Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 6-16 ; Shuddhopayog adhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 28

 

Page 8 of 513
PDF/HTML Page 41 of 546
single page version

ab is prakAr arahanta, siddha, AchArya, upAdhyAy tathA sarva sAdhuo.nko praNAm aur
vandanochchArase pravartamAn dvaitake dvArA, 1bhAvyabhAvak bhAvase utpanna atyanta gA.Dh.h.h 2itaretar
milanake kAraN samasta svaparakA vibhAg vilIn ho jAnese jisame.n 3advait pravartamAn hai aisA
namaskAr karake, unhI.n arahanta, siddha, AchArya, upAdhyAy, sarvasAdhuo.nke Ashramako,jo
ki (Ashram) vishuddhaj~nAnadarshanapradhAn honese 4sahajashuddhadarshanaj~nAnasvabhAvavAle AtmatattvakA
shraddhAn aur j~nAn jisakA lakShaN hai aise samyagdarshan aur samyagj~nAnakA 5sampAdak hai use
prApta karake, samyagdarshanaj~nAnasampanna hokar, jisame.n 6kaShAyakaN vidyamAn honese jIvako jo
puNyabandhakI prAptikA kAraN hai aise sarAg chAritrakovah (sarAg chAritra) kramase A pa.Dne
yAmi ..3.. athaivamarhatsiddhAchAryopAdhyAyasarvasAdhUnA.n praNativa.ndanAbhidhAnapravR^ittadvaitadvAreN bhAvya-
bhAvakabhAvavijR^imbhitAtinirbhāretaretarasa.nvalanabalavilInanikhilasvaparavibhAgatayA pravR^ittAdvaita.n
namaskAra.n kR^itvA
..4.. teShAmevArhatsiddhAchAryopAdhyAyasarvasAdhUnA.n vishuddhaj~nAnadarshanapradhAnatven
sahajashuddhadarshanaj~nAnasvabhAvAtmatattvashraddhAnAvabodhalakShaNasamyagdarshanaj~nAnasa.npAdakamAshrama.n samAsAdya
samyagdarshanaj~nAnasa.npanno bhUtvA, jIvatkaShAyakaNatayA puNyabandhasa.nprAptihetubhUta.n sarAgachAritra.n
mahAvidehasthitashrIsImandharasvAmItIrthakaraparamadevaprabhR^ititIrthakaraiH sah tAnev pa~nchaparameShThino namaskaromi .
kayA karaNabhUtayA . mokShalakShmIsvaya.nvaramaNDapabhUtajinadIkShAkShaNe ma~N.hgalAchArabhUtayA anantaj~nAnAdisiddhaguN-
bhAvanArUpayA siddhabhaktyA, tathaiv nirmalasamAdhipariNataparamayogiguNabhAvanAlakShaNayA yogabhaktyA cheti .
eva.n pUrvavidehatIrthakaranamaskAramukhyatven gAthA gatetyabhiprAyaH ..3.. ath kichchA kR^itvA . kam . Namo
namaskAram . kebhyaH . araha.ntANa.n siddhANa.n tah Namo gaNaharANa.n ajjhAvayavaggANa.n sAhUNa.n chev arhatsiddhagaNadharo-
pAdhyAyasAdhubhyashchaiv . katisa.nkhyopetebhyaH . savvesi.n sarvebhyaH . iti pUrvagAthAtrayeN kR^itapa~ncha-
parameShThinamaskAropasa.nhAro.ayam ..4.. eva.n pa~nchaparameShThinamaskAra.n kR^itvA ki.n karomi . uvasa.npayAmi upasa.npadye
1. bhAvya = bhAne yogya; chi.ntavan karane yogya; dhyAn karane yogya arthAt dhyey . bhAvak = bhAvanA karanevAlA,
chi.ntavan karanevAlA, dhyAn karanevAlA, arthAt dhyAtA .
2. itaretaramilan = ek dUsarekA paraspar mil jAnA arthAt mishrit ho jAnA .
3. advait = pa.nch parameShThIke prati atya.nt ArAdhya bhAvake kAraN ArAdhyarUp pa.nch parameShThI bhagavAn aur
ArAdhakarUp apane bhedakA vilay ho jAtA hai . isaprakAr namaskArame.n advait pAyA jAtA hai . yadyapi
namaskArame.n praNAm aur va.ndanochchAr dono.nkA samAvesh hotA hai isaliye usame.n dvait kahA hai, tathApi tIvra
bhaktibhAvase svaparakA bhedavilin ho jAnekI apekShAse usame.n advait pAyA jAtA hai
.
4. sahajashuddhadarshanaj~nAnasvabhAvavAle = sahaj shuddha darshan aur j~nAn jinakA svabhAv hai ve .
5. sa.npAdak = prApta karAnevAlA, utpanna karanevAlA .
6. kaShAyakaN = kaShAyakA sUkShmA.nsh

Page 9 of 513
PDF/HTML Page 42 of 546
single page version

par bhI (guNasthAn -ArohaNake kramame.n balAt arthAt chAritramohake manda udayase A pa.Dne par
bhI)
dUr ulla.nghan karake, jo samasta kaShAyaklesharUpI kala.nkase bhinna honese
nirvANaprAptikA kAraN hai aise vItarAgachAritra nAmak sAmyako prApta karatA hU.N . samyagdarshan,
samyagj~nAn aur samyakchAritra kI aikyasvarUp ekAgratAko mai.n prApta huA hU.N, yah (is)
pratij~nAkA artha hai
. is prakAr tab inho.nne (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane) sAkShAt
mokShamArgako a.ngIkAr kiyA ..4 -5..
ab ve hI (kundakundAchAryadev) vItarAgachAritra iShTa phalavAlA hai isaliye usakI
upAdeyatA aur sarAgachAritra aniShTa phalavAlA hai isaliye usakI heyatAkA vivechan
karate hai.n :
kramApatitamapi dUramutkramya sakalakaShAyakalikala.nk viviktatayA nirvANasa.nprAptihetubhUta.n
vItarAgachAritrAkhya.n sAmyamupasampadye
. samyagdarshanaj~nAnachAritraikyAtmakaikAgraya.n gato.asmIti
pratij~nArthaH . eva.n tAvadaya.n sAkShAnmokShamArga.n sa.npratipannaH ..5..
athAyamev vItarAgasarAgachAritrayoriShTAniShTaphalatvenopAdeyaheyatva.n vivechayati
sa.npajjadi NivvANa.n devAsuramaNuyarAyavihavehi.n .
jIvassa charittAdo da.nsaNaNANappahANAdo ..6..
samAshrayAmi . kim . samma.n sAmya.n chAritram . yasmAt ki.n bhavati . jatto NivvANasa.npattI
yasmAnnirvANasa.nprAptiH . ki.n kR^itvA pUrva.n . samAsijja samAsAdya prApya . kam . visuddhaNANada.nsaNapahANAsama.n
vishuddhaj~nAnadarshanalakShaNapradhAnAshramam . keShA.n sambandhitven . tesi.n teShA.n pUrvoktapa~nchaparameShThinAmiti .
tathAhiahamArAdhakaH, ete chArhadAday ArAdhyA, ityArAdhyArAdhakavikalparUpo dvaitanamaskAro bhaNyate .
rAgAdyupAdhivikalparahitaparamasamAdhibalenAtmanyevArAdhyArAdhakabhAvaH punaradvaitanamaskAro bhaNyate . ityeva.n-
lakShaNa.n pUrvoktagAthAtrayakathitaprakAreN pa~nchaparameShThisambandhina.n dvaitAdvaitanamaskAra.n kR^itvA . tataH ki.n karomi .
rAgAdibhyo bhinno.aya.n svAtmotthasukhasvabhAvaH paramAtmeti bhedaj~nAna.n, tathA sa ev sarvaprakAropAdey iti
ruchirUpa.n samyaktvamityuktalakShaNaj~nAnadarshanasvabhAva.n, maThachaityAlayAdilakShaNavyavahArAshramAdvilakShaNa.n, bhAvA-

shramarUpa.n pradhAnAshrama.n prApya, tatpUrvaka.n kramAyAtamapi sarAgachAritra.n puNyabandhakAraNamiti j~nAtvA parihR^itya
pra. 2
sur -asur - manujendro taNA vibhavo sahit nirvANanI
prApti kare chAritrathI jIv j~nAnadarshanamukhyathI. 6.

Page 10 of 513
PDF/HTML Page 43 of 546
single page version

sampadyate nirvANa.n devAsuramanujarAjavibhavaiH .
jIvasya charitrAddarshanaj~nAnapradhAnAt.h ..6..
sa.npadyate hi darshanaj~nAnapradhAnAchchAritrAdvItarAgAnmokShaH . tat ev cha sarAgAddevAsur-
manujarAjavibhavaklesharUpo bandhaH . ato mumukShuNeShTaphalatvAdvItarAgachAritramupAdeyamaniShTaphalatvA-
tsarAgachAritra.n heyam ..6..
ath chAritrasvarUpa.n vibhAvayati
chAritta.n khalu dhammo dhammo jo so samo tti NiddiTTho .
mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu samo ..7..
nishchalashuddhAtmAnubhUtisvarUpa.n vItarAgachAritramahamAshrayAmIti bhAvArthaH . eva.n prathamasthale namaskAramukhya-
tven gAthApa~nchaka.n gatam ..5.. athopAdeyabhUtasyAtIndriyasukhasya kAraNatvAdvItarAgachAritramupAdeyam .
atIndriyasukhApekShayA heyasyendriyasukhasya kAraNatvAtsarAgachAritra.n heyamityupadishatisa.npajjadi sampadyate .
kim . NivvANa.n nirvANam . katham . sah . kaiH . devAsuramaNuyarAyavihavehi.n devAsuramanuShyarAjavibhavaiH . kasya .
jIvassa jIvasya . kasmAt . charittAdo chAritrAt . katha.nbhUtAt . da.nsaNaNANappahANAdo samyagdarshan-
j~nAnapradhAnAditi . tadyathA ---AtmAdhInaj~nAnasukhasvabhAve shuddhAtmadravye yannishchalanirvikArAnubhUtirUpam-
anvayArtha :[jIvasya ] jIvako [darshanaj~nAnapradhAnAt ] darshanaj~nAnapradhAn [chAritrAt ]
chAritrase [devAsuramanujarAjavibhavaiH ] devendra, asurendra aur narendrake vaibhavo.nke sAth [nirvANa.n ]
nirvAN [sa.npadyate ] prApta hotA hai
. (jIvako sarAgachAritrase devendra ityAdike vaibhavo.nkI aur
vItarAgachAritrase nirvANakI prApti hotI hai .) ..6..
TIkA :darshanaj~nAnapradhAn chAritrase, yadi vah (chAritra) vItarAg ho to mokSha prApta hotA
hai; aur usase hI, yadi vah sarAg ho to devendra -asurendra -narendrake vaibhavaklesharUp bandhakI prApti
hotI hai
. isaliye mumukShuo.nko iShTa phalavAlA honese vItarAgachAritra grahaN karane yogya (upAdey)
hai, aur aniShTa phalavAlA honese sarAgachAritra tyAgane yogya (hey) hai ..6..
ab chAritrakA svarUp vyakta karate hai.n :
chAritra Che te dharma Che, je dharma Che, te sAmya Che;
ne sAmya jIvano mohakShobhavihIn nij pariNAm Che. 7.

Page 11 of 513
PDF/HTML Page 44 of 546
single page version

chAritra.n khalu dharmo dharmo yastatsAmyamiti nirdiShTam .
mohakShobhavihInaH pariNAm Atmano hi sAmyam ..7..
svarUpe charaNa.n chAritra.n, svasamayapravR^ittirityarthaH . tadev vastusvabhAvatvAddharmaH . shuddha-
chaitanyaprakAshanamityarthaH . tadev cha yathAvasthitAtmaguNatvAtsAmyam . sAmya.n tu darshanachAritra
mohanIyodayApAditasamastamohakShobhAbhAvAdatyantanirvikAro jIvasya pariNAmaH ..7..
vasthAna.n tallakShaNanishchayachAritrAjjIvasya samutpadyate . kim . parAdhInendriyajanitaj~nAnasukhavilakShaNa.n,
svAdhInAtIndriyarUpaparamaj~nAnasukhalakShaNa.n nirvANam . sarAgachAritrAtpunardevAsuramanuShyarAjavibhUtijanako
mukhyavR^ittyA vishiShTapuNyabandho bhavati, paramparayA nirvANa.n cheti . asureShu madhye samyagdR^iShTiH kathamutpadyate
iti chetnidAnabandhen samyaktvavirAdhanA.n kR^itvA tatrotpadyat iti j~nAtavyam . atra nishchayen
vItarAgachAritramupAdeya.n sarAga.n heyamiti bhAvArthaH ..6.. ath nishchayachAritrasya paryAyanAmAni
kathayAmItyabhiprAya.n manasi sa.npradhArya sUtrami.nd nirUpayati, evamagre.api vivakShitasUtrArtha.n manasi
dhR^itvAthavAsya sUtrasyAgre sUtramidamuchita.n bhavatyeva.n nishchitya sUtramida.n pratipAdayatIti pAtanikAlakShaNa.n

yathAsa.nbhava.n sarvatra j~nAtavyam --
chAritta.n chAritra.n kartR^i khalu dhammo khalu sphu Ta.n dharmo bhavati . dhammo jo so samo
tti NiddiTTho dharmo yaH sa tu sham iti nirdiShTaH . samo yastu shamaH saH mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo
anvayArtha :[chAritra.n ] chAritra [khalu ] vAstavame.n [dharmaH ] dharma hai . [yaH dharmaH ] jo
dharma hai [tat sAmyam ] vah sAmya hai [iti nirdiShTam ] aisA (shAstro.nme.n) kahA hai . [sAmya.n hi ]
sAmya [mohakShobhavihInaH ] mokShakShobharahit aisA [AtmanaHpariNAmaH ] AtmAkA pariNAm
(bhAv) hai
..7..
TIkA :svarUpame.n charaN karanA (ramanA) so chAritra hai . svasamayame.n pravR^itti karanA
(apane svabhAvame.n pravR^itti karanA) aisA isakA artha hai . yahI vastukA svabhAv honese dharma hai .
shuddha chaitanyakA prakAsh karanA yah isakA artha hai . vahI yathAvasthit AtmaguN honese
(viShamatArahit susthit AtmAkA guN honese) sAmya hai . aur sAmya, darshanamohanIy tathA
chAritramohanIyake udayase utpanna honevAle samasta moh aur kShobhake abhAvake kAraN atyanta
nirvikAr aisA jIvakA pariNAm hai
.
bhAvArtha :shuddha AtmAke shraddhAnarUp samyaktvase viruddha bhAv (mithyAtva) vah moh
hai aur nirvikAr nishchal chaitanyapariNatirUp chAritrase viruddha bhAv (asthiratA) vah kShobh hai .
moh aur kShobh rahit pariNAm, sAmya, dharma aur chAritra yah sab paryAyavAchI hai.n ..7..

Page 12 of 513
PDF/HTML Page 45 of 546
single page version

athAtmanashchAritratva.n nishchinoti
pariNamadi jeN davva.n takkAla.n tammaya.n ti paNNatta.n .
tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNeyavvo ..8..
pariNamati yen dravya.n tatkAla.n tanmayamiti praj~naptam .
tasmAddharmapariNat AtmA dharmo mantavyaH ..8..
hu mohakShobhavihInaH pariNAmaH . kasya . AtmanaH . hu sphu Tamiti . tathAhi --shuddhachitsvarUpe charaNa.n chAritra.n,
tadev chAritra.n mithyAtvarAgAdisa.nsaraNarUpe bhAvasa.nsAre patanta.n prANinamuddhR^itya nirvikArashuddhachaitanye dharatIti
dharmaH
. sa ev dharmaH svAtmabhAvanotthasukhAmR^itashItajalen kAmakrodhAdirUpAgnijanitasya sa.nsAraduHkh-
dAhasyopashamakatvAt sham iti . tatashcha shuddhAtmashraddhAnarUpasamyaktvasya vinAshako darshanamohAbhidhAno moh
ityuchyate . nirvikAranishchalachittavR^ittirUpachAritrasya vinAshakashchAritramohAbhidhAnaH kShobh ityuchyate .
tayorvidhva.nsakatvAtsa ev shamo mohakShobhavihInaH shuddhAtmapariNAmo bhaNyat ityabhiprAyaH ..7..
athAbhedanayen dharmapariNat Atmaiv dharmo bhavatItyAvedayati ---pariNamadi jeN davva.n takkAle tammaya.n ti
paNNatta.n
pariNamati yen paryAyeN dravya.n kartR^i tatkAle tanmaya.n bhavatIti praj~napta.n yataH kAraNAt,
tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNedavvo tataH kAraNAt dharmeN pariNat Atmaiv dharmo mantavya iti .
tadyathAnijashuddhAtmapariNatirUpo nishchayadharmo bhavati . pa~nchaparameShThayAdibhaktipariNAmarUpo vyavahAr-
dharmastAvaduchyate . yatasten ten vivakShitAvivakShitaparyAyeN pariNata.n dravya.n tanmaya.n bhavati, tataH
pUrvoktadharmadvayen pariNatastaptAyaHpiNDavadabhedanayenAtmaiv dharmo bhavatIti j~nAtavyam . tadapi kasmAt .
upAdAnakAraNasdrasha.n hi kAryamiti vachanAt . tachcha punarupAdAnakAraNa.n shuddhAshuddhabheden dvidhA .
rAgAdivikalparahitasvasa.nvedanaj~nAnamAgamabhAShayA shukladhyAna.n vA kevalaj~nAnotpattau shuddhopAdAnakAraNa.n
bhavati
. ashuddhAtmA tu rAgAdInAmashuddhanishchayenAshuddhopAdAnakAraNa.n bhavatIti sUtrArthaH . eva.n chAritrasya
ab AtmAkI chAritratA (arthAt AtmA hI chAritra hai aisA) nishchay karate hai.n :
anvayArtha :[dravya.n ] dravya jis samay [yen ] jis bhAvarUpase [pariNamati ]
pariNaman karatA hai [tatkAla.n ] us samay [tanmaya.n ] us may hai [iti ] aisA [praj~napta.n ] (jinendra
devane) kahA hai; [tasmAt ] isaliye [dharmapariNataH AtmA ] dharmapariNat AtmAko [dharmaH
mantavyaH ]
dharma samajhanA chAhiye
..8..
je bhAvamA.n praName darav, te kAL tanmay te kahyu.n;
jIvadravya tethI dharmamA.n praNamel dharma ja jANavu.n . 8.

Page 13 of 513
PDF/HTML Page 46 of 546
single page version

yatkhalu dravya.n yasminkAle yen bhAven pariNamati tat.h tasmin kAle kilauShNya-
pariNatAyaHpiNDavattanmaya.n bhavati . tato.ayamAtmA dharmeN pariNato dharma ev bhavatIti
siddhamAtmanashchAritratvam ..8..
ath jIvasya shubhAshubhashuddhatva.n nishchinoti
jIvo pariNamadi jadA suheN asuheN vA suho asuho .
suddheN tadA suddho havadi hi pariNAmasabbhAvo ..9..
jIvaH pariNamati yadA shubhenAshubhen vA shubho.ashubhaH .
shuddhen tadA shuddho bhavati hi pariNAmasvabhAvaH ..9..
sa.nkShepasUchanarUpeN dvitIyasthale gAthAtraya.n gatam ..8.. ath shubhAshubhashuddhopayogatrayeN pariNato jIvaH
shubhAshubhashuddhopayogasvarUpo bhavatItyupadishati ---jIvo pariNamadi jadA suheN asuheN vA jIvaH kartA yadA
pariNamati shubhenAshubhen vA pariNAmen suho asuho havadi tadA shubhen shubho bhavati, ashubhen vA.ashubho
bhavati . suddheN tadA suddho hi shuddhen yadA pariNamati tadA shuddho bhavati, hi sphu Tam . katha.nbhUtaH san .
TIkA :vAstavame.n jo dravya jis samay jis bhAvarUpase pariNaman karatA hai, vah
dravya us samay uShNatArUpase pariNamit loheke golekI bhA.Nti us may hai, isaliye yah AtmA
dharmarUp pariNamit hone se dharma hI hai
. isaprakAr AtmAkI chAritratA siddha huI .
bhAvArtha :sAtavI.n gAthAme.n kahA gayA hai ki chAritra AtmAkA hI bhAv hai . aur is
gAthAme.n abhedanayase yah kahA hai ki jaise uShNatArUp pariNamit lohekA golA svaya.n hI uShNatA
hai
lohekA golA aur uShNatA pR^ithak nahI.n hai, isI prakAr chAritrabhAvase pariNamit AtmA svaya.n
hI chAritra hai ..8..
ab yahA.N jIvakA shubh, ashubh aur shuddhatva (arthAt yah jIv hI shubh, ashubh aur
shuddha hai aisA) nishchit karate hai.n .
anvayArtha :[jIvaH ] jIv [pariNAmasvabhAvaH ] pariNAmasvabhAvI honese [yadA ]
jab [shubhen vA ashubhen] shubh yA ashubh bhAvarUp [pariNamati ] pariNaman karatA hai [shubhaH
ashubhaH ]
tab shubh yA ashubh (svaya.n hI) hotA hai, [shuddhen ] aur jab shuddhabhAvarUp pariNamit
hotA hai [tadA shuddhaH hi bhavati ] tab shuddha hotA hai
..9..
shubh ke ashubhamA.n praNamatA.n shubh ke ashubh AtmA bane,
shuddhe praNamatA.n shuddha, pariNAm svabhAvI hoIne
. 9.

Page 14 of 513
PDF/HTML Page 47 of 546
single page version

yadA.ayamAtmA shubhenAshubhen vA rAgabhAven pariNamati tadA japAtApichCharAg-
pariNataspha Tikavat.h pariNAmasvabhAvaH san shubho.ashubhashcha bhavati . yadA punaH shuddhenArAgabhAven
pariNamati tadA shuddhArAgapariNataspha TikavatpariNAmasvabhAvaH san shuddho bhavatIti siddha.n jIvasya
shubhAshubhashuddhatvam
..9..
pariNAmasabbhAvo pariNAmasadbhAvaH sanniti . tadyathA --yathA spha TikamaNivisheSho nirmalo.api japApuShpAdi-
raktakR^iShNashvetopAdhivashen raktakR^iShNashvetavarNo bhavati, tathA.aya.n jIvaH svabhAven shuddhabuddhaikasvarUpo.api
vyavahAreN gR^ihasthApekShayA yathAsa.nbhava.n sarAgasamyaktvapUrvakadAnapUjAdishubhAnuShThAnen, tapodhanApekShayA tu

mUlottaraguNAdishubhAnuShThAnen pariNataH shubho j~nAtavya iti
. mithyAtvAviratipramAdakaShAyayogapa~nchapratyay-
rUpAshubhopayogenAshubho vij~neyaH . nishchayaratnatrayAtmakashuddhopayogen pariNataH shuddho j~nAtavya iti . ki.nch
jIvasyAsa.nkhyeyalokamAtrapariNAmAH siddhAnte madhyamapratipattyA mithyAdR^iShTayAdichaturdashaguNasthAnarUpeN
kathitAH
. atra prAbhR^itashAstre tAnyev guNasthAnAni sa.nkShepeNAshubhashubhashuddhopayogarUpeN kathitAni .
kathamiti chet ---mithyAtvasAsAdanamishraguNasthAnatraye tAratamyenAshubhopayogaH, tadanantaramasa.nyatasamyagdraShTi-
deshaviratapramattasa.nyataguNasthAnatraye tAratamyen shubhopayogaH, tadanantaramapramattAdikShINakaShAyAntaguNasthAn-
ShaTake tAratamyen shuddhopayogaH, tadanantara.n sayogyayogijinaguNasthAnadvaye shuddhopayogaphalamiti
TIkA :jab yah AtmA shubh yA ashubh rAg bhAvase pariNamit hotA hai tab japA
kusum yA tamAl puShpake (lAl yA kAle) ra.ngarUp pariNamit spha TikakI bhA.Nti,
pariNAmasvabhAv honese shubh yA ashubh hotA hai (us samay AtmA svaya.n hI shubh yA ashubh
hai); aur jab vah shuddha arAgabhAvase pariNamit hotA hai tab shuddha arAgapariNat (ra.ng rahit)
spha TikakI bhA.Nti, pariNAmasvabhAv honese shuddha hotA hai
. (us samay AtmA svaya.n hI shuddha hai) .
is prakAr jIvakA shubhatva, ashubhatva aur shuddhatva siddha huA .
bhAvArtha :AtmA sarvathA kUTastha nahI.n hai kintu sthir rahakar pariNaman karanA usakA
svabhAv hai, isaliye vah jaise jaise bhAvo.nse pariNamit hotA hai vaisA vaisA hI vah svaya.n ho jAtA hai .
jaise spha TikamaNi svabhAvase nirmal hai tathApi jab vah lAl yA kAle phU lake sa.nyog nimittase
pariNamit hotA hai tab lAl yA kAlA svaya.n hI ho jAtA hai
. isIprakAr AtmA svabhAvase shuddha-
buddha -ekasvarUpI hone par bhI vyavahArase jab gR^ihasthadashAme.n samyaktva pUrvak dAnapUjAdi shubh
anuShThAnarUp shubhopayogame.n aur munidashAme.n mUlaguN tathA uttaraguN ityAdi shubh anuShThAnarUp
shubhopayogame.n pariNamit hotA hai tab svaya.n hI shubh hotA hai, aur jab mithyAtvAdi pA.Nch pratyayarUp
ashubhopayogame.n pariNamit hotA hai tab svaya.n hI ashubh hotA hai aur jaise spha TikamaNi apane
svAbhAvik nirmal ra.ngame.n pariNamit hotA hai tab svaya.n hI shuddha hotA hai, usI prakAr AtmA bhI jab
nishchay ratnatrayAtmak shuddhopayogame.n pariNamit hotA hai tab svaya.n hI shuddha hotA hai
.

Page 15 of 513
PDF/HTML Page 48 of 546
single page version

ath pariNAma.n vastusvabhAvatven nishchinoti
Natthi viNA pariNAma.n attho attha.n viNeh pariNAmo .
davvaguNapajjayattho attho atthittaNivvatto ..10..
nAsti vinA pariNAmamartho.artha.n vineh pariNAmaH .
dravyaguNaparyayastho.artho.astitvanirvR^ittaH ..10..
na khalu pariNAmamantareN vastu sattAmAlambate . vastuno dravyAdibhiH pariNAmAt.h
pR^ithagupalambhAbhAvAnniHpariNAmasya kharashR^i.ngakalpatvAd drashyamAnagorasAdipariNAmavirodhAchcha .
bhAvArthaH ..9.. ath nityaikAntakShaNikaikAntaniShedhArtha.n pariNAmapariNAminoH paraspara.n katha.nchidabheda.n
darshayatiNatthi viNA pariNAma.n attho muktajIve tAvatkathyate, siddhaparyAyarUpashuddhapariNAma.n vinA
shuddhajIvapadArtho nAsti . kasmAt . sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhede.api pradeshabhedAbhAvAt . attha.n viNeh
pariNAmo muktAtmapadArtha.n vinA ih jagati shuddhAtmopalambhalakShaNaH siddhaparyAyarUpaH shuddhapariNAmo nAsti .
kasmAt . sa.nj~nAdibhede.api pradeshabhedAbhAvAt . davvaguNapajjayattho AtmasvarUpa.n dravya.n, tatraiv kevalaj~nAnAdayo
guNAH, siddharUpaH paryAyashcha, ityuktalakShaNeShu dravyaguNaparyAyeShu tiShThatIti dravyaguNaparyAyastho bhavati . sa
siddhAnta grantho.nme.n jIvake asa.nkhya pariNAmo.nko madhyam varNanase chaudah guNasthAnarUp kahA
gayA hai . un guNasthAno.nko sa.nkShepase ‘upayog’ rUp varNan karate hue, pratham tIn guNasthAno.nme.n
tAratamyapUrvak (ghaTatA huA) ashubhopayog, chauthe se ChaTThe guNasthAn tak tAratamya pUrvak (ba.DhtA
huA) shubhopayog, sAtave.nse bArahave.n guNasthAn tak tAratamya pUrvak shuddhopayog aur antim do
guNasthAno.nme.n shuddhopayogakA phal kahA gayA hai,
aisA varNan katha.nchit ho sakatA hai ..9..
ab pariNAm vastukA svabhAv hai yah nishchay karate hai.n :
anvayArtha :[ih ] is lokame.n [pariNAma.n vinA ] pariNAmake binA [arthaH nAsti ]
padArtha nahI.n hai, [artha.n vinA ] padArthake binA [pariNAmaH ] pariNAm nahI.n hai; [arthaH ] padArtha
[dravyaguNaparyayasthaH ] dravya -guN -paryAyame.n rahanevAlA aur [astitvanirvR^ittaH ] (utpAd-
vyayadhrauvyamay) astitvase banA huA hai
..10..
TIkA :pariNAmake binA vastu astitva dhAraN nahI.n karatI, kyo.nki vastu dravyAdike
dvArA (dravya -kShetra -kAl -bhAvase) pariNAmase bhinna anubhavame.n (dekhaneme.n) nahI.n AtI, kyo.nki
pariNAm viN na padArtha, ne na padArtha viN pariNAm Che;
guN -dravya -paryayasthit ne astitvasiddha padArtha Che
.10.

Page 16 of 513
PDF/HTML Page 49 of 546
single page version

antareN vastu pariNAmo.api na sattAmAlambate . svAshrayabhUtasya vastuno.abhAve nirAshrayasya
pariNAmasya shUnyatvaprasa.ngAt.h . vastu punarUrdhvatAsAmAnyalakShaNe dravye sahabhAvivisheShalakShaNeShu
guNeShu kramabhAvivisheShalakShaNeShu paryAyeShu vyavasthitamutpAdavyayadhrauvyamayAstitven nirvartit-
nirvR^ittimachcha
. ataH pariNAmasvabhAvamev ..10..
kaH kartA . attho paramAtmapadArthaH, suvarNadravyapItatvAdiguNakuNDalAdiparyAyasthasuvarNapadArthavat . punashcha
ki.nrUpaH . atthittaNivvatto shuddhadravyaguNaparyAyAdhArabhUta.n yachChuddhAstitva.n ten nirvR^itto.astitvanirvR^ittaH,
suvarNadravyaguNaparyAyAstitvanirvR^ittasuvarNapadArthavaditi . ayamatra tAtparyArthaH . yathA ---muktajIve dravyaguN-
paryAyatraya.n parasparAvinAbhUta.n darshita.n tathA sa.nsArijIve.api matij~nAnAdivibhAvaguNeShu naranArakAdi-
vibhAvaparyAyeShu nayavibhAgen yathAsa.nbhava.n vij~neyam, tathaiv pudgalAdiShvapi
. eva.n shubhAshubh-
shuddhapariNAmavyAkhyAnamukhyatven tR^itIyasthale gAthAdvaya.n gatam ..10.. ath vItarAgasarAgachAritrasa.nj~nayoH
1. yadi vastuko pariNAm rahit mAnA jAve to goras ityAdi vastuo.nke dUdh, dahI Adi jo pariNAm pratyakSha
dikhAI dete hai.n unake sAth virodh AyegA .
2. kAlakI apekShAse sthir honeko arthAt kAlApekShit pravAhako U rdhvatA athavA U.N chAI kahA jAtA hai .
U rdhvatAsAmAnya arthAt anAdi -ananta uchcha (kAlApekShit) pravAhasAmAnya dravya hai .
(1) pariNAm rahit vastu gadheke sI.ngake samAn hai, (2) tathA usakA, dikhAI denevAle goras
ityAdi (dUdh, dahI vagairah) ke pariNAmo.nke sAth
1virodh AtA hai . (jaisepariNAmake binA
vastu astitva dhAraN nahI.n karatI usI prakAr) vastuke binA pariNAm bhI astitvako dhAraN
nahI.n karatA, kyo.nki svAshrayabhUt vastuke abhAvame.n (apane AshrayarUp jo vastu hai vah na ho
to ) nirAshray pariNAmako shUnyatAkA prasa.ng AtA hai
.
aur vastu to 2U rdhvatAsAmAnyasvarUp dravyame.n, sahabhAvI visheShasvarUp (sAth hI sAth
rahanevAle visheSh -bhed jinakA svarUp hai aise) guNo.nme.n tathA kramabhAvI visheShasvarUp paryAyo.nme.n
rahI huI aur utpAd -vyay -dhrauvyamay astitvase banI huI hai; isaliye vastu pariNAm-
svabhAvavAlI hI hai
.
bhAvArtha :jahA.N jahA.N vastu dikhAI detI hai vahA.N vahA.N pariNAm dikhAI detA hai . jaise
goras apane dUdh, dahI ghI, ChACh ityAdi pariNAmo.nse yukta hI dikhAI detA hai . jahA.N pariNAm
nahI.n hotA vahA.N vastu bhI nahI.n hotI . jaise kAlApan, snigdhatA ityAdi pariNAm nahI.n hai to gadheke
sI.ngarUp vastu bhI nahI.n hai . isase siddha huA ki vastu pariNAm rahit kadApi nahI.n hotI . jaise
vastu pariNAmake binA nahI.n hotI usIprakAr pariNAm bhI vastuke binA nahI.n hote, kyo.nki
vasturUp Ashrayake binA pariNAm kisake Ashrayase rahe.nge ? gorasarUp Ashrayake binA dUdh, dahI
ityAdi pariNAm kisake AdhArase ho.nge ?

Page 17 of 513
PDF/HTML Page 50 of 546
single page version

ath chAritrapariNAmasa.nparkasa.nbhavavatoH shuddhashubhapariNAmayorupAdAnahAnAy phal-
mAlochayati
dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasa.npaogajudo .
pAvadi NivvANasuha.n suhovajutto ya saggasuha.n ..11..
dharmeN pariNatAtmA AtmA yadi shuddhasa.nprayogayutaH .
prApnoti nirvANasukha.n shubhopayukto vA svargasukham ..11..
shuddhashubhopayogapariNAmayoH sa.nkShepeN phala.n darshayati ---dhammeN pariNadappA appA dharmmeN pariNatAtmA
pariNatasvarUpaH sannayamAtmA jadi suddhasa.npaogajudo yadi chechChuddhopayogAbhidhAnashuddhasa.nprayog-
pariNAmayutaH pariNato bhavati pAvadi NivvANasuha.n tadA nirvANasukha.n prApnoti . suhovajutto va saggasuha.n
shubhopayogayutaH pariNataH san svargasukha.n prApnoti . ito vistaram ---ih dharmashabdenAhi.nsAlakShaNaH
sAgArAnagArarUpastathottamakShamAdilakShaNo ratnatrayAtmako vA, tathA mohakShobharahit AtmapariNAmaH shuddha-
vastusvabhAvashcheti gR^ihyate
. sa ev dharmaH paryAyAntareN chAritra.n bhaNyate . ‘chAritta.n khalu dhammo’ iti
vachanAt . tachcha chAritramapahR^itasa.nyamopekShAsa.nyamabheden sarAgavItarAgabheden vA shubhopayogashuddhopayogabheden
pra. 3
aur phi ra vastu to dravya -guN -paryAyamay hai . usame.n traikAlik U rdhva pravAhasAmAnya dravya
hai aur sAth hI sAth rahanevAle bhed ve guN hai.n, tathA kramashaH honevAle bhed ve paryAye.n hai.n . aise
dravya, guN aur paryAyakI ekatAse rahit koI vastu nahI.n hotI . dUsarI rItise kahA jAy to,
vastu utpAd -vyay -dhrauvyamay hai arthAt vah utpanna hotI hai, naShTa hotI hai aur sthir rahatI hai .
isaprakAr vah dravya -guN -paryAyamay aur utpAd -vyay -dhrauvyamay honese usame.n kriyA
(pariNaman) hotI hI rahatI hai
. isaliye pariNAm vastukA svabhAv hI hai ..10..
ab jinakA chAritra pariNAmake sAth samparka (sambandha) hai aise jo shuddha aur shubh (do
prakArake) pariNAm hai.n unake grahaN tathA tyAgake liye (shuddha pariNAmake grahaN aur shubh
pariNAmake tyAgake liye) unakA phal vichArate hai.n :
anvayArtha :[dharmeN pariNatAtmA ] dharmase pariNamit svarUpavAlA [AtmA ] AtmA
[yadi ] yadi [shuddhasa.nprayogayuktaH ] shuddha upayogame.n yukta ho to [nirvANasukha.n ] mokSha sukhako
[prApnoti ] prApta karatA hai [shubhopayuktaH cha ] aur yadi shubhopayogavAlA ho to (svargasukham )
svargake sukhako (bandhako) prApta karatA hai
..11..
jo dharma pariNat svarUp jiv shuddhopayogI hoy to
te pAmato nirvANasukh, ne svargasukh shubhayukta jo
.11.

Page 18 of 513
PDF/HTML Page 51 of 546
single page version

yadAyamAtmA dharmapariNatasvabhAvaH shuddhopayogapariNatimudvahati tadA niHpratyanIkashaktitayA
svakAryakaraNasamarthachAritraH sAkShAnmokShamavApnoti . yadA tu dharmapariNatasvabhAvo.api shubhop-
yogapariNatyA sa.ngachChate tadA sapratyanIkashaktitayA svakAryakaraNAsamarthaH katha.nchidviruddha-
kAryakArichAritraH shikhitaptaghR^itopasiktapuruSho dAhaduHkhamiv svargasukhabandhamavApnoti
. ataH
shuddhopayog upAdeyaH shubhopayogo heyaH ..11..
ath chAritrapariNAmasa.nparkAsa.nbhavAdatyantaheyasyAshubhapariNAmasya phalamAlochayati
asuhodaeN AdA kuNaro tiriyo bhavIy Neraiyo .
dukkhasahassehi.n sadA abhiddudo bhamadi achcha.nta.n ..12..
cha dvidhA bhavati . tatra yachChuddhasa.nprayogashabdavAchya.n shuddhopayogasvarUpa.n vItarAgachAritra.n ten nirvANa.n labhate .
nirvikalpasamAdhirUpashuddhopayogashaktyabhAve sati yadA shubhopayogarUpasarAgachAritreN pariNamati tadA
1. dAn, pUjA, pa.nch -mahAvrat, devagurudharma prati rAg ityAdirUp jo shubhopayog hai vah chAritrakA virodhI hai isaliye
sarAg (shubhopayogavAlA) chAritra virodhI shakti sahit hai aur vItarAg chAritra virodhI shakti rahit hai .
ashubhodaye AtmA kunar, tirya.nch ne nArakapaNe
nitye sahasra duHkhe pI.Dit, sa.nsAramA.n ati ati bhame
.12.
TIkA :jab yah AtmA dharmapariNat svabhAvavAlA hotA huA shuddhopayog pariNatiko
dhAraN karatA haibanAye rakhatA hai tab, jo virodhI shaktise rahit honeke kAraN apanA kArya
karaneke liye samartha hai aisA chAritravAn honese, (vah) sAkShAt mokShako prApta karatA hai; aur
jab vah dharmapariNat svabhAvavAlA hone par bhI shubhopayog pariNatike sAth yukta hotA hai tab
jo
1virodhI shakti sahit honese svakArya karaneme.n asamartha hai aur katha.nchit viruddha kArya
karanevAlA hai aise chAritrase yukta honese, jaise agnise garma kiyA huA ghI kisI manuShya par
DAl diyA jAve to vah usakI jalanase duHkhI hotA hai, usIprakAr vah svarga sukhake bandhako
prApta hotA hai, isaliye shuddhopayog upAdey hai aur shubhopayog hey hai
.
bhAvArtha :jaise ghI svabhAvataH shItalatA utpanna karanevAlA hai tathApi garma ghI se jal
jAte hai.n, isIprakAr chAritra svabhAvase mokSha dAtA hai, tathApi sarAg chAritrase bandha hotA hai . jaise
Tha.nDA ghI shItalatA utpanna karatA hai isIprakAr vItarAg chAritra sAkShAt mokShakA kAraN hai ..11..
ab chAritra pariNAmake sAth samparka rahit honese jo atyanta hey hai aise ashubh
pariNAmakA phal vichArate hai.n :

Page 19 of 513
PDF/HTML Page 52 of 546
single page version

ashubhodayenAtmA kunarastiryagbhUtvA nairayikaH .
duHkhasahasraiH sadA abhidruto bhramatyatyantam ..12..
yadAyamAtmA manAgapi dharmapariNatimanAsAdayannashubhopayogapariNatimAlambate tadA
kumanuShyatirya~N.hnArakabhramaNarUpa.n duHkhasahasrabandhamanubhavati . tatashchAritralavasyApyabhAvAdatyantahey
evAyamashubhopayog iti ..12..
evamayamapAstasamastashubhAshubhopayogavR^ittiH shuddhopayogavR^ittimAtmasAtkurvANaH shuddhopayogA-
dhikAramArabhate . tatra shuddhopayogaphalamAtmanaH protsAhanArthamabhiShTauti
pUrvamanAkulatvalakShaNapAramArthikasukhaviparItamAkulatvotpAdaka.n svargasukha.n labhate . pashchAt param-
samAdhisAmagrIsadbhAve mokSha.n cha labhate iti sUtrArthaH ..11.. ath chAritrapariNAmAsa.nbhavAdatyanta-
heyasyAshubhopayogasya phala.n darshayati ---asuhodaeN ashubhodayen AdA AtmA kuNaro tiriyo bhavIy Neraiyo
kunarastirya~N.hnArako bhUtvA . ki.n karoti . dukkhasahassehi.n sadA abhiddudo bhamadi achcha.nta.n duHkhasahasraiH sadA
sarvakAlamabhidrutaH kadarthitaH pIDitaH san sa.nsAre atyanta.n bhramatIti . tathAhi ---nirvikArashuddhAtma-
tattvaruchirUpanishchayasamyaktvasya tatraiv shuddhAtmanyavikShiptachittavR^ittirUpanishchayachAritrasya cha vilakShaNen
viparItAbhiniveshajanaken
draShTashrutAnubhUtapa~nchendriyaviShayAbhilAShatIvrasa.nklesharUpeN chAshubhopayogen
yadupArjita.n pApakarma tadudayenAyamAtmA sahajashuddhAtmAnandaikalakShaNapAramArthikasukhaviparIten duHkhen
duHkhitaH san svasvabhAvabhAvanAchyuto bhUtvA sa.nsAre.atyanta.n bhramatIti tAtparyArthaH
. evamupayogatray-
phalakathanarUpeN chaturthasthale gAthAdvaya.n gatam ..12.. ath shubhAshubhopayogadvaya.n nishchayanayen heya.n j~nAtvA
shuddhopayogAdhikAra.n prArabhamANaH, shuddhAtmabhAvanAmAtmasAtkurvANaH san jIvasya protsAhanArtha.n shuddho-
payogaphala.n prakAshayati
. athavA dvitIyapAtanIkA --yadyapi shuddhopayogaphalamagre j~nAna.n sukha.n cha sa.nkShepeN
anvayArtha :[ashubhodayen ] ashubh udayase [AtmA ] AtmA [kunaraH ] kumanuShya
[tiryag ] tirya.nch [nairayikaH ] aur nArakI [bhUtvA ] hokar [duHkhasahasraiH ] hajAro.n duHkho.nse [sadA
abhidrutaH ]
sadA pI.Dit hotA huA [atya.nta.n bhramati ] (sa.nsArame.n) atyanta bhramaN karatA hai
..12..
TIkA :jab yah AtmA ki.nchit mAtra bhI dharmapariNatiko prApta na karatA huA
ashubhopayog pariNatikA avalamban karatA hai, tab vah kumanuShya, tirya.nch aur nArakIke rUpame.n
paribhramaN karatA huA (tadrUp) hajAro.n duHkho.nke bandhanakA anubhav karatA hai; isaliye chAritrake
leshamAtrakA bhI abhAv honese yah ashubhopayog atyanta hey hI hai
..12..
isaprakAr yah bhAv (bhagavAn kundakundAchArya dev) samasta shubhAshubhopayogavR^ittiko
(shubhaupayogarUp aur ashubh upayogarUp pariNatiko) apAsta kar (hey mAnakar, tiraskAr
apAsta karanA = tiraskAr karanA; hey mAnanA; dUr karanA; ChoD denA.

Page 20 of 513
PDF/HTML Page 53 of 546
single page version

aisayamAdasamuttha.n visayAtIda.n aNovamamaNa.nta.n .
avvuchChiNNa.n cha suha.n suddhuvaogappasiddhANa.n ..13..
atishayamAtmasamuttha.n viShayAtItamanaupamyamanantam .
avyuchChinna.n cha sukha.n shuddhopayogaprasiddhAnAm ..13..
Asa.nsArApUrvaparamAdbhutAhlAdarUpatvAdAtmAnamevAshritya pravR^ittatvAtparAshrayanirapekShatvAdatyanta-
vilakShaNatvAtsamastAyatinirapAyitvAnnairantaryapravartamAnatvAchchAtishayavadAtmasamuttha.n viShayAtIt-
1. niShpanna honA = utpanna honA; phalarUp honA; siddha honA . (shuddhopayogase niShpanna hue arthAt shuddhopayog
kAraNase kAryarUp hue .)
atya.nt, Atmotpanna, viShayAtIt, anup ana.nt ne
vichChedahIn Che sukh aho ! shuddhopayogaprasiddhane
.13.
vistareN cha kathayati tathApyatrApi pIThikAyA.n sUchanA.n karoti . athavA tR^itIyapAtanikA ---pUrva.n
shuddhopayogaphala.n nirvANa.n bhaNitamidAnI.n punarnirvANasya phalamanantasukha.n kathayatIti pAtanikAtrayasyArtha.n
manasi dhR^itvA sUtramida.n pratipAdayati ---
aisaya.n Asa.nsArAddevendrAdisukhebhyo.apyapUrvAdbhutaparamAhlAdarUpatvAd-
tishayasvarUpa.n, Adasamuttha.n rAgAdivikalparahitasvashuddhAtmasa.nvittisamutpannatvAdAtmasamuttha.n, visayAtIda.n
nirviShayaparamAtmatattvapratipakShabhUtapa~nchendriyaviShayAtItatvAdviShayAtIta.n, aNovama.n nirupamaparamAnandaikalakShaN-
tvenopamArahitatvAdanupama.n, aNa.nta.n anantAgAmikAle vinAshAbhAvAdapramitatvAdvA.ananta.n, avvuchChiNNa.n cha
karake, dUr karake) shuddhopayogavR^ittiko AtmasAt (AtmarUp, apanerUp) karate hue shuddhopayog
adhikAr prArambha karate hai.n
. usame.n (pahale) shuddhopayogake phalakI AtmAke protsAhanake liye
prasha.nsA karate hai.n .
anvayArtha :[shuddhopayogaprasiddhAnA.n ] shuddhopayogase 1niShpanna hue AtmAo.nko
(kevalI aur siddho.nkA) [sukha.n ] sukh [atishaya.n ] atishay [Atmasamuttha.n ] Atmotpanna
[viShayAtIta.n ] viShayAtIt (atIndriy) [anaupamya.n ] anupam [ananta.n ] ananta (avinAshI)
[avyuchChinna.n cha ] aur avichChinna (aTUT) hai
..13..
TIkA :(1) anAdi sa.nsArase jo pahale kabhI anubhavame.n nahI.n AyA aise apUrva,
param adbhut AhlAdarUp honese ‘atishay’, (2) AtmAkA hI Ashray lekar (svAshrit)
pravartamAn honese ‘Atmotpanna’, (3) parAshrayase nirapekSha honese (
sparsha, ras, ga.ndh, varNa aur
shabdake tathA sa.nkalpavikalpake AshrayakI apekShAse rahit honese) ‘viShayAtIt’, (4) atyanta

Page 21 of 513
PDF/HTML Page 54 of 546
single page version

manaupamyamanantamavyuchChinna.n cha shuddhopayoganiShpannAnA.n sukhamatastatsarvathA prArthanIyam ..13..
ath shuddhopayogapariNatAtmasvarUpa.n nirUpayati
suvididapayatthasutto sa.njamatavasa.njudo vigadarAgo .
samaNo samasuhadukkho bhaNido suddhovaogo tti ..14..
suviditapadArthasUtraH sa.nyamatapaHsa.nyuto vigatarAgaH .
shramaNaH samasukhaduHkho bhaNitaH shuddhopayog iti ..14..
asAtodayAbhAvAnnirantaratvAdavichChinna.n cha suha.n evamuktavisheShaNavishiShTa.n sukha.n bhavati . keShAm .
suddhuvaogappasiddhANa.n vItarAgaparamasAmAyikashabdavAchyashuddhopayogen prasiddhA utpannA ye.arhatsiddhAsteShA-
miti . atredamev sukhamupAdeyatven nirantara.n bhAvanIyamiti bhAvArthaH ..13.. ath yen shuddhopayogen
pUrvoktasukha.n bhavati tatpariNatapuruShalakShaNa.n prakAshayati ---suvididapayatthasutto suShThu sa.nshayAdirahitatven viditA
j~nAtA rochitAshcha nijashuddhAtmAdipadArthAstatpratipAdakasUtrANi cha yen sa suviditapadArthasUtro bhaNyate .
sa.njamatavasa.njudo bAhye dravyendriyavyAvartanen ShaDjIvarakSheNan chAbhyantare nijashuddhAtmasa.nvittibalen svarUpe
sa.nyamanAt sa.nyamayuktaH, bAhyAbhyantaratapobalen kAmakrodhAdishatrubhirakhaNDitapratApasya svashuddhAtmani
pratapanAdvijayanAttapaHsa.nyuktaH
. vigadarAgo vItarAgashuddhAtmabhAvanAbalen samastarAgAdidoSharahitatvAdvi-
vilakShaN honese (anya sukho.nse sarvathA bhinna lakShaNavAlA honese) ‘anupam’, (5) samasta
AgAmI kAlame.n kabhI bhI nAshako prApta na honese ‘ananta’ aur (6) binA hI antarake pravartamAn
honese ‘avichChinna’ sukh shuddhopayogase niShpanna hue AtmAo.nke hotA hai, isaliye vah (sukh)
sarvathA prArthanIy (vA.nChanIy) hai
..13..
ab shuddhopayogapariNat AtmAkA svarUp kahate hai.n :
anvayArtha :[suviditapadArthasUtraH ] jinho.nne (nij shuddha AtmAdi) padArtho.nko aur
sUtro.nko bhalI bhA.Nti jAn liyA hai, [sa.nyamatapaHsa.nyutaH ] jo sa.nyam aur tapayukta hai.n,
[vigatarAgaH ] jo vItarAg arthAt rAg rahit hai.n [samasukhaduHkhaH ] aur jinhe.n sukh -duHkh
samAn hai.n, [shramaNaH ] aise shramaNako (munivarako) [shuddhopayogaH iti bhaNitaH ] ‘shuddhopayogI’
kahA gayA hai
..14..
suvidit sUtra padArtha, sa.nyam tap sahit vItarAg ne
sukh duHkhamA.n sam shramaNane shuddhopayog jino kahe
.14.

Page 22 of 513
PDF/HTML Page 55 of 546
single page version

gatarAgaH . samasuhadukkho nirvikAranirvikalpasamAdherudgatA samutpannA tathaiv paramAnandasukharase lInA tallayA
nirvikArasvasa.nvittirUpA yA tu paramakalA tadavaShTambheneShTAniShTendriyaviShayeShu harShaviShAdarahitatvAtsam-
sukhaduHkhaH
. samaNo eva.nguNavishiShTaH shramaNaH paramamuniH bhaNido suddhovaogo tti shuddhopayogo bhaNit
ityabhiprAyaH ..14.. eva.n shuddhopayogaphalabhUtAnantasukhasya shuddhopayogapariNatapuruShasya cha kathanarUpeN
pa~nchamasthale gAthAdvaya.n gatam ..
iti chaturdashagAthAbhiH sthalapa~nchaken pIThikAbhidhAnaH prathamo.antarAdhikAraH samAptaH ..
tadanantara.n sAmAnyen sarvaj~nasiddhirj~nAnavichAraH sa.nkShepeN shuddhopayogaphala.n cheti kathanarUpeN gAthA-
sUtrArthaj~nAnabalen svaparadravyavibhAgaparij~nAnashraddhAnavidhAnasamarthatvAtsuviditapadArthasUtraH .
sakalaShaDjIvanikAyanishumbhanavikalpAtpa.nchendriyAbhilAShavikalpAchcha vyAvartyAtmanaH shuddhasvarUpe
sa.nyamanAt
.h, svarUpavishrAntanistara.ngachaitanyapratapanAchcha sa.nyamatapaHsa.nyutaH . sakalamohanIyavipAk-
vivekabhAvanAsauShThavasphu TIkR^itanirvikArAtmasvarUpatvAdvigatarAgaH . paramakalAvalokanAnanubhUyamAn-
1. parij~nAn = pUrA j~nAn; j~nAn .
2. vyAvR^itta karake = vimukh karake; rokakar; alag karake .
3. svarUpavishrAnta = svarUpame.n sthir huA .
4. nistara.ng = tara.ng rahit; cha.nchalatA rahit; vikalpa rahit; shA.nt .
5. pratapan honA = pratApavAn honA, prakAshit honA, daidIpyamAn honA .
TIkA :sUtro.nke arthake j~nAnabalase svadravya aur paradravyake vibhAgake 1parij~nAname.n
shraddhAname.n aur vidhAname.n (AcharaName.n) samartha honese (svadravya aur paradravyakI bhinnatAkA j~nAn,
shraddhAn aur AcharaN honese) jo shramaN padArtho.nko aur (unake pratipAdak) sUtro.nko jinho.nne
bhalIbhA.Nti jAn liyA hai aise hai.n, samasta Chah jIvanikAyake hananake vikalpase aur pa.nchendriy
sambandhI abhilAShAke vikalpase AtmAko
2vyAvR^itta karake AtmAkA shuddhasvarUpame.n sa.nyaman
karanese, aur 3svarUpavishrAnta 4nistara.ng 5chaitanyapratapan honese jo sa.nyam aur tapayukta hai.n,
sakal mohanIyake vipAkase bhedakI bhAvanAkI utkR^iShTatAse (samasta mohanIy karmake udayase
bhinnatvakI utkR^iShTa bhAvanAse) nirvikAr AtmasvarUpako pragaT kiyA honese jo vItarAg hai,
aur paramakalAke avalokanake kAraN sAtA vedanIy tathA asAtA vedanIyake vipAkase utpanna
honevAle jo sukh -duHkh un sukh -duHkh janit pariNAmo.nkI viShamatAkA anubhav nahI.n honese
(param sukharasame.n lIn nirvikAr svasa.nvedanarUp paramakalAke anubhavake kAraN iShTAniShTa

Page 23 of 513
PDF/HTML Page 56 of 546
single page version

sAtAsAtavedanIyavipAkanirvartitasukhaduHkhajanitapariNAmavaiShamyatvAtsamasukhaduHkhaH shramaNaH shuddho-
payog ityabhidhIyate
..14..
ath shuddhopayogalAbhAnantarabhAvishuddhAtmasvabhAvalAbhamabhina.ndati
uvaogavisuddho jo vigadAvaraNa.ntarAyamoharao .
bhUdo sayamevAdA jAdi para.n NeyabhUdANa.n ..15..
upayogavishuddho yo vigatAvaraNAntarAyamoharajAH .
bhUtaH svayamevAtmA yAti pAra.n j~neyabhUtAnAm ..15..
saptakam . tatra sthalachatuShTaya.n bhavati; tasmin prathamasthale sarvaj~nasvarUpakathanArtha.n prathamagAthA,
svayambhUkathanArtha.n dvitIyA cheti ‘uvaogavisuddho’ ityAdi gAthAdvayam . ath tasyaiv bhagavat
utpAdavyayadhrauvyasthApanArtha.n prathamagAthA, punarapi tasyaiv draDhIkaraNArtha.n dvitIyA cheti ‘bha.ngavihINo’ ityAdi
gAthAdvayam . ath sarvaj~nashraddhAnenAnantasukha.n bhavatIti darshanArtha.n ‘ta.n savvaTThavariTTha.n’ ityAdi sUtramekam .
athAtIndriyaj~nAnasaukhyapariNamanakathanamukhyatven prathamagAthA, kevalibhuktinirAkaraNamukhyatven dvitIyA
cheti ‘pakkhINaghAikammo’ iti prabhR^iti gAthAdvayam
. eva.n dvitIyAntarAdhikAre sthalachatuShTayen samudAy-
1. samasukhaduHkh = jinhe.n sukh aur duHkh (iShTAniShTa sa.nyog) dono.n samAn hai.n .
je upayogavishuddha te mohAdighAtiraj thakI
svayamev rahit thayo thako j~neyAntane pAme sahI
.15.
sa.nyogo.nme.n harSha -shokAdi viShay pariNAmo.nkA anubhav na hone se) jo 1samasukhaduHkh hai.n, aise
shramaN shuddhopayogI kahalAte hai.n ..14..
ab, shuddhopayogakI prAptike bAd tatkAl (antar pa.De binA) hI honevAlI shuddha
AtmasvabhAv (kevalaj~nAn) prAptikI prasha.nsA karate hai.n :
anvayArtha :[yaH ] jo [upayogavishuddhaH ] upayog vishuddha (shuddhopayogI) hai
[AtmA ] vah AtmA [vigatAvaraNAntarAyamoharajAH ] j~nAnAvaraN, darshanAvaraN, antarAy aur
moharUp rajase rahit [svayamev bhUtaH ] svayamev hotA huA [j~neyabhUtAnA.n ] j~neyabhUt padArtho.nke [pAra.n
yAti ]
pArako prApta hotA hai
..15..

Page 24 of 513
PDF/HTML Page 57 of 546
single page version

yo hi nAm chaitanyapariNAmalakShaNenopayogen yathAshakti vishuddho bhUtvA vartate sa khalu
pratipadamudbhidyamAnavishiShTavishuddhishaktirudgranthitAsa.nsArabaddhadR^iDhataramohagranthitayAtyantanirvikArachaitanyo
nirastasamastaj~nAnadarshanAvaraNAntarAyatayA niHpratighavijR^imbhitAtmashaktishcha svayamev bhUto
j~neyatvamApannAnAmantamavApnoti
. ih ki lAtmA j~nAnasvabhAvo j~nAna.n, tu j~neyamAtra.n; tataH samasta-
j~neyAntarvartij~nAnasvabhAvamAtmAnamAtmA shuddhopayogaprasAdAdevAsAdayati ..15..
pAtanikA . tadyathA ---ath shuddhopayogalAbhAnantara.n kevalaj~nAna.n bhavatIti kathayati . athavA
dvitIyapAtanikA ---kundakundAchAryadevAH sambodhana.n kurvanti, he shivakumAramahArAj, ko.apyAsannabhavyaH
sa.nkSheparuchiH pIThikAvyAkhyAnamev shrutvAtmakArya.n karoti, anyaH ko.api punarvistararuchiH shuddhopayogen
sa.njAtasarvaj~nasya j~nAnasukhAdika.n vichArya pashchAdAtmakArya.n karotIti vyAkhyAti ---
uvaogavisuddho jo
upayogen shuddhopayogen pariNAmen vishuddho bhUtvA vartate yaH
vigadAvaraNa.ntarAyamoharao bhUdo
vigatAvaraNAntarAyamoharajobhUtaH san
. katham . sayamev nishchayen svayamev AdA sa pUrvokta AtmA jAdi
yAti gachChati . ki.n . para.n pAramavasAnam . keShAm . NeyabhUdANa.n j~neyabhUtapadArthAnAm . sarva.n jAnAtItyarthaH .
ato vistar :yo nirmohashuddhAtmasa.nvittilakShaNen shuddhopayogasa.nj~nenAgamabhAShayA pR^ithaktvavitarka-
vIchAraprathamashukladhyAnen pUrva.n niravasheShamohakShapaNa.n kR^itvA tadanantara.n rAgAdivikalpopAdhirahitasvasa.nvitti-
lakShaNenaikatvavitarkAvIchArasa.nj~nadvitIyashukladhyAnen kShINakaShAyaguNasthAne.antarmuhUrtakAla.n sthitvA tasyai-

vAntyasamaye j~nAnadarshanAvaraNavIryAntarAyAbhidhAnaghAtikarmatraya.n yugapadvinAshayati, sa jagattrayakAlatray-

vartisamastavastugatAnantadharmANA.n yugapatprakAshaka.n kevalaj~nAna.n prApnoti
. tataH sthita.n shuddhopayogAtsarvaj~no
bhavatIti ..15.. ath shuddhopayogajanyasya shuddhAtmasvabhAvalAbhasya bhinnakArak nirapekShatvenAtmAdhInatva.n
1. vishiShTa = visheSh; asAdhAraN; khAs .
TIkA :jo (AtmA) chaitanya pariNAmasvarUp upayogake dvArA yathAshakti vishuddha
hokar vartatA hai, vah (AtmA) jise pad pad par (pratyek paryAyame.n) 1vishiShTa vishuddha
shakti pragaT hotI jAtI hai, aisA honese, anAdi sa.nsArase ba.NdhI huI dR^i.Dhtar mohagranthi ChUT
jAnese atyanta nirvikAr chaitanyavAlA aur samasta j~nAnAvaraN, darshanAvaraN tathA antarAyake
naShTa ho jAnese nirvighna vikasit AtmashaktivAn svayamev hotA huA j~neyatAko prApta
(padArtho.n) ke antako pA letA hai
.
yahA.N (yah kahA hai ki) AtmA j~nAnasvabhAv hai, aur j~nAn j~ney pramAN hai; isaliye
samasta j~neyo.nke bhItar praveshako prApta (j~nAtA) j~nAn jisakA svabhAv hai aise AtmAko AtmA
shuddhopayogake hI prasAdase prApta karatA hai
.
bhAvArtha :shuddhopayogI jIv pratikShaN atyanta shuddhiko prApta karatA rahatA hai; aur

Page 25 of 513
PDF/HTML Page 58 of 546
single page version

ath shuddhopayogajanyasya shuddhAtmasvabhAvalAbhasya kArakAntaranirapekShatayA.atyanta-
mAtmAyattatva.n dyotayati
tah so laddhasahAvo savvaNhU savvalogapadimahido .
bhUdo sayamevAdA havadi saya.nbhu tti NiddiTTho ..16..
tathA sa labdhasvabhAvaH sarvaj~naH sarvalokapatimahitaH .
bhUtaH svayamevAtmA bhavati svayambhUriti nirdiShTaH ..16..
aya.n khalvAtmA shuddhopayogabhAvanAnubhAvapratyastamitasamastaghAtikarmatayA samupalabdha-
shuddhAnantashaktichitsvabhAvaH, shuddhAnantashaktij~nAyakasvabhAven svatantratvAdgR^ihItakartR^itvAdhikAraH,
prakAshayatitah so laddhasahAvo yathA nishchayaratnatrayalakShaNashuddhopayogaprasAdAtsarva.n jAnAti tathaiv saH
pUrvoktalabdhashuddhAtmasvabhAvaH san AdA ayamAtmA havadi saya.nbhu tti NiddiTTho svayambhUrbhavatIti nirdiShTaH
kathitaH . ki.nvishiShTo bhUtaH . savvaNhU savvalogapadimahido bhUdo sarvaj~naH sarvalokapatimahitashcha bhUtaH sa.njAtaH .
1. sarvalokake adhipati = tIno.n lokake svAmIsurendra, asurendra aur chakravartI .
sarvaj~na, labdha svabhAv ne trijagendrapUjit e rIte
svayamev jIv thayo thako tene svaya.nbhU jin kahe
.16.
pra. 4
isaprakAr mohakA kShay karake nirvikAr chetanAvAn hokar, bArahave.n guNasthAnake antim samayame.n
j~nAnAvaraN; darshanAvaraN aur antarAyakA yugapad kShay karake samasta j~neyo.nko jAnanevAle
kevalaj~nAnako prApta karatA hai
. isaprakAr shuddhopayogase hI shuddhAtmasvabhAvakA lAbh hotA
hai ..15..
ab, shuddhopayogase honevAlI shuddhAtmasvabhAvakI prApti anya kArako.nse nirapekSha
(svata.ntra) honese atyanta AtmAdhIn hai (leshamAtra parAdhIn nahI.n hai) yah pragaT karate hai.n :
anvayArtha :[tathA ] isaprakAr [saH AtmA ] vah AtmA [labdhasvabhAvaH ]
svabhAvako prApta [sarvaj~naH ] sarvaj~na [sarvalokapatimahitaH ] aur 1sarva (tIn) lokake
adhipatiyo.nse pUjit [svayamev bhUtaH ] svayamev huA hone se [svaya.nbhUH bhavati ] ‘svaya.nbhU’ hai
[iti nirdiShTaH ] aisA jinendradevane kahA hai
..16..
TIkA :shuddha upayogakI bhAvanAke prabhAvase samasta ghAtikarmo.nke naShTa honese jisane
shuddha anantashaktivAn chaitanya svabhAvako prApta kiyA hai, aisA yah (pUrvokta) AtmA, (1) shuddha

Page 26 of 513
PDF/HTML Page 59 of 546
single page version

shuddhAnantashaktij~nAnavipariNamanasvabhAven prApyatvAt.h karmatva.n kalayan, shuddhAnantashaktij~nAn-
vipariNamanasvabhAven sAdhakatamatvAt.h karaNatvamanubibhrANaH, shuddhAnantashaktij~nAnavipariNaman-
svabhAven karmaNA samAshriyamANatvAt.h sa.npradAnatva.n dadhAnaH, shuddhAnantashaktij~nAnavipariNamanasamaye
pUrvapravR^ittavikalaj~nAnasvabhAvApagame.api sahajaj~nAnasvabhAven dhruvatvAlambanAdapAdAnatvamupAdadAnaH,
shuddhAnantashaktij~nAnavipariNamanasvabhAvasyAdhArabhUtatvAdadhikaraNatvamAtmasAtkurvANaH, svayamev
ShaTkArakIrUpeNopajAyamAnaH, utpattivyapekShayA dravyabhAvabhedabhinnaghAtikarmANyapAsya svayamevA-
virbhUtatvAdvA svaya.nbhUriti nirdishyate
. ato na nishchayataH pareN sahAtmanaH kArakatva-
katham . sayamev nishchayen svayameveti . tathAhiabhinnakArakachidAnandaikachaitanyasvabhAven svatantratvAt
kartA bhavati . nityAnandaikasvabhAven svaya.n prApyatvAt karmakAraka.n bhavati . shuddhachaitanyasvabhAven
sAdhakatamatvAtkaraNakAraka.n bhavati . nirvikAraparamAnandaikapariNatilakShaNen shuddhAtmabhAvarUpakarmaNA
1. vikalaj~nAn = apUrNa (mati shrutAdi ) j~nAn .
2. dravya -bhAvabhedase bhinna ghAtikarma = dravya aur bhAvake bhedase ghAtikarma do prakArake hai.n, dravyaghAtikarma aur
bhAvaghAtikarma .
anantashaktiyukta j~nAyak svabhAvake kAraN svata.ntra honese jisane kartR^itvake adhikArako grahaN
kiyA hai aisA, (2) shuddha anantashaktiyukta j~nAnarUpase pariNamit honeke svabhAvake kAraN svaya.n
hI prApya honese (
svaya.n hI prApta hotA honese) karmatvakA anubhav karatA huA, (3) shuddha
anantashaktiyukta j~nAnarUpase pariNamit honeke svabhAvase svaya.n hI sAdhakatam (-utkR^iShTa sAdhan)
honese karaNatAko dhAraN karatA huA, (4) shuddha anantashaktiyukta j~nAnarUpase pariNamit honeke
svabhAvake kAraN svaya.n hI karma dvArA samAshrit honese (arthAt karma svaya.nko hI deneme.n AtA
honese) sampradAnatAko dhAraN karatA huA, (5) shuddha anantashaktimay j~nAnarUpase pariNamit
honeke samay pUrvame.n pravartamAn
1vikalaj~nAnasvabhAvakA nAsh hone par bhI sahaj j~nAnasvabhAvase svaya.n
hI dhruvatAkA avalamban karanese apAdAnako dhAraN karatA huA, aur (6) shuddha
anantashaktiyukta j~nAnarUpase pariNamit honeke svabhAvakA svaya.n hI AdhAr hone se adhikaraNatA
ko AtmasAt karatA huA
(is prakAr) svayamev Chah kArakarUp honese athavA utpatti
apekShAse 2dravya -bhAvabhedase bhinna ghAtikarmo.nko dUr karake svayamev AvirbhUt honese, ‘svaya.nbhU’
kahalAtA hai .
yahA.N yah kahA gayA hai kinishchayase parake sAth AtmAkA kArakatAkA sambandha nahI.n
hai, ki jisase shuddhAtmasvabhAvakI prAptike liye sAmagrI (bAhya sAdhan) DhU.NDhanekI vyagratAse
jIv (vyartha hI) parata.ntra hote hai.n .

Page 27 of 513
PDF/HTML Page 60 of 546
single page version

sa.nbandho.asti, yataH shuddhAtmasvabhAvalAbhAy sAmagrImArgaNavyagratayA paratantrarbhUyate ..16..
samAshriyamANatvAtsa.npradAna.n bhavati . tathaiv pUrvamatyAdij~nAnavikalpavinAshe.apyakhaNDitaikachaitanya-
prakAshenAvinashvaratvAdapAdAna.n bhavati . nishchayashuddhachaitanyAdiguNasvabhAvAtmanaH svayamevAdhAratvAdadhikaraNa.n
bhavatItyabhedaShaTkArakIrUpeN svat ev pariNamamANaH sannayamAtmA paramAtmasvabhAv-
bhAvArtha :kartA, karma, karaN, sampradAn, apAdAn aur adhikaraN nAmak Chah kArak
hai.n . jo svata.ntratayA -svAdhInatAse karatA hai vah karttA hai; karttA jise prApta karatA hai vah karma
hai; sAdhakatam arthAt utkR^iShTa sAdhanako karaN kahate hai.n; karma jise diyA jAtA hai athavA jisake
liye kiyA jAtA hai vah sampradAn hai; jisame.nse karma kiyA jAtA hai, vah dhruvavastu apAdAn
hai, aur jisame.n arthAt jisake AdhArase karma kiyA jAtA hai vah adhikaraN hai
. yah Chah kArak
vyavahAr aur nishchayake bhedase do prakArake hai.n . jahA.N parake nimittase kAryakI siddhi kahalAtI
hai vahA vyavahAr kArak hai.n, aur jahA.N apane hI upAdAn kAraNase kAryakI siddhi kahI jAtI
hai vahA.N nishchayakArak hai.n
.
vyavahAr kArako.nkA dR^iShTAnta isaprakAr haikumhAr kartA hai; gha.DA karma hai; da.nD, chakra,
chIvar ityAdi karaN hai; kumhAr jal bharanevAleke liye gha.DA banAtA hai, isaliye jal bharanevAlA
sampradAn hai; TokarIme.nse miTTI lekar gha.DA banAtA hai, isaliye TokarI apAdAn hai, aur pR^ithvIke
AdhAr par gha.DA banAtA hai, isaliye pR^ithvI adhikaraN hai
. yahA.N sabhI kArak bhinna -bhinna hai.n .
anya kartA hai; anya karma hai; anya karaN hai; anya sampradAn; anya apAdAn aur anya
adhikaraN hai
. paramArthataH koI dravya kisIkA kartAhartA nahI.n ho sakatA, isaliye yah Chaho.n
vyavahAr kArak asatya hai.n . ve mAtra upacharit asadbhUt vyavahAranayase kahe jAte hai.n . nishchayase
kisI dravyakA anya dravyake sAth kAraNatAkA sambandha hai hI nahI.n .
nishchay kArako.nkA dR^iShTAnta is prakAr hai :miTTI svata.ntratayA ghaTarUp kAryako prApta hotI
hai isalie miTTI kartA hai aur gha.DA karma hai . athavA, gha.DA miTTIse abhinna hai isaliye miTTI
svaya.n hI karma hai; apane pariNaman svabhAv se miTTIne gha.DA banAyA isaliye miTTI svaya.n hI karaN
hai; miTTIne gha.DArUp karma apaneko hI diyA isalie miTTI svaya.n sampradAn hai; miTTIne apaneme.nse
pi.nDarUp avasthA naShTa karake ghaTarUp karma kiyA aur svaya.n dhruv banI rahI isalie vah svaya.n
hI apAdAn hai; miTTIne apane hI AdhArase gha.DA banAyA isaliye svaya.n hI adhikaraN hai
.
isaprakAr nishchayase Chaho.n kArak ek hI dravyame.n hai . paramArthataH ek dravya dUsare kI sahAyatA
nahI.n kar sakatA aur dravya svaya.n hI, apaneko, apanese, apane lie, apaneme.nse, apaneme.n karatA
hai isaliye nishchay Chah kArak hI param satya hai.n
.
uparokta prakArase dravya svaya.n hI apanI ananta shaktirUp sampadAse paripUrNa hai isaliye
svaya.n hI Chah kArakarUp hokar apanA kArya karaneke lie samartha hai, use bAhya sAmagrI koI