Page 8 of 513
PDF/HTML Page 41 of 546
single page version
yAmi ..3.. athaivamarhatsiddhAchAryopAdhyAyasarvasAdhUnA.n praNativa.ndanAbhidhAnapravR^ittadvaitadvAreN bhAvya- bhAvakabhAvavijR^imbhitAtinirbharretaretarasa.nvalanabalavilInanikhilasvaparavibhAgatayA pravR^ittAdvaita.n namaskAra.n kR^itvA ..4.. teShAmevArhatsiddhAchAryopAdhyAyasarvasAdhUnA.n vishuddhaj~nAnadarshanapradhAnatven sahajashuddhadarshanaj~nAnasvabhAvAtmatattvashraddhAnAvabodhalakShaNasamyagdarshanaj~nAnasa.npAdakamAshrama.n samAsAdya samyagdarshanaj~nAnasa.npanno bhUtvA, jIvatkaShAyakaNatayA puNyabandhasa.nprAptihetubhUta.n sarAgachAritra.n mahAvidehasthitashrIsImandharasvAmItIrthakaraparamadevaprabhR^ititIrthakaraiH sah tAnev pa~nchaparameShThino namaskaromi . kayA karaNabhUtayA . mokShalakShmIsvaya.nvaramaNDapabhUtajinadIkShAkShaNe ma~N.hgalAchArabhUtayA anantaj~nAnAdisiddhaguN- bhAvanArUpayA siddhabhaktyA, tathaiv nirmalasamAdhipariNataparamayogiguNabhAvanAlakShaNayA yogabhaktyA cheti . eva.n pUrvavidehatIrthakaranamaskAramukhyatven gAthA gatetyabhiprAyaH ..3.. ath kichchA kR^itvA . kam . Namo namaskAram . kebhyaH . araha.ntANa.n siddhANa.n tah Namo gaNaharANa.n ajjhAvayavaggANa.n sAhUNa.n chev arhatsiddhagaNadharo- pAdhyAyasAdhubhyashchaiv . katisa.nkhyopetebhyaH . savvesi.n sarvebhyaH . iti pUrvagAthAtrayeN kR^itapa~ncha- parameShThinamaskAropasa.nhAro.ayam ..4.. eva.n pa~nchaparameShThinamaskAra.n kR^itvA ki.n karomi . uvasa.npayAmi upasa.npadye
ab is prakAr arahanta, siddha, AchArya, upAdhyAy tathA sarva sAdhuo.nko praNAm aur vandanochchArase pravartamAn dvaitake dvArA, 1bhAvyabhAvak bhAvase utpanna atyanta gA.Dh.h.h 2itaretar milanake kAraN samasta svaparakA vibhAg vilIn ho jAnese jisame.n 3advait pravartamAn hai aisA namaskAr karake, unhI.n arahanta, siddha, AchArya, upAdhyAy, sarvasAdhuo.nke Ashramako, — jo ki (Ashram) vishuddhaj~nAnadarshanapradhAn honese 4sahajashuddhadarshanaj~nAnasvabhAvavAle AtmatattvakA shraddhAn aur j~nAn jisakA lakShaN hai aise samyagdarshan aur samyagj~nAnakA 5sampAdak hai use — prApta karake, samyagdarshanaj~nAnasampanna hokar, jisame.n 6kaShAyakaN vidyamAn honese jIvako jo puNyabandhakI prAptikA kAraN hai aise sarAg chAritrako — vah (sarAg chAritra) kramase A pa.Dne 1. bhAvya = bhAne yogya; chi.ntavan karane yogya; dhyAn karane yogya arthAt dhyey . bhAvak = bhAvanA karanevAlA,
chi.ntavan karanevAlA, dhyAn karanevAlA, arthAt dhyAtA . 2. itaretaramilan = ek dUsarekA paraspar mil jAnA arthAt mishrit ho jAnA . 3. advait = pa.nch parameShThIke prati atya.nt ArAdhya bhAvake kAraN ArAdhyarUp pa.nch parameShThI bhagavAn aur
namaskArame.n praNAm aur va.ndanochchAr dono.nkA samAvesh hotA hai isaliye usame.n dvait kahA hai, tathApi tIvra bhaktibhAvase svaparakA bhedavilin ho jAnekI apekShAse usame.n advait pAyA jAtA hai . 4. sahajashuddhadarshanaj~nAnasvabhAvavAle = sahaj shuddha darshan aur j~nAn jinakA svabhAv hai ve . 5. sa.npAdak = prApta karAnevAlA, utpanna karanevAlA . 6. kaShAyakaN = kaShAyakA sUkShmA.nsh
Page 9 of 513
PDF/HTML Page 42 of 546
single page version
kramApatitamapi dUramutkramya sakalakaShAyakalikala.nk viviktatayA nirvANasa.nprAptihetubhUta.n vItarAgachAritrAkhya.n sAmyamupasampadye . samyagdarshanaj~nAnachAritraikyAtmakaikAgrya.n gato.asmIti pratij~nArthaH . eva.n tAvadaya.n sAkShAnmokShamArga.n sa.npratipannaH ..5..
ruchirUpa.n samyaktvamityuktalakShaNaj~nAnadarshanasvabhAva.n, maThachaityAlayAdilakShaNavyavahArAshramAdvilakShaNa.n, bhAvA-
shramarUpa.n pradhAnAshrama.n prApya, tatpUrvaka.n kramAyAtamapi sarAgachAritra.n puNyabandhakAraNamiti j~nAtvA parihR^itya
bhI) — dUr ulla.nghan karake, jo samasta kaShAyaklesharUpI kala.nkase bhinna honese
pratij~nAkA artha hai . is prakAr tab inho.nne (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane) sAkShAt
ab ve hI (kundakundAchAryadev) vItarAgachAritra iShTa phalavAlA hai isaliye usakI upAdeyatA aur sarAgachAritra aniShTa phalavAlA hai isaliye usakI heyatAkA vivechan karate hai.n : —
Page 10 of 513
PDF/HTML Page 43 of 546
single page version
sa.npadyate hi darshanaj~nAnapradhAnAchchAritrAdvItarAgAnmokShaH . tat ev cha sarAgAddevAsur- manujarAjavibhavaklesharUpo bandhaH . ato mumukShuNeShTaphalatvAdvItarAgachAritramupAdeyamaniShTaphalatvA- tsarAgachAritra.n heyam ..6..
nishchalashuddhAtmAnubhUtisvarUpa.n vItarAgachAritramahamAshrayAmIti bhAvArthaH . eva.n prathamasthale namaskAramukhya- tven gAthApa~nchaka.n gatam ..5.. athopAdeyabhUtasyAtIndriyasukhasya kAraNatvAdvItarAgachAritramupAdeyam . atIndriyasukhApekShayA heyasyendriyasukhasya kAraNatvAtsarAgachAritra.n heyamityupadishati — sa.npajjadi sampadyate . kim . NivvANa.n nirvANam . katham . sah . kaiH . devAsuramaNuyarAyavihavehi.n devAsuramanuShyarAjavibhavaiH . kasya . jIvassa jIvasya . kasmAt . charittAdo chAritrAt . katha.nbhUtAt . da.nsaNaNANappahANAdo samyagdarshan- j~nAnapradhAnAditi . tadyathA ---AtmAdhInaj~nAnasukhasvabhAve shuddhAtmadravye yannishchalanirvikArAnubhUtirUpam-
anvayArtha : — [jIvasya ] jIvako [darshanaj~nAnapradhAnAt ] darshanaj~nAnapradhAn [chAritrAt ] chAritrase [devAsuramanujarAjavibhavaiH ] devendra, asurendra aur narendrake vaibhavo.nke sAth [nirvANa.n ] nirvAN [sa.npadyate ] prApta hotA hai . (jIvako sarAgachAritrase devendra ityAdike vaibhavo.nkI aur vItarAgachAritrase nirvANakI prApti hotI hai .) ..6..
TIkA : — darshanaj~nAnapradhAn chAritrase, yadi vah (chAritra) vItarAg ho to mokSha prApta hotA hai; aur usase hI, yadi vah sarAg ho to devendra -asurendra -narendrake vaibhavaklesharUp bandhakI prApti hotI hai . isaliye mumukShuo.nko iShTa phalavAlA honese vItarAgachAritra grahaN karane yogya (upAdey) hai, aur aniShTa phalavAlA honese sarAgachAritra tyAgane yogya (hey) hai ..6..
Page 11 of 513
PDF/HTML Page 44 of 546
single page version
svarUpe charaNa.n chAritra.n, svasamayapravR^ittirityarthaH . tadev vastusvabhAvatvAddharmaH . shuddha- chaitanyaprakAshanamityarthaH . tadev cha yathAvasthitAtmaguNatvAtsAmyam . sAmya.n tu darshanachAritra – mohanIyodayApAditasamastamohakShobhAbhAvAdatyantanirvikAro jIvasya pariNAmaH ..7.. vasthAna.n tallakShaNanishchayachAritrAjjIvasya samutpadyate . kim . parAdhInendriyajanitaj~nAnasukhavilakShaNa.n, svAdhInAtIndriyarUpaparamaj~nAnasukhalakShaNa.n nirvANam . sarAgachAritrAtpunardevAsuramanuShyarAjavibhUtijanako mukhyavR^ittyA vishiShTapuNyabandho bhavati, paramparayA nirvANa.n cheti . asureShu madhye samyagdR^iShTiH kathamutpadyate iti chet – nidAnabandhen samyaktvavirAdhanA.n kR^itvA tatrotpadyat iti j~nAtavyam . atra nishchayen vItarAgachAritramupAdeya.n sarAga.n heyamiti bhAvArthaH ..6.. ath nishchayachAritrasya paryAyanAmAni kathayAmItyabhiprAya.n manasi sa.npradhArya sUtrami.nd nirUpayati, evamagre.api vivakShitasUtrArtha.n manasi dhR^itvAthavAsya sUtrasyAgre sUtramidamuchita.n bhavatyeva.n nishchitya sUtramida.n pratipAdayatIti pAtanikAlakShaNa.n yathAsa.nbhava.n sarvatra j~nAtavyam --chAritta.n chAritra.n kartR^i khalu dhammo khalu sphu Ta.n dharmo bhavati . dhammo jo so samo tti NiddiTTho dharmo yaH sa tu sham iti nirdiShTaH . samo yastu shamaH saH mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo
anvayArtha : — [chAritra.n ] chAritra [khalu ] vAstavame.n [dharmaH ] dharma hai . [yaH dharmaH ] jo dharma hai [tat sAmyam ] vah sAmya hai [iti nirdiShTam ] aisA (shAstro.nme.n) kahA hai . [sAmya.n hi ] sAmya [mohakShobhavihInaH ] mokShakShobharahit aisA [AtmanaHpariNAmaH ] AtmAkA pariNAm (bhAv) hai ..7..
TIkA : — svarUpame.n charaN karanA ( – ramanA) so chAritra hai . svasamayame.n pravR^itti karanA (apane svabhAvame.n pravR^itti karanA) aisA isakA artha hai . yahI vastukA svabhAv honese dharma hai . shuddha chaitanyakA prakAsh karanA yah isakA artha hai . vahI yathAvasthit AtmaguN honese (viShamatArahit susthit AtmAkA guN honese) sAmya hai . aur sAmya, darshanamohanIy tathA chAritramohanIyake udayase utpanna honevAle samasta moh aur kShobhake abhAvake kAraN atyanta nirvikAr aisA jIvakA pariNAm hai .
bhAvArtha : — shuddha AtmAke shraddhAnarUp samyaktvase viruddha bhAv (mithyAtva) vah moh hai aur nirvikAr nishchal chaitanyapariNatirUp chAritrase viruddha bhAv (asthiratA) vah kShobh hai . moh aur kShobh rahit pariNAm, sAmya, dharma aur chAritra yah sab paryAyavAchI hai.n ..7..
Page 12 of 513
PDF/HTML Page 45 of 546
single page version
dharmaH . sa ev dharmaH svAtmabhAvanotthasukhAmR^itashItajalen kAmakrodhAdirUpAgnijanitasya sa.nsAraduHkh-
paNNatta.n pariNamati yen paryAyeN dravya.n kartR^i tatkAle tanmaya.n bhavatIti praj~napta.n yataH kAraNAt,
bhavati . ashuddhAtmA tu rAgAdInAmashuddhanishchayenAshuddhopAdAnakAraNa.n bhavatIti sUtrArthaH . eva.n chAritrasya
anvayArtha : — [dravya.n ] dravya jis samay [yen ] jis bhAvarUpase [pariNamati ] pariNaman karatA hai [tatkAla.n ] us samay [tanmaya.n ] us may hai [iti ] aisA [praj~napta.n ] (jinendra devane) kahA hai; [tasmAt ] isaliye [dharmapariNataH AtmA ] dharmapariNat AtmAko [dharmaH mantavyaH ] dharma samajhanA chAhiye ..8..
Page 13 of 513
PDF/HTML Page 46 of 546
single page version
yatkhalu dravya.n yasminkAle yen bhAven pariNamati tat tasmin kAle kilauShNya- pariNatAyaHpiNDavattanmaya.n bhavati . tato.ayamAtmA dharmeN pariNato dharma ev bhavatIti siddhamAtmanashchAritratvam ..8..
TIkA : — vAstavame.n jo dravya jis samay jis bhAvarUpase pariNaman karatA hai, vah dravya us samay uShNatArUpase pariNamit loheke golekI bhA.Nti us may hai, isaliye yah AtmA dharmarUp pariNamit hone se dharma hI hai . isaprakAr AtmAkI chAritratA siddha huI .
bhAvArtha : — sAtavI.n gAthAme.n kahA gayA hai ki chAritra AtmAkA hI bhAv hai . aur is gAthAme.n abhedanayase yah kahA hai ki jaise uShNatArUp pariNamit lohekA golA svaya.n hI uShNatA hai — lohekA golA aur uShNatA pR^ithak nahI.n hai, isI prakAr chAritrabhAvase pariNamit AtmA svaya.n hI chAritra hai ..8..
ab yahA.N jIvakA shubh, ashubh aur shuddhatva (arthAt yah jIv hI shubh, ashubh aur shuddha hai aisA) nishchit karate hai.n .
anvayArtha : — [jIvaH ] jIv [pariNAmasvabhAvaH ] pariNAmasvabhAvI honese [yadA ] jab [shubhen vA ashubhen] shubh yA ashubh bhAvarUp [pariNamati ] pariNaman karatA hai [shubhaH ashubhaH ] tab shubh yA ashubh (svaya.n hI) hotA hai, [shuddhen ] aur jab shuddhabhAvarUp pariNamit hotA hai [tadA shuddhaH hi bhavati ] tab shuddha hotA hai ..9..
shubh ke ashubhamA.n praNamatA.n shubh ke ashubh AtmA bane, shuddhe praNamatA.n shuddha, pariNAm svabhAvI hoIne . 9.
Page 14 of 513
PDF/HTML Page 47 of 546
single page version
yadA.ayamAtmA shubhenAshubhen vA rAgabhAven pariNamati tadA japAtApichCharAg- pariNataspha Tikavat pariNAmasvabhAvaH san shubho.ashubhashcha bhavati . yadA punaH shuddhenArAgabhAven pariNamati tadA shuddhArAgapariNataspha TikavatpariNAmasvabhAvaH san shuddho bhavatIti siddha.n jIvasya shubhAshubhashuddhatvam ..9.. pariNAmasabbhAvo pariNAmasadbhAvaH sanniti . tadyathA --yathA spha TikamaNivisheSho nirmalo.api japApuShpAdi- raktakR^iShNashvetopAdhivashen raktakR^iShNashvetavarNo bhavati, tathA.aya.n jIvaH svabhAven shuddhabuddhaikasvarUpo.api vyavahAreN gR^ihasthApekShayA yathAsa.nbhava.n sarAgasamyaktvapUrvakadAnapUjAdishubhAnuShThAnen, tapodhanApekShayA tu mUlottaraguNAdishubhAnuShThAnen pariNataH shubho j~nAtavya iti . mithyAtvAviratipramAdakaShAyayogapa~nchapratyay- rUpAshubhopayogenAshubho vij~neyaH . nishchayaratnatrayAtmakashuddhopayogen pariNataH shuddho j~nAtavya iti . ki.nch jIvasyAsa.nkhyeyalokamAtrapariNAmAH siddhAnte madhyamapratipattyA mithyAdR^iShTayAdichaturdashaguNasthAnarUpeN kathitAH . atra prAbhR^itashAstre tAnyev guNasthAnAni sa.nkShepeNAshubhashubhashuddhopayogarUpeN kathitAni . kathamiti chet ---mithyAtvasAsAdanamishraguNasthAnatraye tAratamyenAshubhopayogaH, tadanantaramasa.nyatasamyagdraShTi- deshaviratapramattasa.nyataguNasthAnatraye tAratamyen shubhopayogaH, tadanantaramapramattAdikShINakaShAyAntaguNasthAn- ShaTake tAratamyen shuddhopayogaH, tadanantara.n sayogyayogijinaguNasthAnadvaye shuddhopayogaphalamiti
TIkA : — jab yah AtmA shubh yA ashubh rAg bhAvase pariNamit hotA hai tab japA kusum yA tamAl puShpake (lAl yA kAle) ra.ngarUp pariNamit spha TikakI bhA.Nti, pariNAmasvabhAv honese shubh yA ashubh hotA hai (us samay AtmA svaya.n hI shubh yA ashubh hai); aur jab vah shuddha arAgabhAvase pariNamit hotA hai tab shuddha arAgapariNat (ra.ng rahit) spha TikakI bhA.Nti, pariNAmasvabhAv honese shuddha hotA hai . (us samay AtmA svaya.n hI shuddha hai) . is prakAr jIvakA shubhatva, ashubhatva aur shuddhatva siddha huA .
bhAvArtha : — AtmA sarvathA kUTastha nahI.n hai kintu sthir rahakar pariNaman karanA usakA svabhAv hai, isaliye vah jaise jaise bhAvo.nse pariNamit hotA hai vaisA vaisA hI vah svaya.n ho jAtA hai . jaise spha TikamaNi svabhAvase nirmal hai tathApi jab vah lAl yA kAle phU lake sa.nyog nimittase pariNamit hotA hai tab lAl yA kAlA svaya.n hI ho jAtA hai . isIprakAr AtmA svabhAvase shuddha- buddha -ekasvarUpI hone par bhI vyavahArase jab gR^ihasthadashAme.n samyaktva pUrvak dAnapUjAdi shubh anuShThAnarUp shubhopayogame.n aur munidashAme.n mUlaguN tathA uttaraguN ityAdi shubh anuShThAnarUp shubhopayogame.n pariNamit hotA hai tab svaya.n hI shubh hotA hai, aur jab mithyAtvAdi pA.Nch pratyayarUp ashubhopayogame.n pariNamit hotA hai tab svaya.n hI ashubh hotA hai aur jaise spha TikamaNi apane svAbhAvik nirmal ra.ngame.n pariNamit hotA hai tab svaya.n hI shuddha hotA hai, usI prakAr AtmA bhI jab nishchay ratnatrayAtmak shuddhopayogame.n pariNamit hotA hai tab svaya.n hI shuddha hotA hai
Page 15 of 513
PDF/HTML Page 48 of 546
single page version
na khalu pariNAmamantareN vastu sattAmAlambate . vastuno dravyAdibhiH pariNAmAt pR^ithagupalambhAbhAvAnniHpariNAmasya kharashR^i.ngakalpatvAd drashyamAnagorasAdipariNAmavirodhAchcha . bhAvArthaH ..9.. ath nityaikAntakShaNikaikAntaniShedhArtha.n pariNAmapariNAminoH paraspara.n katha.nchidabheda.n darshayati — Natthi viNA pariNAma.n attho muktajIve tAvatkathyate, siddhaparyAyarUpashuddhapariNAma.n vinA shuddhajIvapadArtho nAsti . kasmAt . sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhede.api pradeshabhedAbhAvAt . attha.n viNeh pariNAmo muktAtmapadArtha.n vinA ih jagati shuddhAtmopalambhalakShaNaH siddhaparyAyarUpaH shuddhapariNAmo nAsti . kasmAt . sa.nj~nAdibhede.api pradeshabhedAbhAvAt . davvaguNapajjayattho AtmasvarUpa.n dravya.n, tatraiv kevalaj~nAnAdayo guNAH, siddharUpaH paryAyashcha, ityuktalakShaNeShu dravyaguNaparyAyeShu tiShThatIti dravyaguNaparyAyastho bhavati . sa
siddhAnta grantho.nme.n jIvake asa.nkhya pariNAmo.nko madhyam varNanase chaudah guNasthAnarUp kahA gayA hai . un guNasthAno.nko sa.nkShepase ‘upayog’ rUp varNan karate hue, pratham tIn guNasthAno.nme.n tAratamyapUrvak (ghaTatA huA) ashubhopayog, chauthe se ChaTThe guNasthAn tak tAratamya pUrvak (ba.DhtA huA) shubhopayog, sAtave.nse bArahave.n guNasthAn tak tAratamya pUrvak shuddhopayog aur antim do guNasthAno.nme.n shuddhopayogakA phal kahA gayA hai, — aisA varNan katha.nchit ho sakatA hai ..9..
anvayArtha : — [ih ] is lokame.n [pariNAma.n vinA ] pariNAmake binA [arthaH nAsti ] padArtha nahI.n hai, [artha.n vinA ] padArthake binA [pariNAmaH ] pariNAm nahI.n hai; [arthaH ] padArtha [dravyaguNaparyayasthaH ] dravya -guN -paryAyame.n rahanevAlA aur [astitvanirvR^ittaH ] (utpAd- vyayadhrauvyamay) astitvase banA huA hai ..10..
TIkA : — pariNAmake binA vastu astitva dhAraN nahI.n karatI, kyo.nki vastu dravyAdike dvArA (dravya -kShetra -kAl -bhAvase) pariNAmase bhinna anubhavame.n (dekhaneme.n) nahI.n AtI, kyo.nki
guN -dravya -paryayasthit ne astitvasiddha padArtha Che .10.
Page 16 of 513
PDF/HTML Page 49 of 546
single page version
antareN vastu pariNAmo.api na sattAmAlambate . svAshrayabhUtasya vastuno.abhAve nirAshrayasya pariNAmasya shUnyatvaprasa.ngAt . vastu punarUrdhvatAsAmAnyalakShaNe dravye sahabhAvivisheShalakShaNeShu guNeShu kramabhAvivisheShalakShaNeShu paryAyeShu vyavasthitamutpAdavyayadhrauvyamayAstitven nirvartit- nirvR^ittimachcha . ataH pariNAmasvabhAvamev ..10.. kaH kartA . attho paramAtmapadArthaH, suvarNadravyapItatvAdiguNakuNDalAdiparyAyasthasuvarNapadArthavat . punashcha ki.nrUpaH . atthittaNivvatto shuddhadravyaguNaparyAyAdhArabhUta.n yachChuddhAstitva.n ten nirvR^itto.astitvanirvR^ittaH, suvarNadravyaguNaparyAyAstitvanirvR^ittasuvarNapadArthavaditi . ayamatra tAtparyArthaH . yathA ---muktajIve dravyaguN- paryAyatraya.n parasparAvinAbhUta.n darshita.n tathA sa.nsArijIve.api matij~nAnAdivibhAvaguNeShu naranArakAdi- vibhAvaparyAyeShu nayavibhAgen yathAsa.nbhava.n vij~neyam, tathaiv pudgalAdiShvapi . eva.n shubhAshubh- shuddhapariNAmavyAkhyAnamukhyatven tR^itIyasthale gAthAdvaya.n gatam ..10.. ath vItarAgasarAgachAritrasa.nj~nayoH (1) pariNAm rahit vastu gadheke sI.ngake samAn hai, (2) tathA usakA, dikhAI denevAle goras ityAdi (dUdh, dahI vagairah) ke pariNAmo.nke sAth 1virodh AtA hai . (jaise – pariNAmake binA vastu astitva dhAraN nahI.n karatI usI prakAr) vastuke binA pariNAm bhI astitvako dhAraN nahI.n karatA, kyo.nki svAshrayabhUt vastuke abhAvame.n (apane AshrayarUp jo vastu hai vah na ho to ) nirAshray pariNAmako shUnyatAkA prasa.ng AtA hai .
aur vastu to 2U rdhvatAsAmAnyasvarUp dravyame.n, sahabhAvI visheShasvarUp (sAth hI sAth rahanevAle visheSh -bhed jinakA svarUp hai aise) guNo.nme.n tathA kramabhAvI visheShasvarUp paryAyo.nme.n rahI huI aur utpAd -vyay -dhrauvyamay astitvase banI huI hai; isaliye vastu pariNAm- svabhAvavAlI hI hai .
bhAvArtha : — jahA.N jahA.N vastu dikhAI detI hai vahA.N vahA.N pariNAm dikhAI detA hai . jaise — goras apane dUdh, dahI ghI, ChACh ityAdi pariNAmo.nse yukta hI dikhAI detA hai . jahA.N pariNAm nahI.n hotA vahA.N vastu bhI nahI.n hotI . jaise kAlApan, snigdhatA ityAdi pariNAm nahI.n hai to gadheke sI.ngarUp vastu bhI nahI.n hai . isase siddha huA ki vastu pariNAm rahit kadApi nahI.n hotI . jaise vastu pariNAmake binA nahI.n hotI usIprakAr pariNAm bhI vastuke binA nahI.n hote, kyo.nki vasturUp Ashrayake binA pariNAm kisake Ashrayase rahe.nge ? gorasarUp Ashrayake binA dUdh, dahI ityAdi pariNAm kisake AdhArase ho.nge ? 1. yadi vastuko pariNAm rahit mAnA jAve to goras ityAdi vastuo.nke dUdh, dahI Adi jo pariNAm pratyakSha
dikhAI dete hai.n unake sAth virodh AyegA . 2. kAlakI apekShAse sthir honeko arthAt kAlApekShit pravAhako U rdhvatA athavA U.N chAI kahA jAtA hai .
Page 17 of 513
PDF/HTML Page 50 of 546
single page version
ath chAritrapariNAmasa.nparkasa.nbhavavatoH shuddhashubhapariNAmayorupAdAnahAnAy phal- mAlochayati —
vastusvabhAvashcheti gR^ihyate . sa ev dharmaH paryAyAntareN chAritra.n bhaNyate . ‘chAritta.n khalu dhammo’ iti
aur phi ra vastu to dravya -guN -paryAyamay hai . usame.n traikAlik U rdhva pravAhasAmAnya dravya hai aur sAth hI sAth rahanevAle bhed ve guN hai.n, tathA kramashaH honevAle bhed ve paryAye.n hai.n . aise dravya, guN aur paryAyakI ekatAse rahit koI vastu nahI.n hotI . dUsarI rItise kahA jAy to, vastu utpAd -vyay -dhrauvyamay hai arthAt vah utpanna hotI hai, naShTa hotI hai aur sthir rahatI hai . isaprakAr vah dravya -guN -paryAyamay aur utpAd -vyay -dhrauvyamay honese usame.n kriyA (pariNaman) hotI hI rahatI hai . isaliye pariNAm vastukA svabhAv hI hai ..10..
ab jinakA chAritra pariNAmake sAth samparka (sambandha) hai aise jo shuddha aur shubh (do prakArake) pariNAm hai.n unake grahaN tathA tyAgake liye (shuddha pariNAmake grahaN aur shubh pariNAmake tyAgake liye) unakA phal vichArate hai.n : —
anvayArtha : – [dharmeN pariNatAtmA ] dharmase pariNamit svarUpavAlA [AtmA ] AtmA [yadi ] yadi [shuddhasa.nprayogayuktaH ] shuddha upayogame.n yukta ho to [nirvANasukha.n ] mokSha sukhako [prApnoti ] prApta karatA hai [shubhopayuktaH cha ] aur yadi shubhopayogavAlA ho to (svargasukham ) svargake sukhako (bandhako) prApta karatA hai ..11..
te pAmato nirvANasukh, ne svargasukh shubhayukta jo.11.
Page 18 of 513
PDF/HTML Page 51 of 546
single page version
yadAyamAtmA dharmapariNatasvabhAvaH shuddhopayogapariNatimudvahati tadA niHpratyanIkashaktitayA svakAryakaraNasamarthachAritraH sAkShAnmokShamavApnoti . yadA tu dharmapariNatasvabhAvo.api shubhop- yogapariNatyA sa.ngachChate tadA sapratyanIkashaktitayA svakAryakaraNAsamarthaH katha.nchidviruddha- kAryakArichAritraH shikhitaptaghR^itopasiktapuruSho dAhaduHkhamiv svargasukhabandhamavApnoti . ataH shuddhopayog upAdeyaH shubhopayogo heyaH ..11..
cha dvidhA bhavati . tatra yachChuddhasa.nprayogashabdavAchya.n shuddhopayogasvarUpa.n vItarAgachAritra.n ten nirvANa.n labhate . nirvikalpasamAdhirUpashuddhopayogashaktyabhAve sati yadA shubhopayogarUpasarAgachAritreN pariNamati tadA
TIkA : — jab yah AtmA dharmapariNat svabhAvavAlA hotA huA shuddhopayog pariNatiko dhAraN karatA hai — banAye rakhatA hai tab, jo virodhI shaktise rahit honeke kAraN apanA kArya karaneke liye samartha hai aisA chAritravAn honese, (vah) sAkShAt mokShako prApta karatA hai; aur jab vah dharmapariNat svabhAvavAlA hone par bhI shubhopayog pariNatike sAth yukta hotA hai tab jo 1virodhI shakti sahit honese svakArya karaneme.n asamartha hai aur katha.nchit viruddha kArya karanevAlA hai aise chAritrase yukta honese, jaise agnise garma kiyA huA ghI kisI manuShya par DAl diyA jAve to vah usakI jalanase duHkhI hotA hai, usIprakAr vah svarga sukhake bandhako prApta hotA hai, isaliye shuddhopayog upAdey hai aur shubhopayog hey hai .
bhAvArtha : — jaise ghI svabhAvataH shItalatA utpanna karanevAlA hai tathApi garma ghI se jal jAte hai.n, isIprakAr chAritra svabhAvase mokSha dAtA hai, tathApi sarAg chAritrase bandha hotA hai . jaise Tha.nDA ghI shItalatA utpanna karatA hai isIprakAr vItarAg chAritra sAkShAt mokShakA kAraN hai ..11..
ab chAritra pariNAmake sAth samparka rahit honese jo atyanta hey hai aise ashubh pariNAmakA phal vichArate hai.n : — 1. dAn, pUjA, pa.nch -mahAvrat, devagurudharma prati rAg ityAdirUp jo shubhopayog hai vah chAritrakA virodhI hai isaliye
ashubhodaye AtmA kunar, tirya.nch ne nArakapaNe nitye sahasra duHkhe pI.Dit, sa.nsAramA.n ati ati bhame.12.
Page 19 of 513
PDF/HTML Page 52 of 546
single page version
yadAyamAtmA manAgapi dharmapariNatimanAsAdayannashubhopayogapariNatimAlambate tadA kumanuShyatirya~N.hnArakabhramaNarUpa.n duHkhasahasrabandhamanubhavati . tatashchAritralavasyApyabhAvAdatyantahey evAyamashubhopayog iti ..12..
evamayamapAstasamastashubhAshubhopayogavR^ittiH shuddhopayogavR^ittimAtmasAtkurvANaH shuddhopayogA- dhikAramArabhate . tatra shuddhopayogaphalamAtmanaH protsAhanArthamabhiShTauti — pUrvamanAkulatvalakShaNapAramArthikasukhaviparItamAkulatvotpAdaka.n svargasukha.n labhate . pashchAt param- samAdhisAmagrIsadbhAve mokSha.n cha labhate iti sUtrArthaH ..11.. ath chAritrapariNAmAsa.nbhavAdatyanta- heyasyAshubhopayogasya phala.n darshayati ---asuhodaeN ashubhodayen AdA AtmA kuNaro tiriyo bhavIy Neraiyo kunarastirya~N.hnArako bhUtvA . ki.n karoti . dukkhasahassehi.n sadA abhiddudo bhamadi achcha.nta.n duHkhasahasraiH sadA sarvakAlamabhidrutaH kadarthitaH pIDitaH san sa.nsAre atyanta.n bhramatIti . tathAhi ---nirvikArashuddhAtma- tattvaruchirUpanishchayasamyaktvasya tatraiv shuddhAtmanyavikShiptachittavR^ittirUpanishchayachAritrasya cha vilakShaNen viparItAbhiniveshajanaken draShTashrutAnubhUtapa~nchendriyaviShayAbhilAShatIvrasa.nklesharUpeN chAshubhopayogen yadupArjita.n pApakarma tadudayenAyamAtmA sahajashuddhAtmAnandaikalakShaNapAramArthikasukhaviparIten duHkhen duHkhitaH san svasvabhAvabhAvanAchyuto bhUtvA sa.nsAre.atyanta.n bhramatIti tAtparyArthaH . evamupayogatray- phalakathanarUpeN chaturthasthale gAthAdvaya.n gatam ..12.. ath shubhAshubhopayogadvaya.n nishchayanayen heya.n j~nAtvA shuddhopayogAdhikAra.n prArabhamANaH, shuddhAtmabhAvanAmAtmasAtkurvANaH san jIvasya protsAhanArtha.n shuddho- payogaphala.n prakAshayati . athavA dvitIyapAtanIkA --yadyapi shuddhopayogaphalamagre j~nAna.n sukha.n cha sa.nkShepeN
anvayArtha : — [ashubhodayen ] ashubh udayase [AtmA ] AtmA [kunaraH ] kumanuShya [tiryag ] tirya.nch [nairayikaH ] aur nArakI [bhUtvA ] hokar [duHkhasahasraiH ] hajAro.n duHkho.nse [sadA abhidrutaH ] sadA pI.Dit hotA huA [atya.nta.n bhramati ] (sa.nsArame.n) atyanta bhramaN karatA hai ..12..
TIkA : — jab yah AtmA ki.nchit mAtra bhI dharmapariNatiko prApta na karatA huA ashubhopayog pariNatikA avalamban karatA hai, tab vah kumanuShya, tirya.nch aur nArakIke rUpame.n paribhramaN karatA huA (tadrUp) hajAro.n duHkho.nke bandhanakA anubhav karatA hai; isaliye chAritrake leshamAtrakA bhI abhAv honese yah ashubhopayog atyanta hey hI hai ..12..
isaprakAr yah bhAv (bhagavAn kundakundAchArya dev) samasta shubhAshubhopayogavR^ittiko (shubhaupayogarUp aur ashubh upayogarUp pariNatiko) ✽apAsta kar (hey mAnakar, tiraskAr ✽ apAsta karanA = tiraskAr karanA; hey mAnanA; dUr karanA; ChoD denA.
Page 20 of 513
PDF/HTML Page 53 of 546
single page version
Asa.nsArApUrvaparamAdbhutAhlAdarUpatvAdAtmAnamevAshritya pravR^ittatvAtparAshrayanirapekShatvAdatyanta- vilakShaNatvAtsamastAyatinirapAyitvAnnairantaryapravartamAnatvAchchAtishayavadAtmasamuttha.n viShayAtIt- vistareN cha kathayati tathApyatrApi pIThikAyA.n sUchanA.n karoti . athavA tR^itIyapAtanikA ---pUrva.n shuddhopayogaphala.n nirvANa.n bhaNitamidAnI.n punarnirvANasya phalamanantasukha.n kathayatIti pAtanikAtrayasyArtha.n manasi dhR^itvA sUtramida.n pratipAdayati ---aisaya.n Asa.nsArAddevendrAdisukhebhyo.apyapUrvAdbhutaparamAhlAdarUpatvAd- tishayasvarUpa.n, Adasamuttha.n rAgAdivikalparahitasvashuddhAtmasa.nvittisamutpannatvAdAtmasamuttha.n, visayAtIda.n nirviShayaparamAtmatattvapratipakShabhUtapa~nchendriyaviShayAtItatvAdviShayAtIta.n, aNovama.n nirupamaparamAnandaikalakShaN- tvenopamArahitatvAdanupama.n, aNa.nta.n anantAgAmikAle vinAshAbhAvAdapramitatvAdvA.ananta.n, avvuchChiNNa.n cha karake, dUr karake) shuddhopayogavR^ittiko AtmasAt (AtmarUp, apanerUp) karate hue shuddhopayog adhikAr prArambha karate hai.n . usame.n (pahale) shuddhopayogake phalakI AtmAke protsAhanake liye prasha.nsA karate hai.n .
anvayArtha : — [shuddhopayogaprasiddhAnA.n ] shuddhopayogase 1niShpanna hue AtmAo.nko (kevalI aur siddho.nkA) [sukha.n ] sukh [atishaya.n ] atishay [Atmasamuttha.n ] Atmotpanna [viShayAtIta.n ] viShayAtIt (atIndriy) [anaupamya.n ] anupam [ananta.n ] ananta (avinAshI) [avyuchChinna.n cha ] aur avichChinna (aTUT) hai ..13..
TIkA : — (1) anAdi sa.nsArase jo pahale kabhI anubhavame.n nahI.n AyA aise apUrva, param adbhut AhlAdarUp honese ‘atishay’, (2) AtmAkA hI Ashray lekar (svAshrit) pravartamAn honese ‘Atmotpanna’, (3) parAshrayase nirapekSha honese ( – sparsha, ras, ga.ndh, varNa aur shabdake tathA sa.nkalpavikalpake AshrayakI apekShAse rahit honese) ‘viShayAtIt’, (4) atyanta 1. niShpanna honA = utpanna honA; phalarUp honA; siddha honA . (shuddhopayogase niShpanna hue arthAt shuddhopayog
atya.nt, Atmotpanna, viShayAtIt, anup ana.nt ne vichChedahIn Che sukh aho ! shuddhopayogaprasiddhane.13.
Page 21 of 513
PDF/HTML Page 54 of 546
single page version
manaupamyamanantamavyuchChinna.n cha shuddhopayoganiShpannAnA.n sukhamatastatsarvathA prArthanIyam ..13..
pratapanAdvijayanAttapaHsa.nyuktaH . vigadarAgo vItarAgashuddhAtmabhAvanAbalen samastarAgAdidoSharahitatvAdvi-
AgAmI kAlame.n kabhI bhI nAshako prApta na honese ‘ananta’ aur (6) binA hI antarake pravartamAn
honese ‘avichChinna’ sukh shuddhopayogase niShpanna hue AtmAo.nke hotA hai, isaliye vah (sukh)
sarvathA prArthanIy (vA.nChanIy) hai ..13..
anvayArtha : — [suviditapadArthasUtraH ] jinho.nne (nij shuddha AtmAdi) padArtho.nko aur sUtro.nko bhalI bhA.Nti jAn liyA hai, [sa.nyamatapaHsa.nyutaH ] jo sa.nyam aur tapayukta hai.n, [vigatarAgaH ] jo vItarAg arthAt rAg rahit hai.n [samasukhaduHkhaH ] aur jinhe.n sukh -duHkh samAn hai.n, [shramaNaH ] aise shramaNako (munivarako) [shuddhopayogaH iti bhaNitaH ] ‘shuddhopayogI’ kahA gayA hai ..14..
suvidit sUtra padArtha, sa.nyam tap sahit vItarAg ne sukh duHkhamA.n sam shramaNane shuddhopayog jino kahe.14.
Page 22 of 513
PDF/HTML Page 55 of 546
single page version
sUtrArthaj~nAnabalen svaparadravyavibhAgaparij~nAnashraddhAnavidhAnasamarthatvAtsuviditapadArthasUtraH . sakalaShaDjIvanikAyanishumbhanavikalpAtpa.nchendriyAbhilAShavikalpAchcha vyAvartyAtmanaH shuddhasvarUpe sa.nyamanAt, svarUpavishrAntanistara.ngachaitanyapratapanAchcha sa.nyamatapaHsa.nyutaH . sakalamohanIyavipAk- vivekabhAvanAsauShThavasphu TIkR^itanirvikArAtmasvarUpatvAdvigatarAgaH . paramakalAvalokanAnanubhUyamAn- gatarAgaH . samasuhadukkho nirvikAranirvikalpasamAdherudgatA samutpannA tathaiv paramAnandasukharase lInA tallayA nirvikArasvasa.nvittirUpA yA tu paramakalA tadavaShTambheneShTAniShTendriyaviShayeShu harShaviShAdarahitatvAtsam- sukhaduHkhaH . samaNo eva.nguNavishiShTaH shramaNaH paramamuniH bhaNido suddhovaogo tti shuddhopayogo bhaNit ityabhiprAyaH ..14.. eva.n shuddhopayogaphalabhUtAnantasukhasya shuddhopayogapariNatapuruShasya cha kathanarUpeN pa~nchamasthale gAthAdvaya.n gatam ..
TIkA : — sUtro.nke arthake j~nAnabalase svadravya aur paradravyake vibhAgake 1parij~nAname.n shraddhAname.n aur vidhAname.n (AcharaName.n) samartha honese (svadravya aur paradravyakI bhinnatAkA j~nAn, shraddhAn aur AcharaN honese) jo shramaN padArtho.nko aur (unake pratipAdak) sUtro.nko jinho.nne bhalIbhA.Nti jAn liyA hai aise hai.n, samasta Chah jIvanikAyake hananake vikalpase aur pa.nchendriy sambandhI abhilAShAke vikalpase AtmAko 2vyAvR^itta karake AtmAkA shuddhasvarUpame.n sa.nyaman karanese, aur 3svarUpavishrAnta 4nistara.ng 5chaitanyapratapan honese jo sa.nyam aur tapayukta hai.n, sakal mohanIyake vipAkase bhedakI bhAvanAkI utkR^iShTatAse (samasta mohanIy karmake udayase bhinnatvakI utkR^iShTa bhAvanAse) nirvikAr AtmasvarUpako pragaT kiyA honese jo vItarAg hai, aur paramakalAke avalokanake kAraN sAtA vedanIy tathA asAtA vedanIyake vipAkase utpanna honevAle jo sukh -duHkh un sukh -duHkh janit pariNAmo.nkI viShamatAkA anubhav nahI.n honese (param sukharasame.n lIn nirvikAr svasa.nvedanarUp paramakalAke anubhavake kAraN iShTAniShTa 1. parij~nAn = pUrA j~nAn; j~nAn . 2. vyAvR^itta karake = vimukh karake; rokakar; alag karake . 3. svarUpavishrAnta = svarUpame.n sthir huA . 4. nistara.ng = tara.ng rahit; cha.nchalatA rahit; vikalpa rahit; shA.nt . 5. pratapan honA = pratApavAn honA, prakAshit honA, daidIpyamAn honA .
Page 23 of 513
PDF/HTML Page 56 of 546
single page version
sAtAsAtavedanIyavipAkanirvartitasukhaduHkhajanitapariNAmavaiShamyatvAtsamasukhaduHkhaH shramaNaH shuddho- payog ityabhidhIyate ..14..
cheti ‘pakkhINaghAikammo’ iti prabhR^iti gAthAdvayam . eva.n dvitIyAntarAdhikAre sthalachatuShTayen samudAy-
ab, shuddhopayogakI prAptike bAd tatkAl (antar pa.De binA) hI honevAlI shuddha AtmasvabhAv (kevalaj~nAn) prAptikI prasha.nsA karate hai.n : —
anvayArtha : — [yaH ] jo [upayogavishuddhaH ] upayog vishuddha (shuddhopayogI) hai [AtmA ] vah AtmA [vigatAvaraNAntarAyamoharajAH ] j~nAnAvaraN, darshanAvaraN, antarAy aur moharUp rajase rahit [svayamev bhUtaH ] svayamev hotA huA [j~neyabhUtAnA.n ] j~neyabhUt padArtho.nke [pAra.n yAti ] pArako prApta hotA hai ..15.. 1. samasukhaduHkh = jinhe.n sukh aur duHkh (iShTAniShTa sa.nyog) dono.n samAn hai.n .
je upayogavishuddha te mohAdighAtiraj thakI svayamev rahit thayo thako j~neyAntane pAme sahI.15.
Page 24 of 513
PDF/HTML Page 57 of 546
single page version
yo hi nAm chaitanyapariNAmalakShaNenopayogen yathAshakti vishuddho bhUtvA vartate sa khalu pratipadamudbhidyamAnavishiShTavishuddhishaktirudgranthitAsa.nsArabaddhadR^iDhataramohagranthitayAtyantanirvikArachaitanyo nirastasamastaj~nAnadarshanAvaraNAntarAyatayA niHpratighavijR^imbhitAtmashaktishcha svayamev bhUto j~neyatvamApannAnAmantamavApnoti . ih ki lAtmA j~nAnasvabhAvo j~nAna.n, tu j~neyamAtra.n; tataH samasta- j~neyAntarvartij~nAnasvabhAvamAtmAnamAtmA shuddhopayogaprasAdAdevAsAdayati ..15.. pAtanikA . tadyathA ---ath shuddhopayogalAbhAnantara.n kevalaj~nAna.n bhavatIti kathayati . athavA dvitIyapAtanikA ---kundakundAchAryadevAH sambodhana.n kurvanti, he shivakumAramahArAj, ko.apyAsannabhavyaH sa.nkSheparuchiH pIThikAvyAkhyAnamev shrutvAtmakArya.n karoti, anyaH ko.api punarvistararuchiH shuddhopayogen sa.njAtasarvaj~nasya j~nAnasukhAdika.n vichArya pashchAdAtmakArya.n karotIti vyAkhyAti ---uvaogavisuddho jo upayogen shuddhopayogen pariNAmen vishuddho bhUtvA vartate yaH vigadAvaraNa.ntarAyamoharao bhUdo vigatAvaraNAntarAyamoharajobhUtaH san . katham . sayamev nishchayen svayamev AdA sa pUrvokta AtmA jAdi yAti gachChati . ki.n . para.n pAramavasAnam . keShAm . NeyabhUdANa.n j~neyabhUtapadArthAnAm . sarva.n jAnAtItyarthaH . ato vistar : — yo nirmohashuddhAtmasa.nvittilakShaNen shuddhopayogasa.nj~nenAgamabhAShayA pR^ithaktvavitarka- vIchAraprathamashukladhyAnen pUrva.n niravasheShamohakShapaNa.n kR^itvA tadanantara.n rAgAdivikalpopAdhirahitasvasa.nvitti- lakShaNenaikatvavitarkAvIchArasa.nj~nadvitIyashukladhyAnen kShINakaShAyaguNasthAne.antarmuhUrtakAla.n sthitvA tasyai- vAntyasamaye j~nAnadarshanAvaraNavIryAntarAyAbhidhAnaghAtikarmatraya.n yugapadvinAshayati, sa jagattrayakAlatray- vartisamastavastugatAnantadharmANA.n yugapatprakAshaka.n kevalaj~nAna.n prApnoti . tataH sthita.n shuddhopayogAtsarvaj~no bhavatIti ..15.. ath shuddhopayogajanyasya shuddhAtmasvabhAvalAbhasya bhinnakArak nirapekShatvenAtmAdhInatva.n
TIkA : — jo (AtmA) chaitanya pariNAmasvarUp upayogake dvArA yathAshakti vishuddha hokar vartatA hai, vah (AtmA) jise pad pad par ( – pratyek paryAyame.n) 1vishiShTa vishuddha shakti pragaT hotI jAtI hai, aisA honese, anAdi sa.nsArase ba.NdhI huI dR^i.Dhtar mohagranthi ChUT jAnese atyanta nirvikAr chaitanyavAlA aur samasta j~nAnAvaraN, darshanAvaraN tathA antarAyake naShTa ho jAnese nirvighna vikasit AtmashaktivAn svayamev hotA huA j~neyatAko prApta (padArtho.n) ke antako pA letA hai .
yahA.N (yah kahA hai ki) AtmA j~nAnasvabhAv hai, aur j~nAn j~ney pramAN hai; isaliye samasta j~neyo.nke bhItar praveshako prApta (j~nAtA) j~nAn jisakA svabhAv hai aise AtmAko AtmA shuddhopayogake hI prasAdase prApta karatA hai .
bhAvArtha : — shuddhopayogI jIv pratikShaN atyanta shuddhiko prApta karatA rahatA hai; aur 1. vishiShTa = visheSh; asAdhAraN; khAs .
Page 25 of 513
PDF/HTML Page 58 of 546
single page version
ath shuddhopayogajanyasya shuddhAtmasvabhAvalAbhasya kArakAntaranirapekShatayA.atyanta- mAtmAyattatva.n dyotayati —
aya.n khalvAtmA shuddhopayogabhAvanAnubhAvapratyastamitasamastaghAtikarmatayA samupalabdha- shuddhAnantashaktichitsvabhAvaH, shuddhAnantashaktij~nAyakasvabhAven svatantratvAdgR^ihItakartR^itvAdhikAraH, prakAshayati — tah so laddhasahAvo yathA nishchayaratnatrayalakShaNashuddhopayogaprasAdAtsarva.n jAnAti tathaiv saH pUrvoktalabdhashuddhAtmasvabhAvaH san AdA ayamAtmA havadi saya.nbhu tti NiddiTTho svayambhUrbhavatIti nirdiShTaH kathitaH . ki.nvishiShTo bhUtaH . savvaNhU savvalogapadimahido bhUdo sarvaj~naH sarvalokapatimahitashcha bhUtaH sa.njAtaH . isaprakAr mohakA kShay karake nirvikAr chetanAvAn hokar, bArahave.n guNasthAnake antim samayame.n j~nAnAvaraN; darshanAvaraN aur antarAyakA yugapad kShay karake samasta j~neyo.nko jAnanevAle kevalaj~nAnako prApta karatA hai . isaprakAr shuddhopayogase hI shuddhAtmasvabhAvakA lAbh hotA hai ..15..
ab, shuddhopayogase honevAlI shuddhAtmasvabhAvakI prApti anya kArako.nse nirapekSha ( – svata.ntra) honese atyanta AtmAdhIn hai ( – leshamAtra parAdhIn nahI.n hai) yah pragaT karate hai.n : —
anvayArtha : — [tathA ] isaprakAr [saH AtmA ] vah AtmA [labdhasvabhAvaH ] svabhAvako prApta [sarvaj~naH ] sarvaj~na [sarvalokapatimahitaH ] aur 1sarva (tIn) lokake adhipatiyo.nse pUjit [svayamev bhUtaH ] svayamev huA hone se [svaya.nbhUH bhavati ] ‘svaya.nbhU’ hai [iti nirdiShTaH ] aisA jinendradevane kahA hai ..16..
TIkA : — shuddha upayogakI bhAvanAke prabhAvase samasta ghAtikarmo.nke naShTa honese jisane shuddha anantashaktivAn chaitanya svabhAvako prApta kiyA hai, aisA yah (pUrvokta) AtmA, (1) shuddha 1. sarvalokake adhipati = tIno.n lokake svAmI — surendra, asurendra aur chakravartI .
svayamev jIv thayo thako tene svaya.nbhU jin kahe .16.
Page 26 of 513
PDF/HTML Page 59 of 546
single page version
shuddhAnantashaktij~nAnavipariNamanasvabhAven prApyatvAt karmatva.n kalayan, shuddhAnantashaktij~nAn- vipariNamanasvabhAven sAdhakatamatvAt karaNatvamanubibhrANaH, shuddhAnantashaktij~nAnavipariNaman- svabhAven karmaNA samAshriyamANatvAt sa.npradAnatva.n dadhAnaH, shuddhAnantashaktij~nAnavipariNamanasamaye pUrvapravR^ittavikalaj~nAnasvabhAvApagame.api sahajaj~nAnasvabhAven dhruvatvAlambanAdapAdAnatvamupAdadAnaH, shuddhAnantashaktij~nAnavipariNamanasvabhAvasyAdhArabhUtatvAdadhikaraNatvamAtmasAtkurvANaH, svayamev ShaTkArakIrUpeNopajAyamAnaH, utpattivyapekShayA dravyabhAvabhedabhinnaghAtikarmANyapAsya svayamevA- virbhUtatvAdvA svaya.nbhUriti nirdishyate . ato na nishchayataH pareN sahAtmanaH kArakatva- katham . sayamev nishchayen svayameveti . tathAhi — abhinnakArakachidAnandaikachaitanyasvabhAven svatantratvAt kartA bhavati . nityAnandaikasvabhAven svaya.n prApyatvAt karmakAraka.n bhavati . shuddhachaitanyasvabhAven sAdhakatamatvAtkaraNakAraka.n bhavati . nirvikAraparamAnandaikapariNatilakShaNen shuddhAtmabhAvarUpakarmaNA anantashaktiyukta j~nAyak svabhAvake kAraN svata.ntra honese jisane kartR^itvake adhikArako grahaN kiyA hai aisA, (2) shuddha anantashaktiyukta j~nAnarUpase pariNamit honeke svabhAvake kAraN svaya.n hI prApya honese ( – svaya.n hI prApta hotA honese) karmatvakA anubhav karatA huA, (3) shuddha anantashaktiyukta j~nAnarUpase pariNamit honeke svabhAvase svaya.n hI sAdhakatam (-utkR^iShTa sAdhan) honese karaNatAko dhAraN karatA huA, (4) shuddha anantashaktiyukta j~nAnarUpase pariNamit honeke svabhAvake kAraN svaya.n hI karma dvArA samAshrit honese (arthAt karma svaya.nko hI deneme.n AtA honese) sampradAnatAko dhAraN karatA huA, (5) shuddha anantashaktimay j~nAnarUpase pariNamit honeke samay pUrvame.n pravartamAn 1vikalaj~nAnasvabhAvakA nAsh hone par bhI sahaj j~nAnasvabhAvase svaya.n hI dhruvatAkA avalamban karanese apAdAnako dhAraN karatA huA, aur (6) shuddha anantashaktiyukta j~nAnarUpase pariNamit honeke svabhAvakA svaya.n hI AdhAr hone se adhikaraNatA ko AtmasAt karatA huA — (is prakAr) svayamev Chah kArakarUp honese athavA utpatti – apekShAse 2dravya -bhAvabhedase bhinna ghAtikarmo.nko dUr karake svayamev AvirbhUt honese, ‘svaya.nbhU’ kahalAtA hai .
yahA.N yah kahA gayA hai ki — nishchayase parake sAth AtmAkA kArakatAkA sambandha nahI.n hai, ki jisase shuddhAtmasvabhAvakI prAptike liye sAmagrI ( – bAhya sAdhan) DhU.NDhanekI vyagratAse jIv (vyartha hI) parata.ntra hote hai.n . 1. vikalaj~nAn = apUrNa (mati shrutAdi ) j~nAn . 2. dravya -bhAvabhedase bhinna ghAtikarma = dravya aur bhAvake bhedase ghAtikarma do prakArake hai.n, dravyaghAtikarma aur
Page 27 of 513
PDF/HTML Page 60 of 546
single page version
sa.nbandho.asti, yataH shuddhAtmasvabhAvalAbhAy sAmagrImArgaNavyagratayA paratantrarbhUyate ..16.. samAshriyamANatvAtsa.npradAna.n bhavati . tathaiv pUrvamatyAdij~nAnavikalpavinAshe.apyakhaNDitaikachaitanya- prakAshenAvinashvaratvAdapAdAna.n bhavati . nishchayashuddhachaitanyAdiguNasvabhAvAtmanaH svayamevAdhAratvAdadhikaraNa.n bhavatItyabhedaShaTkArakIrUpeN svat ev pariNamamANaH sannayamAtmA paramAtmasvabhAv-
bhAvArtha : — kartA, karma, karaN, sampradAn, apAdAn aur adhikaraN nAmak Chah kArak hai.n . jo svata.ntratayA -svAdhInatAse karatA hai vah karttA hai; karttA jise prApta karatA hai vah karma hai; sAdhakatam arthAt utkR^iShTa sAdhanako karaN kahate hai.n; karma jise diyA jAtA hai athavA jisake liye kiyA jAtA hai vah sampradAn hai; jisame.nse karma kiyA jAtA hai, vah dhruvavastu apAdAn hai, aur jisame.n arthAt jisake AdhArase karma kiyA jAtA hai vah adhikaraN hai . yah Chah kArak vyavahAr aur nishchayake bhedase do prakArake hai.n . jahA.N parake nimittase kAryakI siddhi kahalAtI hai vahA vyavahAr kArak hai.n, aur jahA.N apane hI upAdAn kAraNase kAryakI siddhi kahI jAtI hai vahA.N nishchayakArak hai.n .
vyavahAr kArako.nkA dR^iShTAnta isaprakAr hai — kumhAr kartA hai; gha.DA karma hai; da.nD, chakra, chIvar ityAdi karaN hai; kumhAr jal bharanevAleke liye gha.DA banAtA hai, isaliye jal bharanevAlA sampradAn hai; TokarIme.nse miTTI lekar gha.DA banAtA hai, isaliye TokarI apAdAn hai, aur pR^ithvIke AdhAr par gha.DA banAtA hai, isaliye pR^ithvI adhikaraN hai . yahA.N sabhI kArak bhinna -bhinna hai.n . anya kartA hai; anya karma hai; anya karaN hai; anya sampradAn; anya apAdAn aur anya adhikaraN hai . paramArthataH koI dravya kisIkA kartA – hartA nahI.n ho sakatA, isaliye yah Chaho.n vyavahAr kArak asatya hai.n . ve mAtra upacharit asadbhUt vyavahAranayase kahe jAte hai.n . nishchayase kisI dravyakA anya dravyake sAth kAraNatAkA sambandha hai hI nahI.n .
nishchay kArako.nkA dR^iShTAnta is prakAr hai : — miTTI svata.ntratayA ghaTarUp kAryako prApta hotI hai isalie miTTI kartA hai aur gha.DA karma hai . athavA, gha.DA miTTIse abhinna hai isaliye miTTI svaya.n hI karma hai; apane pariNaman svabhAv se miTTIne gha.DA banAyA isaliye miTTI svaya.n hI karaN hai; miTTIne gha.DArUp karma apaneko hI diyA isalie miTTI svaya.n sampradAn hai; miTTIne apaneme.nse pi.nDarUp avasthA naShTa karake ghaTarUp karma kiyA aur svaya.n dhruv banI rahI isalie vah svaya.n hI apAdAn hai; miTTIne apane hI AdhArase gha.DA banAyA isaliye svaya.n hI adhikaraN hai . isaprakAr nishchayase Chaho.n kArak ek hI dravyame.n hai . paramArthataH ek dravya dUsare kI sahAyatA nahI.n kar sakatA aur dravya svaya.n hI, apaneko, apanese, apane lie, apaneme.nse, apaneme.n karatA hai isaliye nishchay Chah kArak hI param satya hai.n .
uparokta prakArase dravya svaya.n hI apanI ananta shaktirUp sampadAse paripUrNa hai isaliye svaya.n hI Chah kArakarUp hokar apanA kArya karaneke lie samartha hai, use bAhya sAmagrI koI