pratyakSha hai.n; [saH ] ve [tAn ] unhe.n [avagrahapUrvAbhiH kriyAbhiH ] avagrahAdi kriyAo.nse [naiv vijAnAti ] nahI.n jAnate ..21..
TIkA : — kevalIbhagavAn indriyo.nke Alambanase avagrah -IhA -avAy pUrvak kramase nahI.n jAnate, (kintu) svayamev samasta AvaraNake kShayake kShaN hI, anAdi ananta, ahetuk aur asAdhAraN j~nAnasvabhAvako hI kAraNarUp grahaN karanese tatkAl hI pragaT honevAle kevalaj~nAnopayogarUp hokar pariNamit hote hai.n; isaliye unake samasta dravya, kShetra, kAl aur bhAvakA akramik grahaN honese samakSha sa.nvedanakI ( – pratyakSha j~nAnakI) AlambanabhUt samasta dravya -paryAye.n pratyakSha hI hai.n .
bhAvArtha : — jisakA na Adi hai aur na a.nt hai, tathA jisakA koI kAraN nahI.n aur jo anya kisI dravyame.n nahI.n hai, aise j~nAn svabhAvako hI upAdey karake, kevalaj~nAnakI utpattike bIjabhUt shukladhyAn nAmak svasa.nvedanaj~nAnarUpase jab AtmA pariNamit hotA hai tab
Page 38 of 513
PDF/HTML Page 71 of 546
single page version
jAlarahitasvasa.nvedanaj~nAnen yadAyamAtmA pariNamati, tadA svasa.nvedanaj~nAnaphalabhUtakevalaj~nAn-
parichChittyAkArapariNatasya tasminnev kShaNe kramapravR^ittakShAyopashamikaj~nAnAbhAvAdakramasamAkrAntasamasta-
dravyakShetrakAlabhAvatayA sarvadravyaguNaparyAyA asyAtmanaH pratyakShA bhavantItyabhiprAyaH ..21.. ath sarva.n
svayamev kevalaj~nAnarUp pariNamit hone lagatA hai . ve kevalaj~nAnI bhagavAn kShAyopashamik
dravya, kShetra, kAl, bhAvako yugapat jAnate hai.n . isaprakAr unake sab kuCh pratyakSha hotA
ab atIndriy j~nAnarUp pariNamit honese hI in bhagavAnako kuCh bhI parokSha nahI.n hai, aisA abhiprAy pragaT karate hai.n : —
anvayArtha : — [sadA akShAtItasya ] jo sadA indriyAtIt hai.n, [samantataH sarvAkShaguN- samR^iddhasya ] jo sarva orase ( – sarva Atmapradesho.nse) sarva indriy guNo.nse samR^iddha hai.n [svayamev hi j~nAnajAtasya ] aur jo svayamev j~nAnarUp hue hai.n, un kevalI bhagavAnako [ki.nchit api ] kuCh bhI [parokSha.n nAsti ] parokSha nahI.n hai ..22..
na parokSha ka.NI paN sarvataH sarvAkShaguN samR^iddhane, indriy -atIt sadaiv ne svayamev j~nAn thayelane.22.
Page 39 of 513
PDF/HTML Page 72 of 546
single page version
asya khalu bhagavataH samastAvaraNakShayakShaN ev sA.nsArikaparichChittiniShpattibalAdhAn- hetubhUtAni pratiniyataviShayagrAhINyakShANi tairatItasya, sparsharasagandhavarNashabdaparichChedarUpaiH samarasatayA samantataH sarvairevendriyaguNaiH samR^iddhasya, svayamev sAmastyen svaparaprakAshanakShamamanashvara.n lokottaraj~nAna.n jAtasya, akramasamAkrAntasamastadravyakShetrakAlabhAvatayA na ki.nchanApi parokShamev syAt ..22.. pratyakSha.n bhavatItyanvayarUpeN pUrvasUtre bhaNitamidAnI.n tu parokSha.n kimapi nAstIti tamevArtha.n vyatirekeN dR^iDhayati — Natthi parokkha.n ki.nchi vi asya bhagavataH parokSha.n kimapi nAsti . ki.nvishiShTasya . sama.nt savvakkhaguNasamiddhassa samantataH sarvAtmapradeshaiH sAmastyen vA sparsharasagandhavarNashabdaparichChittirUp- sarvendriyaguNasamR^iddhasya . tarhi kimakShasahitasya . naivam . akkhAtIdassa akShAtItasyendriyavyApArarahitasya, athavA dvitIyavyAkhyAnam — akShNoti j~nAnen vyApnotItyakSha AtmA tadguNasamR^iddhasya . sadA sarvadA sarvakAlam . punarapi ki.nrUpasya . sayamev hi NANajAdassa svayamev hi sphu Ta.n kevalaj~nAnarUpeN jAtasya pariNatasyeti . tadyathA – atIndriyasvabhAvaparamAtmano viparItAni kramapravR^ittihetubhUtAnIndriyANyatikrAntasya jagattrayakAlatrayavartisamastapadArthayugapatpratyakShapratItisamarthamavinashvaramakhaNDaikapratibhAsamaya.n kevalaj~nAna.n pariNatasyAsya bhagavataH parokSha.n kimapi nAstIti bhAvArthaH ..22.. eva.n kevalinA.n samasta.n pratyakSha.n bhavatIti kathanarUpeN prathamasthale gAthAdvaya.n gatam . athAtmA j~nAnapramANo bhavatIti j~nAna.n cha
TIkA : — samasta AvaraNake kShayake kShaN hI jo (bhagavAn) sA.nsArik j~nAnako utpanna karaneke balako kAryarUp deneme.n hetubhUt aisI apane apane nishchit viShayo.nko grahaN karanevAlI indriyo.nse atIt hue hai.n, jo sparsha, ras, ga.ndh, varNa aur shabdake j~nAnarUp sarva indriy – guNo.nke dvArA sarva orase samarasarUpase samR^iddha hai.n (arthAt jo bhagavAn sparsha, ras, ga.ndh, varNa tathA shabdako sarva Atmapradesho.nse samAnarUpase jAnate hai.n) aur jo svayamev samastarUpase svaparakA prakAshan karaneme.n samartha avinAshI lokottar j~nAnarUp hue hai.n, aise in (kevalI) bhagavAnako samasta dravya- kShetra -kAl -bhAvakA akramik grahaN honese kuCh bhI parokSha nahI.n hai .
bhAvArtha : — indriyakA guN to sparshAdik ek -ek guNako hI jAnanA hai jaise chakShuindriyakA guN rUpako hI jAnanA hai arthAt rUpako hI jAnaneme.n nimitta honA hai . aur indriyaj~nAn kramik hai . kevalIbhagavAn indriyo.nke nimittake binA samasta Atmapradesho.nse sparshAdi sarva viShayo.nko jAnate hai.n, aur jo samastarUpase sva -par prakAshak hai aise lokottar j~nAnarUp ( – laukikaj~nAnase bhinna kevalaj~nAnarUp) svayamev pariNamit huA karate hai.n; isaliye samasta dravya -kShetra -kAl aur bhAvako avagrahAdi kram rahit jAnate hai.n isaliye kevalI bhagavAnake kuCh bhI parokSha nahI.n hai ..22..
Page 40 of 513
PDF/HTML Page 73 of 546
single page version
AtmA hi ‘samaguNaparyAya.n dravyam’ iti vachanAt j~nAnen sah hInAdhikatvarahitatven pariNatatvAttatparimANaH, j~nAna.n tu j~neyaniShThatvAddAhyaniShThadahanavattatparimANa.n; j~neya.n tu lokAlokavibhAgavibhaktAnantaparyAyamAlikAlIDhasvarUpasUchitA vichChedotpAdadhrauvyA ShaDdravyI vyavahAreN sarvagatamityupadishati — AdA NANapamANa.n j~nAnen sah hInAdhikatvAbhAvAdAtmA j~nAnapramANo bhavati . tathAhi — ‘samaguNaparyAya.n dravya.n bhavati’ iti vachanAdvartamAnamanuShyabhave vartamAnamanuShya- paryAyapramANaH, tathaiv manuShyaparyAyapradeshavartij~nAnaguNapramANashcha pratyakSheN dR^ishyate yathAyamAtmA, tathA nishchayataH sarvadaivAvyAbAdhAkShayasukhAdyanantaguNAdhArabhUto yo.asau kevalaj~nAnaguNastatpramANo.ayamAtmA . NANa.n NeyappamANamuddiTTha.n dAhyaniShThadahanavat j~nAna.n j~neyapramANamuddiShTa.n kathitam . Neya.n loyAloya.n j~neya.n lokA-
anvayArtha : — [AtmA ] AtmA [j~nAnapramANa.n ] j~nAn pramAN hai; [j~nAna.n ] j~nAn [j~neyapramANa.n ] j~ney pramAN [uddiShTa.n ] kahA gayA hai . [j~neya.n lokAloka.n ] j~ney lokAlok hai [tasmAt ] isaliye [j~nAna.n tu ] j~nAn [sarvagata.n ] sarvagat – sarva vyApak hai ..23..
TIkA : — ‘samaguNaparyAya.n dravya.n (guN -paryAye.n arthAt yugapad sarvaguN aur paryAye.n hI dravya hai)’ is vachanake anusAr AtmA j~nAnase hInAdhikatArahitarUpase pariNamit honeke kAraN j~nAnapramAN hai, aur j~nAn 1j~neyaniShTha honese, dAhyaniShTha 2 dahanakI bhA.Nti, j~ney pramAN hai . j~ney to lok aur alokake vibhAgase 3vibhakta, 4ananta paryAyamAlAse Ali.ngit svarUpase sUchit ( – pragaT, j~nAn), nAshavAn dikhAI detA huA bhI dhruv aisA ShaTdravya -samUh, arthAt sab kuCh hai . 1. j~neyaniShTha = j~neyo.nkA avalamban karanevAlA; j~neyome.n tatpar . 2. dahan = jalAnA; agni . 3. vibhakta = vibhAgavAlA . (ShaTdravyo.nke samUhame.n lok -alokarUp do vibhAg hai.n) . 4. ananta paryAye.n dravyako Ali.ngit karatI hai (dravyame.n hotI hai.n) aise svarUpavAlA dravya j~nAt hotA hai .
jIvadravya j~nAnapramAN bhAkhyu.n, j~nAn j~neyapramAN Che; ne j~ney lokAlok, tethI sarvagat e j~nAn Che.23.
Page 41 of 513
PDF/HTML Page 74 of 546
single page version
sarvamiti yAvat . tato niHsheShAvaraNakShayakShaN ev lokAlokavibhAgavibhaktasamastavastvAkAr- pAramupagamya tathaivAprachyutatven vyavasthitatvAt j~nAna.n sarvagatam ..23..
loka.n bhavati . shuddhabuddhaikasvabhAvasarvaprakAropAdeyabhUtaparamAtmadravyAdiShaDdravyAtmako lokaH, lokAdbahi- rbhAge shuddhAkAshamalokaH, tachcha lokAlokadvaya.n svakIyasvakIyAnantaparyAyapariNatirUpeNAnityamapi dravyArthikanayen nityam . tamhA NANa.n tu savvagaya.n yasmAnnishchayaratnatrayAtmakashuddhopayogabhAvanAbalenotpanna.n yatkevalaj~nAna.n taTTa~N.hkotkIrNAkAranyAyen nirantara.n pUrvoktaj~neya.n jAnAti, tasmAdvayavahAreN tu j~nAna.n sarvagata.n bhaNyate . tataH sthitametadAtmA j~nAnapramANa.n j~nAna.n sarvagatamiti ..23.. athAtmAna.n j~nAnapramANa.n ye na manyante tatra hInAdhikatve dUShaNa.n dadAti — NANappamANamAdA Na havadi jasseh j~nAnapramANamAtmA na bhavati (j~ney Chaho.n dravyo.nkA samUh arthAt sab kuCh hai) isaliye niHsheSh AvaraNake kShayake samay hI lok aur alokake vibhAgase vibhakta samasta vastuo.nke AkAro.nke pArako prApta karake isIprakAr achyutarUp rahane se j~nAn sarvagat hai .
bhAvArtha : — guN -paryAyase dravya ananya hai isaliye AtmA j~nAnase hInAdhik na honese j~nAn jitanA hI hai; aur jaise dAhya (jalane yogya padArtha) kA avalamban karanevAlA dahan dAhyake barAbar hI hai usI prakAr j~neyakA avalamban karanevAlA j~nAn j~neyake barAbar hI hai . j~ney to samasta lokAlok arthAt sab hI hai . isaliye, sarva AvaraNakA kShay hote hI (j~nAn) sabako jAnatA hai aur phi ra kabhI bhI sabake jAnanese chyut nahI.n hotA isaliye j~nAn sarvavyApak hai ..23..
ne adhik j~nAnathI hoy to vaN j~nAn kyam jANe are ?25.
પ્ર. ૬
Page 42 of 513
PDF/HTML Page 75 of 546
single page version
yadi khalvayamAtmA hIno j~nAnAdityabhyupagamyate tadAtmano.atirichyamAna.n j~nAna.n svAshray- bhUtachetanadravyasamavAyAbhAvAdachetana.n bhavadrUpAdiguNakalpatAmApanna.n na jAnAti . yadi punarj~nAnA- dadhik iti pakShaH kakShIkriyate tadAvashya.n j~nAnAdatiriktatvAt pR^ithagbhUto bhavan ghaTapaTAdi- sthAnIyatAmApanno j~nAnamantareN na jAnAti . tato j~nAnapramAN evAyamAtmAbhyup- gantavyaH .. 24 . 25 .. yasya vAdino mate.atra jagati tassa so AdA tasya mate sa AtmA hINo vA ahio vA NANAdo havadi dhuvamev hIno vA adhiko vA j~nAnAtsakAshAd bhavati nishchitameveti ..24.. hINo jadi so AdA ta.n NANamachedaNa.n Na jANAdi hIno yadi sa AtmA tadAgnerabhAve sati uShNaguNo yathA shItalo bhavati tathA svAshrayabhUtachetanAtmakadravyasamavAyAbhAvAttasyAtmano j~nAnamachetana.n bhavatsat kimapi na jAnAti . ahio
anvayArtha : — [ih ] is jagatame.n [yasya ] jisake matame.n [AtmA ] AtmA [j~nAnapramANa.n ] j~nAnapramAN [na bhavati ] nahI.n hai, [tasya ] usake matame.n [ saH AtmA ] vah AtmA [dhruvam ev ] avashya [j~nAnAt hInaH vA ] j~nAnase hIn [adhikaH vA bhavati ] athavA adhik honA chAhiye .
[yadi ] yadi [saH AtmA ] vah AtmA [hInaH ] j~nAnase hIn ho [tat ] to vah [j~nAna.n ] j~nAn [achetana.n ] achetan honese [na jAnAti ] nahI.n jAnegA, [j~nAnAt adhikaH vA ] aur yadi (AtmA) j~nAnase adhik ho to (vah AtmA) [j~nAnen vinA ] j~nAnake binA [katha.n jAnAti ] kaise jAnegA ? ..24 -25..
TIkA : — yadi yah svIkAr kiyA jAye ki yah AtmA j~nAnase hIn hai to AtmAse Age ba.Dh.h.h jAnevAlA j~nAn ( – AtmAke kShetrase Age ba.Dhkar usase bAhar vyApta honevAlA j~nAn) apane AshrayabhUt chetanadravyakA samavAy (sambandha) na rahanese achetan hotA huA rUpAdi guN jaisA honese nahI.n jAnegA; aur yadi aisA pakSha svIkAr kiyA jAye ki yah AtmA j~nAnase adhik hai to avashya (AtmA) j~nAnase Age ba.Dh.h.h jAnese ( – j~nAnake kShetrase bAhar vyApta honese) j~nAnase pR^ithak hotA huA ghaTapaTAdi jaisA honese j~nAnake binA nahI.n jAnegA . isaliye yah AtmA j~nAnapramAN hI mAnanA yogya hai .
Page 43 of 513
PDF/HTML Page 76 of 546
single page version
na kathamapIti . ayamatra bhAvArthaH ---ye kechanAtmAnama~N.hguShThaparvamAtra.n, shyAmAkataNDulamAtra.n,
bhAvArtha : — AtmAkA kShetra j~nAnake kShetrase kam mAnA jAye to AtmAke kShetrase bAhar vartanevAlA j~nAn chetanadravyake sAth sambandha na honese achetan guN jaisA hI hogA, isaliye vah jAnanekA kAm nahI.n kar sakegA, jaise ki varNa, ga.ndh, ras, sparsha ityAdi achetan guN jAnanekA kAm nahI.n kar sakate . yadi AtmAkA kShetra j~nAnake kShetra se adhik mAnA jAye to j~nAnake kShetrase bAhar vartanevAlA j~nAnashUnya AtmA j~nAnake binA jAnanekA kAm nahI.n ka ra sakegA, jaise j~nAnashUnya ghaT, paT ityAdi padArtha jAnanekA kAm nahI.n kar sakate . isaliye AtmA na to j~nAnase hIn hai aur na adhik hai, kintu j~nAn jitanA hI hai ..24 -25..
anvayArtha : — [jinavR^iShabhaH ] jinavar [sarvagataH ] sarvagat hai.n [cha ] aur [jagati ] jagatake [sarve api arthAH ] sarva padArtha [tadgatAH ] jinavaragat (jinavarame.n prApta) hai.n; [jinaH j~nAnamayatvAt ] kyo.nki jin j~nAnamay hai.n [cha ] aur [te ] ve sab padArtha [viShayatvAt ] j~nAnake viShay honese [tasya ] jinake viShay [bhaNitAH ] kahe gaye hai.n ..26..
Che sarvagat jinavar ane sau artha jinavaraprApta Che, jin j~nAnamay ne sarva artho viShay jinanA hoine.26.
Page 44 of 513
PDF/HTML Page 77 of 546
single page version
j~nAna.n hi trisamayAvachChinnasarvadravyaparyAyarUpavyavasthitavishvaj~neyAkArAnAkrAmat sarvagatamukta.n, tathAbhUtaj~nAnamayIbhUy vyavasthitatvAdbhagavAnapi sarvagat ev . eva.n sarvagataj~nAnaviShayatvAtsarve.arthA api sarvagataj~nAnAvyatiriktasya bhagavatastasya te viShayA iti bhaNitatvAttadgatA ev bhavanti .
tatra nishchayanayenAnAkulatvalakShaNasaukhyasa.nvedanatvAdhiShThAnatvAvachChinnAtmapramANaj~nAnasva- tattvAparityAgen vishvaj~neyAkArAnanupagamyAvabudhyamAno.api vyavahAranayen bhagavAn sarvagat iti vyapadishyate . tathA naimittikabhUtaj~neyAkArAnAtmasthAnavalokya sarve.arthAstadgatA ityupacharyante . na cha teShA.n paramArthato.anyonyagamanamasti, sarvadravyANA.n svarUpaniShThatvAt . aya.n kramo j~nAne.api nishcheyaH ..26.. sarvaj~naH . kasmAt sarvagato bhavati . jiNo jinaH NANamayAdo ya j~nAnamayatvAddhetoH savve vi ya taggayA jagadi aTThA sarve.api cha ye jagatyarthAste darpaNe bimbavad vyavahAreN tatra bhagavati gatA bhavanti . kasmAt . te bhaNidA te.arthAstatra gatA bhaNitAH visayAdo viShayatvAtparichChedyatvAt j~neyatvAt . kasya . tassa tasya bhagavat iti . tathAhi ---yadanantaj~nAnamanAkulatvalakShaNAnantasukha.n cha tadAdhArabhUtastAvadAtmA . ittha.n- bhUtAtmapramANa.n j~nAnamAtmanaH svasvarUpa.n bhavati . ittha.nbhUta.n svasvarUpa.n dehagatamaparityajannev lokAloka.n parichChinatti . tataH kAraNAdvayavahAreN sarvagato bhaNyate bhagavAn . yen cha kAraNen nIlapItAdibahiH- padArthA Adarshe bimbavat parichChittyAkAreN j~nAne pratiphalanti tataH kAraNAdupachAreNArthakAryabhUtA
TIkA : — j~nAn trikAlake sarva dravya – paryAyarUp pravartamAn samasta j~neyAkAro.nko pahu.Nch jAnese ( – jAnatA honese) sarvagat kahA gayA hai; aur aise (sarvagat) j~nAnamay hokar rahanese bhagavAn bhI sarvagat hI hai.n . isaprakAr sarva padArtha bhI sarvagat j~nAnake viShay honese, sarvagat j~nAnase abhinna un bhagavAnake ve viShay hai.n aisA (shAstrame.n) kahA hai; isaliye sarva padArtha bhagavAnagat hI ( – bhagavAname.n prApta hI) hai.n .
vahA.N (aisA samajhanA ki) — nishchayanayase anAkulatAlakShaN sukhakA jo sa.nvedan us sukhasa.nvedanake 1adhiShThAnatA jitanA hI AtmA hai aur us AtmAke barAbar hI j~nAn svatattva hai; us nij – svarUp AtmapramAN j~nAnako Cho.De binA, samasta 2j~neyAkAro.nke nikaT gaye binA, bhagavAn (sarva padArtho.nko) jAnate hai.n . nishchayanayase aisA hone par bhI vyavahAranayase yah kahA 1. adhiShThAn = AdhAr, rahanekA sthAn . (AtmA sukhasa.nvedanakA AdhAr hai . jitaneme.n sukhakA vedan hotA hai
utanA hI AtmA hai .) 2. j~neyAkAro.n = par padArtho.nke dravya -guN -paryAy jo ki j~ney hai.n . (yah j~neyAkAr paramArthataH AtmAse sarvathA bhinna
Page 45 of 513
PDF/HTML Page 78 of 546
single page version
arthAkArA apyarthA bhaNyante . te cha j~nAne tiShThantItyuchyamAne doSho nAstItyabhiprAyaH ..26.. ath j~nAnamAtmA bhavati, AtmA tu j~nAna.n sukhAdika.n vA bhavatIti pratipAdayati — NANa.n appa tti mada.n j~nAnamAtmA bhavatIti mata.n sammatam . kasmAt . vaTTadi NANa.n viNA Na appANa.n j~nAna.n kartR^i vinAtmAna.n jIvamanyatra jAtA hai ki bhagavAn sarvagat hai.n . aur 1naimittikabhUt j~neyAkAro.nko Atmastha (AtmAme.n rahe hue) dekhakar aisA upachArase kahA jAtA hai; ki ‘sarva padArtha Atmagat (AtmAme.n) hai.n ’; parantu paramArthataH unakA ek dUsareme.n gaman nahI.n hotA, kyo.nki sarva dravya svarUpaniShTha (arthAt apane- apane svarUpame.n nishchal avasthit) hai.n .
yahI kram j~nAname.n bhI nishchit karanA chAhiye . (arthAt AtmA aur j~neyo.nke sambandhame.n nishchay -vyavahArase kahA gayA hai, usIprakAr j~nAn aur j~neyo.nke sambandhame.n bhI samajhanA chAhie) ..26..
gAthA : 27 anvayArtha : — [j~nAna.n AtmA ] j~nAn AtmA hai [iti mata.n ] aisA jinadevakA mat hai . [AtmAna.n vinA ] AtmAke binA (anya kisI dravyame.n) [j~nAna.n na vartate ] j~nAn nahI.n hotA, [tasmAt ] isaliye [j~nAna.n AtmA ] j~nAn AtmA hai; [AtmA ] aur AtmA [j~nAna.n vA ] (j~nAn guN dvArA) j~nAn hai [anyat vA ] athavA (sukhAdi anya guN dvArA) anya hai ..27.. 1. naimittikabhUt j~neyAkAro.n = j~nAname.n honevAle (j~nAnakI avasthArUp) j~neyAkAro.n . (in j~neyAkAro.nko j~nAnAkAr bhI
Page 46 of 513
PDF/HTML Page 79 of 546
single page version
yataH sheShasamastachetanAchetanavastusamavAyasa.nbandhanirutsuk tayA.anAdyanantasvabhAvasiddha- samavAyasa.nbandhamek mAtmAnamAbhimukhyenAvalambya pravR^ittatvAt ta.n vinA AtmAna.n j~nAna.n na dhArayati, tato j~nAnamAtmaiv syAt . AtmA tvanantadharmAdhiShThAnatvAt j~nAnadharmadvAreN j~nAnamanyadharma- dvAreNAnyadapi syAt .
ki.n chAnekAnto.atra balavAn . ekAnten j~nAnamAtmeti j~nAnasyA -bhAvo.achetanatvamAtmano visheShaguNAbhAvAdabhAvo vA syAt . sarvathAtmA j~nAnamiti nirAshrayatvAt j~nAnasyAbhAv AtmanaH sheShaparyAyAbhAvastadavinAbhAvinastasyApyabhAvaH syAt ..27.. ghaTapaTAdau na vartate . tamhA NANa.n appA tasmAt j~nAyate katha.nchijj~nAnamAtmaiv syAt . iti gAthApAdatrayeN j~nAnasya katha.nchidAtmatva.n sthApitam . appA NANa.n va aNNa.n vA AtmA tu j~nAnadharmadvAreN j~nAna.n bhavati, sukhavIryAdidharmadvAreNAnyadvA niyamo nAstIti . tadyathA – yadi punarekAnten j~nAnamAtmeti bhaNyate tadA j~nAnaguNamAtra evAtmA prAptaH sukhAdidharmANAmavakAsho nAsti . tathA sukhavIryAdidharmasamUhAbhAvAdAtmA- bhAvaH, Atman AdhArabhUtasyAbhAvAdAdheyabhUtasya j~nAnaguNasyApyabhAvaH, ityekAnte sati dvayorapyabhAvaH . tasmAtkatha.nchijj~nAnamAtmA na sarvatheti . ayamatrAbhiprAyaH — AtmA vyApako j~nAna.n vyApya.n tato j~nAnamAtmA syAt, AtmA tu j~nAnamanyadvA bhavatIti . tathA choktam — ‘vyApaka.n tadatanniShTha.n vyApya.n
TIkA : — kyo.nki sheSh samasta chetan tathA achetan vastuo.nke sAth 1samavAyasambandha nahI.n hai, isaliye jisake sAth anAdi ananta svabhAvasiddha samavAyasambandha hai aise ek AtmAkA ati nikaTatayA (abhinna pradesharUpase) avalamban karake pravartamAn honese j~nAn AtmAke binA apanA astitva nahI.n rakh sakatA; isaliye j~nAn AtmA hI hai . aur AtmA to ananta dharmo.nkA adhiShThAn (-AdhAr) honese j~nAnadharmake dvArA j~nAn hai aur anya dharmake dvArA anya bhI hai .
aur phi ra, isake atirikta (visheSh samajhanA ki) yahA.N anekAnta balavAn hai . yadi yah mAnA jAy ki ekAntase j~nAn AtmA hai to, (j~nAnaguN Atmadravya ho jAnese) j~nAnakA abhAv ho jAyegA, (aur j~nAnaguNakA abhAv honese) AtmAke achetanatA A jAyegI athavA visheShaguNakA abhAv honese AtmAkA abhAv ho jAyegA . yadi yah mAnA jAye ki sarvathA AtmA j~nAn hai to, (Atmadravya ek j~nAnaguNarUp ho jAnepar j~nAnakA koI AdhArabhUt dravya nahI.n rahanese) nirAshrayatAke kAraN j~nAnakA abhAv ho jAyegA athavA (Atmadravyake ek j~nAnaguNarUp ho jAnese) AtmAkI sheSh paryAyo.nkA ( – sukh, vIryAdi guNo.nkA) abhAv ho jAyegA aur unake 1. samavAy sambandha = jahA.N guN hote hai.n vahA.N guNI hotA hai aur jahA.N guNI hotA hai vahA.N guN hote hai.n, jahA.N
Page 47 of 513
PDF/HTML Page 80 of 546
single page version
j~nAnI chArthAshcha svalakShaNabhUtapR^ithaktvato na mitho vR^ittimAsAdayanti ki.ntu teShA.n j~nAnaj~neyasvabhAvasa.nbandhasAdhitamanyonyavR^ittimAtramasti chakShurUpavat . yathA hi chakShU.nShi tadviShay- tanniShThamev cha’ ..27.. ityAtmaj~nAnayorekatva.n, j~nAnasya vyavahAreN sarvagatatvamityAdikathanarUpeN dvitIyasthale gAthApa~nchaka.n gatam . ath j~nAna.n j~neyasamIpe na gachChatIti nishchinoti --NANI NANasahAvo j~nAnI sarvaj~naH kevalaj~nAnasvabhAv ev . aTThA NeyappagA hi NANissa jagattrayakAlatrayavartipadArthA j~neyAtmakA ev bhavanti na cha j~nAnAtmakAH . kasya . j~nAninaH . rUvANi va chakkhUNa.n NevaNNoNNesu vaTTa.nti j~nAnI padArthAshchAnyonya.n parasparamekatven na vartante . kAnIv, keShA.n sa.nba.ndhitven . rUpANIv chakShuShAmiti . sAth hI avinAbhAvI sambandhavAle AtmAkA bhI abhAv ho jAyegA . (kyo.nki sukh, vIrya ityAdi guN na ho.n to AtmA bhI nahI.n ho sakatA) ..27..
ab, j~nAn aur j~neyake paraspar gamanakA niShedh karate hai.n ( arthAt j~nAn aur j~ney ek- dUsareme.n pravesh nahI.n karate aisA kahate hai.n .) : —
anvayArtha : — [j~nAnI ] AtmA [j~nAnasvabhAvaH ] j~nAn svabhAv hai [arthAH hi ] aur padArtha [j~nAninaH ] AtmAke [j~neyAtmakAH ] j~ney svarUp hai.n, [rUpANi iv chakShuShoH ] jaise ki rUp (rUpI padArtha) netro.nkA j~ney hai vaise [anyonyeShu ] ve ek -dUsare me.n [na ev vartante ] nahI.n vartate ..28..
TIkA : — AtmA aur padArtha svalakShaNabhUt pR^ithaktvake kAraN ek dUsareme.n nahI.n vartate parantu unake mAtra netra aur rUpI padArthakI bhA.Nti j~nAnaj~neyasvabhAv -sambandhase honevAlI ek dUsareme.n pravR^itti pAI jAtI hai . (pratyek dravyakA lakShaN anya dravyo.nse bhinnatva honese AtmA aur padArtha ek dUsareme.n nahI.n vartate, kintu AtmAkA j~nAnasvabhAv hai aur padArtho.nkA j~ney svabhAv hai, aise j~nAnaj~neyabhAvarUp sambandhake kAraN hI mAtra unakA ek dUsareme.n honA netra
Che ‘j~nAnI’ j~nAnasvabhAv, artho j~neyarUp Che ‘j~nAnI’nA, jyam rUp Che netro taNA.n, nahi vartatA anyonyamA.n.28.