Top ▲
Page 268 of 513 PDF/HTML Page 301 of 546 single page version
സംഖ്യേയപ്രദേശപ്രസ്താരരൂപത്വാദധര്മസ്യ, സര്വവ്യാപ്യനന്തപ്രദേശപ്രസ്താരരൂപത്വാദാകാശസ്യ ച പ്രദേശവത്ത്വമ് .
കാലാണോസ്തു ദ്രവ്യേണ പ്രദേശമാത്രത്വാത്പര്യായേണ തു പരസ്പരസംപര്കാസംഭവാദപ്രദേശത്വമേവാസ്തി . തതഃ
കാലദ്രവ്യമപ്രദേശം, ശേഷദ്രവ്യാണി പ്രദേശവന്തി .. ൧൩൫ ..
അഥ ക്വാമീ പ്രദേശിനോപ്രദേശാശ്ചാവസ്ഥിതാ ഇതി പ്രജ്ഞാപയതി —
ലോഗാലോഗേസു ണഭോ ധമ്മാധമ്മേഹിം ആദദോ ലോഗോ .
സേസേ പഡുച്ച കാലോ ജീവാ പുണ പോഗ്ഗലാ സേസാ .. ൧൩൬ ..
ലോകാലോകയോര്നഭോ ധര്മാധര്മാഭ്യാമാതതോ ലോകഃ .
ശേഷൌ പ്രതീത്യ കാലോ ജീവാഃ പുനഃ പുദ്ഗലാഃ ശേഷൌ .. ൧൩൬ ..
ധര്മാധര്മയോഃ പുനരവസ്ഥിതരൂപേണ ലോകാകാശപ്രമിതാസംഖ്യേയപ്രദേശത്വമ് . സ്കന്ധാകാരപരിണതപുദ്ഗലാനാം തു
സംഖ്യേയാസംഖ്യേയാനന്തപ്രദേശത്വമ് . കിംതു പുദ്ഗലവ്യാഖ്യാനേ പ്രദേശശബ്ദേന പരമാണവോ ഗ്രാഹ്യാ, ന ച ക്ഷേത്ര-
പ്രദേശാഃ . കസ്മാത് . പുദ്ഗലാനാമനന്തപ്രദേശക്ഷേത്രേവസ്ഥാനാഭാവാദിതി . പരമാണോര്വ്യക്തിരൂപേണൈകപ്രദേശത്വം
ശക്തിരൂപേണോപചാരേണ ബഹുപ്രദേശത്വം ച . ആകാശസ്യാനന്താ ഇതി . ണത്ഥി പദേസ ത്തി കാലസ്സ ന സന്തി പ്രദേശാ
ഇതി കാലസ്യ . കസ്മാത് . ദ്രവ്യരൂപേണൈകപ്രദേശത്വാത്, പരസ്പരബന്ധാഭാവാത്പര്യായരൂപേണാപീതി .. ൧൩൫ .. അഥ
തമേവാര്ഥം ദ്രഢയതി —
ഏദാണി പംചദവ്വാണി ഉജ്ഝിയകാലം തു അത്ഥികായ ത്തി ...
ഭണ്ണംതേ കായാ പുണ ബഹുപ്പദേസാണ പചയത്തം .. ✽ ൧൧ ..
പ്രദേശോംകേ പ്രസ്താരരൂപ ഹോനേസേ അധര്മ പ്രദേശവാന് ഹൈ; ഔര സര്വവ്യാപീ അനന്തപ്രദേശോംകേ പ്രസ്താരരൂപ ഹോനേസേ . കാലാണു തോ ദ്രവ്യസേ പ്രദേശമാത്ര ഹോനേസേ ഔര പര്യായസേ പരസ്പര സംപര്ക ന ഹോനേസേ
അപ്രദേശീ ഹീ ഹൈ .
ഇസലിയേ കാലദ്രവ്യ അപ്രദേശീ ഹൈ ഔര ശേഷ ദ്രവ്യ പ്രദേശവാന് ഹൈം .. ൧൩൫ ..
അബ, യഹ ബതലാതേ ഹൈം കി പ്രദേശീ ഔര അപ്രദേശീ ദ്രവ്യ കഹാ
രഹതേ ഹൈം : —
അന്വയാര്ഥ : — [നഭഃ ] ആകാശ [ലോകാലോകയോഃ ] ലോകാലോകമേം ഹൈ, [ലോകഃ ]
ലോക [ധര്മാധര്മാഭ്യാമ് ആതതഃ ] ധര്മ ഔര അധര്മസേ വ്യാപ്ത ഹൈ, [ശേഷൌ പ്രതീത്യ ] ശേഷ ദോ ദ്രവ്യോംകാ[കാലഃ ] കാല ഹൈ, [പുനഃ ] ഔര [ശേഷൌ ] ശേഷ ദോ ദ്രവ്യ [ജീവാഃ പുദ്ഗലാഃ ] ജീവ ഔര പുദ്ഗല ഹൈം .. ൧൩൬ ..
ലോകേ അലോകേ ആഭ, ലോക അധര്മ -ധര്മഥീ വ്യാപ്ത ഛേ,
Page 269 of 513 PDF/HTML Page 302 of 546 single page version
ആകാശം ഹി താവത ് ലോകാലോകയോരപി, ഷഡ്ദ്രവ്യസമവായാസമവായയോരവിഭാഗേന വൃത്തത്വാത ് .
ധര്മാധര്മൌ സര്വത്ര ലോകേ, തന്നിമിത്തഗമനസ്ഥാനാനാം ജീവപുദ്ഗലാനാം ലോകാദ്ബഹിസ്തദേകദേശേ ച ് . കാലോപി ലോകേ, ജീവപുദ്ഗലപരിണാമവ്യജ്യമാനസമയാദിപര്യായത്വാത ്; സ
തു ലോകൈകപ്രദേശ ഏവാപ്രദേശത്വാത ് . ജീവപുദ്ഗലൌ തു യുക്തിത ഏവ ലോകേ, ഷഡ്ദ്രവ്യസമവായാത്മക-
ത്വാല്ലോകസ്യ . കിംതു ജീവസ്യ പ്രദേശസംവര്തവിസ്താരധര്മത്വാത ്, പുദ്ഗലസ്യ ബന്ധഹേതുഭൂതസ്നിഗ്ധരൂക്ഷഗുണ-
ഏദാണി പംചദവ്വാണി ഏതാനി പൂര്വസൂത്രോക്താനി ജീവാദിഷഡ്ദ്രവ്യാണ്യേവ ഉജ്ഝിയ കാലം തു കാലദ്രവ്യം
വിഹായ അത്ഥികായ ത്തി ഭണ്ണംതേ അസ്തികായാഃ പഞ്ചാസ്തികായാ ഇതി ഭണ്യന്തേ . കായാ പുണ കായാഃ കായശബ്ദേന
പുനഃ . കിം ഭണ്യതേ . ബഹുപ്പദേസാണ പചയത്തം ബഹുപ്രദേശാനാം സംബന്ധി പ്രചയത്വം സമൂഹ ഇതി . അത്ര പഞ്ചാസ്തി-
കായമധ്യേ ജീവാസ്തികായ ഉപാദേയസ്തത്രാപി പഞ്ചപരമേഷ്ഠിപര്യായാവസ്ഥാ, തസ്യാമപ്യര്ഹത്സിദ്ധാവസ്ഥാ, തത്രാപി . വസ്തുതസ്തു രാഗാദിസമസ്തവികല്പജാലപരിഹാരകാലേ സിദ്ധജീവസദൃശാ സ്വകീയശുദ്ധാത്മാവസ്ഥേതി
ഭാവാര്ഥഃ .. ✽ ൧൧ .. ഏവം പഞ്ചാസ്തികായസംക്ഷേപസൂചനരൂപേണ ചതുര്ഥസ്ഥലേ ഗാഥാദ്വയം ഗതമ് . അഥ ദ്രവ്യാണാം
ലോകാകാശേവസ്ഥാനമാഖ്യാതി — ലോഗാലോഗേസു ണഭോ ലോകാലോകയോരധികരണഭൂതയോര്ണഭ ആകാശം തിഷ്ഠതി .
ധമ്മാധമ്മേഹിം ആദദോ ലോഗോ ധര്മാധര്മാസ്തികായാഭ്യാമാതതോ വ്യാപ്തോ ഭൃതോ ലോകഃ . കിം കൃത്വാ . സേസേ പഡുച്ച
ശേഷൌ ജീവപുദ്ഗലൌ പ്രതീത്യാശ്രിത്യ . അയമത്രാര്ഥഃ — ജീവപുദ്ഗലൌ താവല്ലോകേ തിഷ്ഠതസ്തയോര്ഗതിസ്ഥിത്യോഃ
കാരണഭൂതൌ ധര്മാധര്മാവപി ലോകേ . കാലോ കാലോപി ശേഷൌ ജീവപുദ്ഗലൌ പ്രതീത്യ ലോകേ . ക സ്മാദിതി ചേത് .
ജീവപുദ്ഗലാഭ്യാം നവജീര്ണപരിണത്യാ വ്യജ്യമാനസമയഘടികാദിപര്യായത്വാത് . ശേഷശബ്ദേന കിം ഭണ്യതേ . ജീവാ
പുണ പോഗ്ഗലാ സേസാ ജീവാഃ പുദ്ഗലാശ്ച പുനഃ ശേഷാ ഭണ്യന്ത ഇതി . അയമത്ര ഭാവഃ — യഥാ സിദ്ധാ ഭഗവന്തോ
യദ്യപി നിശ്ചയേന ലോകാകാശപ്രമിതശുദ്ധാസംഖ്യേയപ്രദേശേ കേവലജ്ഞാനാദിഗുണാധാരഭൂതേ സ്വകീയസ്വകീയഭാവേ മോക്ഷശിലായാം തിഷ്ഠന്തീതി ഭണ്യന്തേ . തഥാ സര്വേ പദാര്ഥാ യദ്യപി നിശ്ചയേന
ടീകാ : — പ്രഥമ തോ ആകാശ ലോക തഥാ അലോകമേം ഹൈ, ക്യോംകി ഛഹ ദ്രവ്യോംകേ
സമവായ ഔര അസമവായമേം ബിനാ വിഭാഗകേ രഹതാ ഹൈ . ധര്മ ഔര അധര്മ ദ്രവ്യ സര്വത്ര ലോകമേം
ഹൈ, ക്യോംകി ഉനകേ നിമിത്തസേ ജിനകീ ഗതി ഔര സ്ഥിതി ഹോതീ ഹൈ ഐസേ ജീവ ഔര പുദ്ഗലോംകീ . കാല ഭീ ലോകമേം ഹൈ, ക്യോംകി ജീവ ഔര പുദ്ഗലോംകേ പരിണാമോംകേ
ദ്വാരാ (കാലകീ) സമയാദി പര്യായേം വ്യക്ത ഹോതീ ഹൈം; ഔര വഹ കാല ലോകകേ ഏക പ്രദേശമേം . ജീവ ഔര പുദ്ഗല തോ യുക്തിസേ ഹീ ലോകമേം ഹൈം, ക്യോംകി
ലോക ഛഹ ദ്രവ്യോംകാ സമവായസ്വരൂപ ഹൈ .
ഔര ഇസകേ അതിരിക്ത (ഇതനാ വിശേഷ ജാനനാ ചാഹിയേ കി), പ്രദേശോംകാ സംകോച-
വിസ്താര ഹോനാ വഹ ജീവകാ ധര്മ ഹൈ, ഔര ബംധകേ ഹേതുഭൂത സ്നിഗ്ധ -രുക്ഷ ( – ചികനേ -രൂഖേ) ഗുണ
പുദ്ഗലകാ ധര്മ ഹോനേസേ ജീവ ഔര പുദ്ഗലകാ സമസ്ത ലോകമേം യാ ഉസകേ ഏകദേശമേം രഹനേകാ
Page 270 of 513 PDF/HTML Page 303 of 546 single page version
ധര്മത്വാച്ച തദേകദേശസര്വലോകനിയമോ നാസ്തി . കാലജീവപുദ്ഗലാനാമിത്യേകദ്രവ്യാപേക്ഷയാ ഏകദേശ
അനേകദ്രവ്യാപേക്ഷയാ പുനരംജനചൂര്ണപൂര്ണസമുദ്ഗകന്യായേന സര്വലോക ഏവേതി .. ൧൩൬ ..
അഥ പ്രദേശവത്ത്വാപ്രദേശവത്ത്വസംഭവപ്രകാരമാസൂത്രയതി —
ജധ തേ ണഭപ്പദേസാ തധപ്പദേസാ ഹവംതി സേസാണം .
അപദേസോ പരമാണൂ തേണ പദേസുബ്ഭവോ ഭണിദോ .. ൧൩൭ ..
യഥാ തേ നഭഃപ്രദേശാസ്തഥാ പ്രദേശാ ഭവന്തി ശേഷാണാമ് .
അപ്രദേശഃ പരമാണുസ്തേന പ്രദേശോദ്ഭവോ ഭണിതഃ .. ൧൩൭ ..
സ്വകീയസ്വകീയസ്വരൂപേ തിഷ്ഠന്തി തഥാപി വ്യവഹാരേണ ലോകാകാശേ തിഷ്ഠന്തീതി . അത്ര യദ്യപ്യനന്തജീവ-
ദ്രവ്യേഭ്യോനന്തഗുണപുദ്ഗലാസ്തിഷ്ഠന്തി തഥാപ്യേകദീപപ്രകാശേ ബഹുദീപപ്രകാശവദ്വിശിഷ്ടാവഗാഹശക്തിയോഗേനാ- .. ൧൩൬ .. അഥ യദേവാകാശസ്യ പരമാണുവ്യാപ്തക്ഷേത്രം പ്രദേശ-
ലക്ഷണമുക്തം ശേഷദ്രവ്യപ്രദേശാനാം തദേവേതി സൂചയതി — ജധ തേ ണഭപ്പദേസാ യഥാ തേ പ്രസിദ്ധാഃ പരമാണു-
വ്യാപ്തക്ഷേത്രപ്രമാണാകാശപ്രദേശാഃ തധപ്പദേസാ ഹവംതി സേസാണം തേനൈവാകാശപ്രദേശപ്രമാണേന പ്രദേശാ ഭവന്തി . കേഷാമ് .
ശുദ്ധബുദ്ധൈകസ്വഭാവം യത്പരമാത്മദ്രവ്യം തത്പ്രഭൃതിശേഷദ്രവ്യാണാമ് . അപദേസോ പരമാണൂ അപ്രദേശോ ദ്വിതീയാദി-
പ്രദേശരഹിതോ യോസൌ പുദ്ഗലപരമാണുഃ തേണ പദേസുബ്ഭവോ ഭണിദോ തേന പരമാണുനാ പ്രദേശസ്യോദ്ഭവ
നിയമ നഹീം ഹൈ . (ഔര) കാല, ജീവ തഥാ പുദ്ഗല ഏക ദ്രവ്യകീ അപേക്ഷാസേ ലോകകേ
ഏകദേശമേം രഹതേ ഹൈം ഔര അനേക ദ്രവ്യോംകീ അപേക്ഷാസേ അംജനചൂര്ണ (കാജല) സേ ഭരീ ഹുഈ .. ൧൩൬ ..
അബ, യഹ കഹതേ ഹൈം കി പ്രദേശവത്ത്വ ഔര അപ്രദേശവത്ത്വ കിസ പ്രകാരസേ സംഭവ ഹൈ : —
അന്വയാര്ഥ : — [യഥാ ] ജൈസേ [തേ നഭഃ പ്രദേശാഃ ] വേ ആകാശപ്രദേശ ഹൈം, [തഥാ ]
ഉസീപ്രകാര [ശേഷാണാം ] ശേഷ ദ്രവ്യോംകേ [പ്രദേശാഃ ഭവന്തി ] പ്രദേശ ഹൈം (അര്ഥാത് ജൈസേ – ആകാശകേ പ്രദേശ
പരമാണുരൂപീ ഗജസേ നാപേ ജാതേ ഹൈ . ഉസീപ്രകാര ശേഷ ദ്രവ്യോംകേ പ്രദേശ ഭീ ഇസീപ്രകാര നാപേ ജാതേ ഹൈം ) .
[പരമാണുഃ ] പരമാണു [അപ്രദേശഃ ] അപ്രദേശീ ഹൈ; [തേന ] ഉസകേ ദ്വാരാ [പ്രദേശോദ്ഭവഃ ഭണിതഃ ] പ്രദേശോദ്ഭവ കഹാ ഹൈ .. ൧൩൭ ..
ജേ രീത ആഭ -പ്രദേശ, തേ രീത ശേഷ ദ്രവ്യ -പ്രദേശ ഛേ;
Page 271 of 513 PDF/HTML Page 304 of 546 single page version
സൂത്രയിഷ്യതേ ഹി സ്വയമാകാശസ്യ പ്രദേശലക്ഷണമേകാണുവ്യാപ്യത്വമിതി . ഇഹ തു യഥാകാശസ്യ
പ്രദേശാസ്തഥാ ശേഷദ്രവ്യാണാമിതി പ്രദേശലക്ഷണപ്രകാരൈകത്വമാസൂത്ര്യതേ . തതോ യഥൈകാണുവ്യാപ്യേനാംശേന
ഗണ്യമാനസ്യാകാശസ്യാനന്താംശത്വാദനന്തപ്രദേശത്വം തഥൈകാണുവ്യാപ്യേനാംശേന ഗണ്യമാനാനാം ധര്മാധര്മൈക- ് പ്രത്യേകമസംഖ്യേയപ്രദേശത്വമ് . യഥാ ചാവസ്ഥിതപ്രമാണയോര്ധര്മാധര്മയോസ്തഥാ
സംവര്തവിസ്താരാഭ്യാമനവസ്ഥിതപ്രമാണസ്യാപി ശുഷ്കാര്ദ്രത്വാഭ്യാം ചര്മണ ഇവ ജീവസ്യ സ്വാംശാല്പ- . അമൂര്തസംവര്തവിസ്താരസിദ്ധിശ്ച സ്ഥൂലകൃശശിശുകുമാരശരീരവ്യാപി-
ത്വാദസ്തി സ്വസംവേദനസാധ്യൈവ . പുദ്ഗലസ്യ തു ദ്രവ്യേണൈകപ്രദേശമാത്രത്വാദപ്രദേശത്വേ യഥോദിതേ സത്യപി
ഉത്പത്തിര്ഭണിതാ . പരമാണുവ്യാപ്തക്ഷേത്രം പ്രദേശോ ഭവതി . തദഗ്രേ വിസ്തരേണ കഥയതി ഇഹ തു സൂചിതമേവ .. ൧൩൭ ..
ഏവം പഞ്ചമസ്ഥലേ സ്വതന്ത്രഗാഥാദ്വയം ഗതമ് . അഥ കാലദ്രവ്യസ്യ ദ്വിതീയാദിപ്രദേശരഹിതത്വേനാപ്രദേശത്വം
വ്യവസ്ഥാപയതി — സമഓ സമയപര്യായസ്യോപാദാനകാരണത്വാത്സമയഃ കാലാണുഃ . ദു പുനഃ . സ ച കഥംഭൂതഃ .
൧. അവസ്ഥിത പ്രമാണ = നിയത പരിമാണ, നിശ്ചിത മാപ; (ധര്മ തഥാ അധര്മ ദ്രവ്യകാ മാപ ലോക ജിതനാ നിയത ഹൈ . )
൨. അനവസ്ഥിത = അനിയത; അനിശ്ചിത; (സൂഖേ -ഗീലേ ചര്മകീ ഭാ
തി ജീവ പരക്ഷേത്രകീ അപേക്ഷാസേ സംകോച വിസ്താരകോ
പ്രാപ്ത ഹോനേസേ അനിശ്ചിത മാപവാലാ ഹൈ . ഐസാ ഹോനേ പര ഭീ, ജൈസേ ചമഡേകേ നിജ -അംശ കമ -ബഢ നഹീം ഹോതേ,
ഉസീപ്രകാര ജീവകേ നിജ -അംശ കമ -ബഢ നഹീം ഹോതേ; ഇസലിയേ വഹ സദാ നിയത അസംഖ്യപ്രദേശീ ഹീ ഹൈ . )
ടീകാ : — (ഭഗവത് കുന്ദകുന്ദാചാര്യ) സ്വയം ഹീ (൧൪൦ വേം) സൂത്ര ദ്വാരാ കഹേംഗേ കി
ആകാശകേ പ്രദേശകാ ലക്ഷണ ഏകാണുവ്യാപ്യത്വ ഹൈ (അര്ഥാത് ഏക പരമാണുസേ വ്യാപ്ത ഹോനാ വഹ പ്രദേശകാ .
ഇസലിയേ, ജൈസേ ഏകാണുവ്യാപ്യ (-ഏക പരമാണുസേ വ്യാപ്ത ഹോ ഐസേ) അംശകേ ദ്വാരാ ഗിനേ ജാനേ
പര ആകാശകേ അനന്ത അംശ ഹോനേസേ ആകാശ അനന്തപ്രദേശീ ഹൈ, ഉസീപ്രകാര ഏകാണുവ്യാപ്യ – ഏക പരമാണുസേ വ്യാപ്ത ഹോനേ യോഗ്യ) അംശകേ ദ്വാരാ ഗിനേ ജാനേ പര ധര്മ, അധര്മ ഔര ഏക ജീവകേ
അസംഖ്യാത അംശ ഹോനേസേ വേ – പ്രത്യേക അസംഖ്യാതപ്രദേശീ ഹൈ . ഔര ജൈസേ ൧ അവസ്ഥിത പ്രമാണവാലേ ധര്മ
തഥാ അധര്മ അസംഖ്യാതപ്രദേശീ ഹൈം, ഉസീപ്രകാര സംകോചവിസ്താരകേ കാരണ ൨ അനവസ്ഥിത പ്രമാണവാലേ
ജീവകേ — സൂഖേ -ഗീലേ ചമഡേകീ ഭാ
തി — നിജ അംശോംകാ അല്പബഹുത്വ നഹീം ഹോതാ ഇസലിയേ
അസംഖ്യാതപ്രദേശീപനാ ഹീ ഹൈ . (യഹാ
യഹ പ്രശ്ന ഹോതാ ഹൈ കി അമൂര്ത ഐസേ ജീവകാ സംകോചവിസ്താര കൈസേ
സംഭവ ഹൈ ? ഉസകാ സമാധാന കിയാ ജാതാ ഹൈ : — ) അമൂര്തകേ സംകോചവിസ്താരകീ സിദ്ധി തോ അപനേ
അനുഭവസേ ഹീ സാധ്യ ഹൈ, ക്യോംകി (സബകോ സ്വാനുഭവസേ സ്പഷ്ട ഹൈ കി) ജീവ സ്ഥൂല തഥാ കൃശ .
പുദ്ഗല തോ ദ്രവ്യതഃ ഏകപ്രദേശമാത്ര ഹോനേസേ യഥോക്ത (പൂര്വകഥിത) പ്രകാരസേ അപ്രദേശീ ഹൈ
Page 272 of 513 PDF/HTML Page 305 of 546 single page version
ദ്വിപ്രദേശാദ്യുദ്ഭവഹേതുഭൂതതഥാവിധസ്നിഗ്ധരൂക്ഷഗുണപരിണാമശക്തിസ്വഭാവാത്പ്രദേശോദ്ഭവത്വമസ്തി . തതഃ
പര്യായേണാനേകപ്രദേശത്വസ്യാപി സംഭവാത ് ദ്വയാദിസംഖ്യേയാസംഖ്യേയാനന്തപ്രദേശത്വമപി ന്യായ്യം
പുദ്ഗലസ്യ .. ൧൩൭ ..
അഥ കാലാണോരപ്രദേശത്വമേവേതി നിയമയതി —
സമഓ ദു അപ്പദേസോ പദേസമേത്തസ്സ ദവ്വജാദസ്സ .
വദിവദദോ സോ വട്ടദി പദേസമാഗാസദവ്വസ്സ .. ൧൩൮ ..
സമയസ്ത്വപ്രദേശഃ പ്രദേശമാത്രസ്യ ദ്രവ്യജാതസ്യ .
വ്യതിപതതഃ സ വര്തതേ പ്രദേശമാകാശദ്രവ്യസ്യ .. ൧൩൮ ..
അപ്പദേസോ അപ്രദേശോ ദ്വിതീയാദിപ്രദേശരഹിതോ ഭവതി . സ ച കിം കരോതി . സോ വട്ടദി സ പൂര്വോക്തകാലാണുഃ
പരമാണോര്ഗതിപരിണതേഃ സഹകാരിത്വേന വര്തതേ . കസ്യ സംബന്ധീ യോസൌ പരമാണുഃ . പദേസമേത്തസ്സ ദവ്വജാദസ്സ
പ്രദേശമാത്രപുദ്ഗലജാതിരൂപപരമാണുദ്രവ്യസ്യ . കിം കുര്വതഃ . വദിവദദോ വ്യതിപതതോ മന്ദഗത്യാ ഗച്ഛതഃ . കം
പ്രതി . പദേസം കാലാണുവ്യാപ്തമേകപ്രദേശമ് . കസ്യ സംബന്ധിനമ് . ആഗാസദവ്വസ്സ ആകാശദ്രവ്യസ്യേതി . തഥാഹി –
കാലാണുരപ്രദേശോ ഭവതി . കസ്മാത് . ദ്രവ്യേണൈകപ്രദേശത്വാത് . അഥവാ യഥാ സ്നേഹഗുണേന പുദ്ഗലാനാം
തഥാപി ദോ ൧ പ്രദേശാദികേ ഉദ്ഭവകേ ഹേതുഭൂത തഥാവിധ (ഉസ പ്രകാരകേ) സ്നിഗ്ധ -രൂക്ഷഗുണരൂപ
പരിണമിത ഹോനേകീ ശക്തിരൂപ സ്വഭാവകേ കാരണ ഉസകേ പ്രദേശോംകാ ഉദ്ഭവ ഹൈ; ഇസലിയേ പര്യായസേ .. ൧൩൭ ..
അബ, ‘കാലാണു അപ്രദേശീ ഹീ ഹൈ’ ഐസാ നിയമ കരതേ ഹൈം (അര്ഥാത് ദരശാതേ ഹൈം : — )
അന്വയാര്ഥ : — [സമയഃ തു ] കാല തോ [അപ്രദേശഃ ] അപ്രദേശീ ഹൈ, [പ്രദേശമാത്രസ്യ
ദ്രവ്യജാതസ്യ ] പ്രദേശമാത്ര പുദ്ഗല -പരമാണു [ആകാശദ്രവ്യസ്യ പ്രദേശം ] ആകാശ ദ്രവ്യകേ പ്രദേശകോ[വ്യതിപതതഃ ] മംദ ഗതിസേ ഉല്ലംഘന കര രഹാ ഹോ തബ [സഃ വര്തതേ ] വഹ വര്തതാ ഹൈ അര്ഥാത്.. ൧൩൮ ..
൧. ദ്വിപ്രദേശീ ഇത്യാദി സ്കന്ധോംകീ ഉത്പത്തികേ കാരണഭൂത ജോ സ്നിഗ്ധ -രൂക്ഷ ഗുണ ഹൈം ഉനരൂപ പരിണമിത ഹോനേകീ ശക്തി
പുദ്ഗലകാ സ്വഭാവ ഹൈ .
ഛേ കാള തോ അപ്രദേശ; ഏകപ്രദേശ പരമാണു യദാ
Page 273 of 513 PDF/HTML Page 306 of 546 single page version
അപ്രദേശ ഏവ സമയോ, ദ്രവ്യേണ പ്രദേശമാത്രത്വാത ് . ന ച തസ്യ പുദ്ഗലസ്യേവ പര്യായേണാപ്യ-
നേകപ്രദേശത്വം, യതസ്തസ്യ നിരന്തരം പ്രസ്താരവിസ്തൃതപ്രദേശമാത്രാസംഖ്യേയദ്രവ്യത്വേപി പരസ്പരസംപര്കാ- .. ൧൩൮ ..
അഥ കാലപദാര്ഥസ്യ ദ്രവ്യപര്യായൌ പ്രജ്ഞാപയതി —
പരസ്പരബന്ധോ ഭവതി തഥാവിധബന്ധാഭാവാത്പര്യായേണാപി . അയമത്രാര്ഥഃ — യസ്മാത്പുദ്ഗലപരമാണോരേകപ്രദേശ-
ഗമനപര്യന്തം സഹകാരിത്വം ക രോതി ന ചാധികം തസ്മാദേവ ജ്ഞായതേ സോപ്യേകപ്രദേശ ഇതി .. ൧൩൮ .. അഥ
പൂര്വോക്തകാലപദാര്ഥസ്യ പര്യായസ്വരൂപം ദ്രവ്യസ്വരൂപം ച പ്രതിപാദയതി — വദിവദദോ തസ്യ പൂര്വസൂത്രോദിത-
൧. പ്രസ്താര = വിസ്താര . (അസംഖ്യാത കാലദ്രവ്യ സമസ്ത ലോകാകാശമേം ഫൈ ലേ ഹുഏ ഹൈം . ഉനകേ പരസ്പര അന്തര നഹീം
ഹൈ, ക്യോംകി പ്രത്യേക ആകാശപ്രദേശമേം ഏക -ഏക കാലദ്രവ്യ രഹ രഹാ ഹൈ . )
൨. പ്രദേശമാത്ര = ഏകപ്രദേശീ . (ജബ ഏകപ്രദേശീ ഐസാ പരമാണു കിസീ ഏക ആകാശപ്രദേശകോ മന്ദഗതിസേ
ഉല്ലംഘന കര രഹാ ഹോ തഭീ ഉസ ആകാശപ്രദേശമേം രഹനേവാലേ കാലദ്രവ്യകീ പരിണതി ഉസമേം നിമിത്തഭൂതരൂപസേ . )
പ്ര. ൩൫
ടീകാ : — കാല, ദ്രവ്യസേ പ്രദേശമാത്ര ഹോനേസേ, അപ്രദേശീ ഹീ ഹൈ . ഔര ഉസേ പുദ്ഗലകീ ഭാ
തി
പര്യായസേ ഭീ അനേകപ്രദേശീപനാ നഹീം ഹൈ; ക്യോംകി പരസ്പര അന്തരകേ ബിനാ ൧ പ്രസ്താരരൂപ വിസ്തൃത
പ്രദേശമാത്ര അസംഖ്യാത കാലദ്രവ്യ ഹോനേ പര ഭീ പരസ്പര സംപര്ക ന ഹോനേസേ ഏക -ഏക ആകാശപ്രദേശകോ ൨ പ്രദേശമാത്ര പരമാണു ഉസ (കാലാണു) സേ വ്യാപ്ത ഏക
ആകാശപ്രദേശകോ മന്ദഗതിസേ ഉല്ലംഘന കരതാ ഹോ .
ഭാവാര്ഥ : — ലോകാകാശകേ അസംഖ്യാതപ്രദേശ ഹൈം . ഏക -ഏക പ്രദേശമേം ഏക -ഏക കാലാണു
രഹാ ഹുആ ഹൈ . വേ കാലാണു സ്നിഗ്ധ -രൂക്ഷഗുണകേ അഭാവകേ കാരണ രത്നോംകീ രാശികീ ഭാ
തി പൃഥക്-
പൃഥക് ഹീ രഹതേ ഹൈം; പുദ്ഗല -പരമാണുഓംകീ ഭാ
തി പരസ്പര മിലതേ നഹീം ഹൈം .
ജബ പുദ്ഗലപരമാണു ആകാശകേ ഏക പ്രദേശകോ മന്ദ ഗതിസേ ഉല്ലംഘന കരതാ ഹൈ (അര്ഥാത്
ഏക പ്രദേശസേ ദൂസരേ അനന്തര -നികടതമ പ്രദേശ പര മന്ദ ഗതിസേ ജാതാ ഹൈ ) തബ ഉസ (ഉല്ലംഘിത . ഇസപ്രകാര പ്രത്യേക
കാലാണു പുദ്ഗലപരമാണുകേ ഏകപ്രദേശ തകകേ ഗമന പര്യംത ഹീ സഹകാരീരൂപസേ രഹതാ ഹൈ, അധിക നഹീം; .. ൧൩൮ ..
അബ, കാലപദാര്ഥകേ ദ്രവ്യ ഔര പര്യായകോ ബതലാതേ ഹൈം : –
Page 274 of 513 PDF/HTML Page 307 of 546 single page version
വദിവദദോ തം ദേസം തസ്സമ സമഓ തദോ പരോ പുവ്വോ .
ജോ അത്ഥോ സോ കാലോ സമഓ ഉപ്പണ്ണപദ്ധംസീ .. ൧൩൯ ..
വ്യതിപതതസ്തം ദേശം തത്സമഃ സമയസ്തതഃ പരഃ പൂര്വഃ .
യോര്ഥഃ സ കാലഃ സമയ ഉത്പന്നപ്രധ്വംസീ .. ൧൩൯ ..
യോ ഹി യേന പ്രദേശമാത്രേണ കാലപദാര്ഥേനാകാശസ്യ പ്രദേശോഭിവ്യാപ്തസ്തം പ്രദേശം മന്ദ-
ഗത്യാതിക്രമതഃ പരമാണോസ്തത്പ്രദേശമാത്രാതിക്രമണപരിമാണേന തേന സമോ യഃ കാലപദാര്ഥ-
പുദ്ഗലപരമാണോര്വ്യതിപതതോ മന്ദഗത്യാ ഗച്ഛതഃ . കം കര്മതാപന്നമ് . തം ദേസം തം പൂര്വഗാഥോദിതം
കാലാണുവ്യാപ്തമാകാശപ്രദേശമ് . തസ്സമ തേന കാലാണുവ്യാപ്തൈകപ്രദേശപുദ്ഗലപരമാണുമന്ദഗതിഗമനേന സമഃ
സമാനഃ സദൃശസ്തത്സമഃ സമഓ കാലാണുദ്രവ്യസ്യ സൂക്ഷ്മപര്യായഭൂതഃ സമയോ വ്യവഹാരകാലോ ഭവതീതി
പര്യായവ്യാഖ്യാനം ഗതമ് . തദോ പരോ പുവ്വോ തസ്മാത്പൂര്വോക്തസമയരൂപകാലപര്യായാത്പരോ ഭാവികാലേ പൂര്വമതീതകാലേ
ച ജോ അത്ഥോ യഃ പൂര്വാപരപര്യായേഷ്വന്വയരൂപേണ ദത്തപദാര്ഥോ ദ്രവ്യം സോ കാലോ സ കാലഃ കാലപദാര്ഥോ ഭവതീതി
ദ്രവ്യവ്യാഖ്യാനമ് . സമഓ ഉപ്പണ്ണപദ്ധംസീ സ പൂര്വോക്തസമയപര്യായോ യദ്യപി പൂര്വാപരസമയസന്താനാപേക്ഷയാ
൧. അതിക്രമണ = ഉല്ലംഘന കരനാ . ൨. പരിമാണ = മാപ .
൩. വൃത്തി = വര്തനാ സോ പരിണതി ഹൈ (കാല പദാര്ഥ വര്തമാന സമയസേ പൂര്വകീ പരിണതിരൂപ തഥാ ഉസകേ ബാദകീ
പരിണതിരൂപസേ പരിണമിത ഹോതാ ഹൈ, ഇസലിയേ ഉസകാ നിത്യത്വ പ്രഗട ഹൈ . )
തേ ദേശനാ അതിക്രമണ സമ ഛേ ‘സമയ’, തത്പൂര്വാപരേ
അന്വയാര്ഥ : — [തം ദേശം വ്യതിപതതഃ ] പരമാണു ഏക ആകാശപ്രദേശകാ (മന്ദഗതിസേ)
ഉല്ലംഘന കരതാ ഹൈ തബ [തത്സമഃ ] ഉസകേ ബരാബര ജോ കാല (ലഗതാ ഹൈ ) വഹ [സമയഃ ] ‘സമയ’ ഹൈ; [തത്ഃ പൂര്വഃ പരഃ ] ഉസ (സമയ) സേ പൂര്വ തഥാ പശ്ചാത് ഐസാ (നിത്യ) [യഃ ജോ പദാര്ഥ ഹൈ [സഃ കാലഃ ] വഹ കാലദ്രവ്യ ഹൈ; [സമയഃ ഉത്പന്നപ്രധ്വംസീ ] ‘സമയ .. ൧൩൯ ..
ടീകാ : — കിസീ പ്രദേശമാത്ര കാലപദാര്ഥകേ ദ്വാരാ ആകാശകാ ജോ പ്രദേശ വ്യാപ്ത ഹോ ഉസ
പ്രദേശകോ ജബ പരമാണു മന്ദ ഗതിസേ അതിക്രമ (ഉല്ലംഘന) കരതാ ഹൈ തബ ഉസ പ്രദേശമാത്ര
൧ അതിക്രമണകേ ൨ പരിമാണകേ ബരാബര ജോ കാലപദാര്ഥകീ സൂക്ഷ്മവൃത്തിരൂപ ‘സമയ’ ഹൈ വഹ, ഉസ കാല
പദാര്ഥകീ പര്യായ ഹൈ; ഔര ഐസീ ഉസ പര്യായസേ പൂര്വകീ തഥാ ബാദകീ ൩ വൃത്തിരൂപസേ പ്രവര്തമാന ഹോനേസേ
Page 275 of 513 PDF/HTML Page 308 of 546 single page version
വ്യംജിതനിത്യത്വേ യോര്ഥഃ തത്തു ദ്രവ്യമ് . ഏവമനുത്പന്നാവിധ്വസ്തോ ദ്രവ്യസമയഃ, ഉത്പന്നപ്രധ്വംസീ പര്യായ-
സമയഃ . അനംശഃ സമയോയമാകാശപ്രദേശസ്യാനംശത്വാന്യഥാനുപപത്തേഃ . ന ചൈകസമയേന പരമാണോരാ-
ലോകാന്തഗമനേപി സമയസ്യ സാംശത്വം, വിശിഷ്ടഗതിപരിണാമാദ്വിശിഷ്ടാവഗാഹപരിണാമവത ് . തഥാ
ഹി — യഥാ വിശിഷ്ടാവഗാഹപരിണാമാദേകപരമാണുപരിമാണോനന്തപരമാണുസ്കന്ധഃ പരമാണോരനംശത്വാത ്
പുനരപ്യനന്താംശത്വം ന സാധയതി, തഥാ വിശിഷ്ടഗതിപരിണാമാദേകകാലാണുവ്യാപ്തൈകാകാശപ്രദേശാതി-
സംഖ്യേയാസംഖ്യേയാനന്തസമയോ ഭവതി, തഥാപി വര്തമാനസമയം പ്രത്യുത്പന്നപ്രധ്വംസീ . യസ്തു പൂര്വോക്തദ്രവ്യകാലഃ സ
ത്രികാലസ്ഥായിത്വേന നിത്യ ഇതി . ഏവം കാലസ്യ പര്യായസ്വരൂപം ദ്രവ്യസ്വരൂപം ച ജ്ഞാതവ്യമ് .. അഥവാനേന
ഗാഥാദ്വയേന സമയരൂപവ്യവഹാരകാലവ്യാഖ്യാനം ക്രിയതേ . നിശ്ചയകാലവ്യാഖ്യാനം തു ‘ഉപ്പാദോ പദ്ധംസോ’ ഇത്യാദി
ഗാഥാത്രയേണാഗ്രേ കരോതി . തദ്യഥാ — സമഓ പരമാര്ഥകാലസ്യ പര്യായഭൂതസമയഃ . അവപ്പദേസോ അപഗതപ്രദേശോ
ദ്വിതീയാദിപ്രദേശരഹിതോ നിരംശ ഇത്യര്ഥഃ . കഥം നിരംശ ഇതി ചേത് . പദേസമേത്തസ്സ ദവിയജാദസ്സ
പ്രദേശമാത്രപുദ്ഗലദ്രവ്യസ്യ സംബന്ധീ യോസൌ പരമാണുഃ വദിവാദാദോ വട്ടദി വ്യതിപാതാത് മന്ദഗതി-
ഗമനാത്സകാശാത്സ പരമാണുസ്താവദ്ഗമനരൂപേണ വര്തതേ . കം പ്രതി . പദേസമാഗാസദവിയസ്സ വിവക്ഷിതൈ-
കാകാശപ്രദേശം പ്രതി . ഇതി പ്രഥമഗാഥാവ്യാഖ്യാനമ് . വദിവദദോ തം ദേസം സ പരമാണുസ്തമാകാശപ്രദേശം യദാ
വ്യതിപതിതോതിക്രാന്തോ ഭവതി തസ്സമ സമഓ തേന പുദ്ഗലപരമാണുമന്ദഗതിഗമനേന സമഃ സമാനഃ സമയോ
ഭവതീതി നിരംശത്വമിതി വര്തമാനസമയോ വ്യാഖ്യാതഃ . ഇദാനീം പൂര്വാപരസമയൌ കഥയതി — തദോ പരോ പുവ്വോ
തസ്മാത്പൂര്വോക്തവര്തമാനസമയാത്പരോ ഭാവീ കോപി സമയോ ഭവിഷ്യതി പൂര്വമപി കോപി ഗതഃ അത്ഥോ ജോ ഏവം
യഃ സമയത്രയരൂപോര്ഥഃ സോ കാലോ സോതീതാനാഗതവര്തമാനരൂപേണ ത്രിവിധവ്യവഹാരകാലോ ഭണ്യതേ . സമഓ
ഉപ്പണ്ണപദ്ധംസീ തേഷു ത്രിഷു മധ്യേ യോസൌ വര്തമാനഃ സ ഉത്പന്നപ്രധ്വംസീ അതീതാനാഗതൌ തു സംഖ്യേയാസംഖ്യേ-
ജിസകാ നിത്യത്വ പ്രഗട ഹോതാ ഹൈ ഐസാ പദാര്ഥ വഹ ദ്രവ്യ ഹൈ . ഇസപ്രകാര ദ്രവ്യസമയ (കാലദ്രവ്യ)
അനുത്പന്ന -അവിനഷ്ട ഹൈ ഔര പര്യായസമയ ഉത്പന്നധ്വംസീ ഹൈ (അര്ഥാത് ‘സമയ’ പര്യായ ഉത്പത്തി- . ) യഹ ‘സമയ’ നിരംശ ഹൈ, ക്യോംകി യദി ഐസാ ന ഹോ തോ ആകാശകേ പ്രദേശകാ
നിരംശത്വ ന ബനേ .
ഔര ഏക സമയമേം പരമാണു ലോകകേ അന്ത തക ജാതാ ഹൈ ഫി ര ഭീ ‘സമയ’ കേ അംശ നഹീം
ഹോതേ; ക്യോംകി ജൈസേ (പരമാണുകേ ) വിശിഷ്ട (ഖാസ പ്രകാരകാ) അവഗാഹപരിണാമ ഹോതാ ഹൈ ഉസീപ്രകാര . ഇസേ സമഝാതേ ഹൈം : — ജൈസേ വിശിഷ്ട അവഗാഹപരിണാമകേ
കാരണ ഏക പരമാണുകേ പരിമാണകേ ബരാബര അനന്ത പരമാണുഓംകാ സ്കംധ ബനതാ ഹൈ തഥാപി വഹ സ്കംധ
Page 276 of 513 PDF/HTML Page 309 of 546 single page version
ക്രമണപരിമാണാവച്ഛിന്നേനൈകസമയേനൈകസ്മാല്ലോകാന്താദ് ദ്വിതീയം ലോകാന്തമാക്രാമതഃ പരമാണോര- .. ൧൩൯ ..
യാനന്തസമയാവിത്യര്ഥഃ . ഏവമുക്തലക്ഷണേ കാലേ വിദ്യമാനേപി പരമാത്മതത്ത്വമലഭമാനോതീതാനന്തകാലേ
സംസാരസാഗരേ ഭ്രമിതോയം ജീവോ യതസ്തതഃ കാരണാത്തദേവ നിജപരമാത്മതത്ത്വം സര്വപ്രകാരോപാദേയരൂപേണ .. ൧൩൯ .. ഏവം കാലവ്യാഖ്യാനമുഖ്യത്വേന ഷഷ്ഠസ്ഥലേ ഗാഥാദ്വയം ഗതമ് . അഥ പൂര്വം
ദ്വാരാ ഉല്ലംഘിത ഹോനേവാലേ) അസംഖ്യ കാലാണു ‘സമയ’ കേ അസംഖ്യ അംശോംകോ സിദ്ധ നഹീം കരതേ, .
ഭാവാര്ഥ : — പരമാണുകോ ഏക ആകാശപ്രദേശസേ ദൂസരേ അനംതര (അന്തരരഹിത) ആകാശപ്രദേശ
പര മന്ദ ഗതിസേ ജാനേമേം ജിതനാ കാല ലഗതാ ഹൈ ഉസേ ‘സമയ’ കഹതേ ഹൈം . വഹ സമയ കാലദ്രവ്യകീ
സൂക്ഷ്മാതിസൂക്ഷ്മ പര്യായ ഹൈ . കാലദ്രവ്യ നിത്യ ഹൈ; ‘സമയ’ ഉത്പന്ന ഹോതാ ഹൈ ഔര നഷ്ട ഹോതാ ഹൈ . ജൈസേ
ആകാശപ്രദേശ ആകാശ ദ്രവ്യകാ ഛോടേസേ ഛോടാ അംശ ഹൈ, ഉസകേ ഭാഗ നഹീം ഹോതേ, ഉസീപ്രകാര ‘സമയ’ . യദി ‘സമയ’ കേ ഭാഗ ഹോം
തോ പരമാണുകേ ദ്വാരാ ഏക ‘സമയ’ മേം ഉല്ലംഘന കിയേ ജാനേവാലേ ആകാശപ്രദേശകേ ഭീ ഉതനേ ഹീ ഭാഗ .
യഹാ
പ്രശ്ന ഹോതാ ഹൈ കി ‘‘ജബ പുദ്ഗല -പരമാണു ശീഘ്ര ഗതികേ ദ്വാരാ ഏക ‘സമയ’ മേം
ലോകകേ ഏക ഛോരസേ ദൂസരേ ഛോര തക പഹു
ച ജാതാ ഹൈ തബ വഹ ചൌദഹ രാജൂ തക ആകാശപ്രദേശോംമേം —
ജൈസേ അനന്ത പരമാണുഓംകാ കോഈ സ്കംധ ആകാശകേ ഏക പ്രദേശമേം സമാകര പരിമാണമേം
(കദമേം) ഏക പരമാണു ജിതനാ ഹീ ഹോതാ ഹൈ, സോ വഹ പരമാണുഓംകേ വിശേഷ (ഖാസ) പ്രകാരകേ
൧ അവഗാഹപരിണാമകീ ശക്തി ഹൈ, ജിസകേ കാരണ ഐസാ ഹോതാ ഹൈ,) ഇസസേ കഹീം പരമാണുകേ അനന്ത അംശ
നഹീം ഹോതേ; ഇസീപ്രകാര കോഈ പരമാണു ഏക സമയമേം അസംഖ്യ കാലാണുഓംകോ ഉല്ലംഘന കരകേ ലോകകേ .. ൧൩൯ ..
൧. ആകാശമേം അവഗാഹഹേതുത്വകേ കാരണ ഐസീ ശക്തി ഹൈ കി ഉസകാ ഏക പ്രദേശ ഭീ അനന്ത പരമാണുഓംകോ അവകാശ
ദേനേമേം സമര്ഥ ഹൈ .
Page 277 of 513 PDF/HTML Page 310 of 546 single page version
അഥാകാശസ്യ പ്രദേശലക്ഷണം സൂത്രയതി —
ആഗാസമണുണിവിട്ഠം ആഗാസപദേസസണ്ണയാ ഭണിദം .
സവ്വേസിം ച അണൂണം സക്കദി തം ദേദുമവഗാസം .. ൧൪൦ ..
ആകാശമണുനിവിഷ്ടമാകാശപ്രദേശസംജ്ഞയാ ഭണിതമ് .
സര്വേഷാം ചാണൂനാം ശക്നോതി തദ്ദാതുമവകാശമ് .. ൧൪൦ ..
ആകാശസ്യൈകാണുവ്യാപ്യോംശഃ കിലാകാശപ്രദേശഃ, സ ഖല്വേകോപി ശേഷപംചദ്രവ്യപ്രദേശാനാം
പരമസൌക്ഷ്മ്യപരിണതാനന്തപരമാണുസ്കന്ധാനാം ചാവകാശദാനസമര്ഥഃ . അസ്തി ചാവിഭാഗൈകദ്രവ്യത്വേപ്യംശ-
കല്പനമാകാശസ്യ, സര്വേഷാമണൂനാമവകാശദാനസ്യാന്യഥാനുപപത്തേഃ . യദി പുനരാകാശസ്യാംശാ ന
സ്യുരിതി മതിസ്തദാങ്ഗുലീയുഗലം നഭസി പ്രസാര്യ നിരൂപ്യതാം കിമേകം ക്ഷേത്രം കിമനേകമ് . ഏകം
യത്സൂചിതം പ്രദേശസ്വരൂപം തദിദാനീം വിവൃണോതി — ആഗാസമണുണിവിട്ഠം ആകാശം അണുനിവിഷ്ടം പുദ്ഗല-
പരമാണുവ്യാപ്തമ് . ആഗാസപദേസസണ്ണയാ ഭണിദം ആകാശപ്രദേശസംജ്ഞയാ ഭണിതം കഥിതമ് . സവ്വേസിം ച അണൂണം
അബ, ആകാശകേ പ്രദേശകാ ലക്ഷണ സൂത്ര ദ്വാരാ കഹതേ ഹൈം : —
അന്വയാര്ഥ : — [അണുനിവിഷ്ടം ആകാശം ] ഏക പരമാണു ജിതനേ ആകാശമേം രഹതാ ഹൈ ഉതനേ
ആകാശകോ [ആകാശപ്രദേശസംജ്ഞയാ ] ‘ആകാശപ്രദേശ’ ഐസേ നാമസേ [ഭണിതമ് ] കഹാ ഗയാ ഹൈ .
[ച ] ഔര [തത് ] വഹ [സര്വേഷാം അണൂനാം ] സമസ്ത പരമാണുഓംകോ [അവകാശം ദാതും ശക്നോതി ] അവകാശ ദേനേകോ സമര്ഥ ഹൈ .. ൧൪൦ ..
ടീകാ : — ആകാശകാ ഏക പരമാണുസേ വ്യാപ്യ അംശ വഹ ആകാശപ്രദേശ ഹൈ; ഔര വഹ ഏക
(ആകാശപ്രദേശ) ഭീ ശേഷ പാ
ച ദ്രവ്യോംകേ പ്രദേശോംകോ തഥാ പരമ സൂക്ഷ്മതാരൂപസേ പരിണമിത അനന്ത . ആകാശ അവിഭാഗ (അഖംഡ) ഏക ദ്രവ്യ ഹൈ,
ഫി ര ഭീ ഉസമേം (പ്രദേശരൂപ) അംശകല്പനാ ഹോ സകതീ ഹൈ, ക്യോംകി യദി ഐസാ ന ഹോ തോ സര്വ .
ഐസാ ഹോനേ പര ഭീ യദി ‘ആകാശകേ അംശ നഹീം ഹോതേ’ (അര്ഥാത് അംശകല്പനാ നഹീം കീ ജാതീ),
ഐസീ (കിസീകീ) മാന്യതാ ഹോ, തോ ആകാശമേം ദോ അംഗുലിയാ
ഫൈ ലാകര ബതാഇയേ കി ‘ദോ അംഗുലിയോംകാ
ആകാശ ജേ അണുവ്യാപ്യ, ‘ആഭപ്രദേശ’ സംജ്ഞാ തേഹനേ;
Page 278 of 513 PDF/HTML Page 311 of 546 single page version
ചേത്കിമഭിന്നാംശാവിഭാഗൈകദ്രവ്യത്വേന കിം വാ ഭിന്നാംശാവിഭാഗൈകദ്രവ്യത്വേന . അഭിന്നാംശാ-
വിഭാഗൈകദ്രവ്യത്വേന ചേത ് യേനാംശേനൈകസ്യാ അംഗുലേഃ ക്ഷേത്രം തേനാംശേനേതരസ്യാ ഇത്യന്യതരാംശാഭാവഃ . ഏവം
ദ്വയാദ്യംശാനാമഭാവാദാകാശസ്യ പരമാണോരിവ പ്രദേശമാത്രത്വമ് . ഭിന്നാംശാവിഭാഗൈകദ്രവ്യത്വേന ചേത ്
അവിഭാഗൈകദ്രവ്യസ്യാംശകല്പനമായാതമ് . അനേകം ചേത ് കിം സവിഭാഗാനേകദ്രവ്യത്വേന കിം വാവിഭാഗൈ-
കദ്രവ്യത്വേന . സവിഭാഗാനേകദ്രവ്യത്വേന ചേത ് ഏകദ്രവ്യസ്യാകാശസ്യാനന്തദ്രവ്യത്വം, അവിഭാഗൈകദ്രവ്യത്വേന
ചേത ് അവിഭാഗൈകദ്രവ്യസ്യാംശകല്പനമായാതമ് .. ൧൪൦ ..
സര്വേഷാമണൂനാം ചകാരാത്സൂക്ഷ്മസ്കന്ധാനാം ച സക്കദി തം ദേദുമവഗാസം ശക്നോതി സ ആകാശപ്രദേശോ ദാതുമ-
വകാശമ് . തസ്യാകാശപ്രദേശസ്യ യദീത്ഥംഭൂതമവകാശദാനസാമര്ഥ്യം ന ഭവതി തദാനന്താനന്തോ ജീവരാശിസ്ത-
സ്മാദപ്യനന്തഗുണപുദ്ഗലരാശിശ്ചാസംഖ്യേയപ്രദേശലോകേ കഥമവകാശം ലഭതേ . തച്ച വിസ്തരേണ പൂര്വം ഭണിതമേവ .
അഥ മതമ് – അഖണ്ഡാകാശദ്രവ്യസ്യ പ്രദേശവിഭാഗഃ കഥം ഘടതേ . പരിഹാരമാഹ – ചിദാനന്ദൈകസ്വഭാവനിജാത്മ-
തത്ത്വപരമൈകാഗ്രയലക്ഷണസമാധിസംജാതനിര്വികാരാഹ്ലാദൈകരൂപസുഖസുധാരസാസ്വാദതൃപ്തമുനിയുഗലസ്യാവസ്ഥിതക്ഷേത്രം . യദ്യേകം തര്ഹി ദ്വയോരപ്യേകത്വം പ്രാപ്നോതി . ന ച തഥാ . ഭിന്നം ചേത്തദാ അഖണ്ഡസ്യാ-
പ്യാകാശദ്രവ്യസ്യ പ്രദേശവിഭാഗോ ന വിരുധ്യത ഇത്യര്ഥഃ .. ൧൪൦ .. അഥ തിര്യക്പ്രചയോര്ധ്വപ്രചയൌ
ഏക ക്ഷേത്ര ഹൈ യാ അനേക ?’ യദി ഏക ഹൈ തോ (പ്രശ്ന ഹോതാ ഹൈ കി : — ), (൧) ആകാശ അഭിന്ന
അംശോവാലാ അവിഭാഗ ഏക ദ്രവ്യ ഹൈ, ഇസലിയേ ദോ അംഗുലിയോംകാ ഏക ക്ഷേത്ര ഹൈ യാ (൨) ഭിന്ന .
ഇസ പ്രകാര ദോ ഇത്യാദി (ഏകസേ അധിക) അംശോംകാ അഭാവ ഹോനേസേ ആകാശ പരമാണുകീ ഭാ
തി – കല്പനാ ഫലിത ഹുഈ .
യദി ഐസാ കഹാ ജായ കി (ദോ അംഗുലിയോംകേ) ‘അനേക ക്ഷേത്ര ഹൈം ’ (അര്ഥാത് ഏകസേ അധിക
ക്ഷേത്ര ഹൈം, ഏക നഹീം) തോ (പ്രശ്ന ഹോതാ ഹൈ കി – ), (൧) ‘ആകാശ സവിഭാഗ (ഖംഡഖംഡരൂപ) അനേക
ദ്രവ്യ ഹൈ ഇസലിയേ ദോ അംഗുലിയോംകേ അനേക ക്ഷേത്ര ഹൈം യാ (൨) ‘ആകാശ അവിഭാഗ ഏക ദ്രവ്യ’ ഹോനേപര .. ൧൪൦ ..
Page 279 of 513 PDF/HTML Page 312 of 546 single page version
അഥ തിര്യഗൂര്ധ്വപ്രചയാവാവേദയതി —
ഏക്കോ വ ദുഗേ ബഹുഗാ സംഖാതീദാ തദോ അണംതാ യ .
ദവ്വാണം ച പദേസാ സംതി ഹി സമയ ത്തി കാലസ്സ .. ൧൪൧ ..
ഏകോ വാ ദ്വൌ ബഹവഃ സംഖ്യാതീതാസ്തതോനന്താശ്ച .
ദ്രവ്യാണാം ച പ്രദേശാഃ സന്തി ഹി സമയാ ഇതി കാലസ്യ .. ൧൪൧ ..
പ്രദേശപ്രചയോ ഹി തിര്യക്പ്രചയഃ സമയവിശിഷ്ടവൃത്തിപ്രചയസ്തദൂര്ധ്വപ്രചയഃ . തത്രാകാശസ്യാ-
വസ്ഥിതാനന്തപ്രദേശത്വാദ്ധര്മാധര്മയോരവസ്ഥിതാസംഖ്യേയപ്രദേശത്വാജ്ജീവസ്യാനവസ്ഥിതാസംഖ്യേയപ്രദേശത്വാത്പുദ്ഗലസ്യ
നിരൂപയതി — ഏക്കോ വ ദുഗേ ബഹുഗാ സംഖാതീദാ തദോ അണംതാ യ ഏകോ വാ ദ്വൌ ബഹവഃ സംഖ്യാതീതാസ്തതോനന്താശ്ച .
ദവ്വാണം ച പദേസാ സംതി ഹി കാലദ്രവ്യം വിഹായ പഞ്ചദ്രവ്യാണാം സംബന്ധിന ഏതേ പ്രദേശാ യഥാസംഭവം സന്തി ഹി
സ്ഫു ടമ് . സമയ ത്തി കാലസ്സ കാലസ്യ പുനഃ പൂര്വോക്തസംഖ്യോപേതാഃ സമയാഃ സന്തീതി . തദ്യഥാ – ഏകാകാരപരമ-
സമരസീഭാവപരിണതപരമാനന്ദൈകലക്ഷണസുഖാമൃതഭരിതാവസ്ഥാനാം കേവലജ്ഞാനാദിവ്യക്തിരൂപാനന്തഗുണാധാരഭൂതാനാം . കിം
കിം ഭണ്യതേ . തിര്യക്പ്രചയ ഇതി തിര്യക്സാമാന്യമിതി വിസ്താരസാമാന്യമിതി അക്രമാനേകാന്ത ഇതി ച
അബ, ൧ തിര്യക്പ്രചയ തഥാ ൨ ഊ ര്ധ്വപ്രചയ ബതലാതേ ഹൈം : —
അന്വയാര്ഥ : — [ദ്രവ്യാണാം ച ] ദ്രവ്യോംകേ [ഏകഃ ] ഏക, [ദ്വൌ ] ദോ, [ബഹവഃ ] ബഹുതസേ,
[സംഖ്യാതീതാഃ ] അസംഖ്യ, [വാ ] അഥവാ [തതഃ അനന്താഃ ച ] അനന്ത [പ്രദേശാഃ ] പ്രദേശ [സന്തി ഹൈം . [കാലസ്യ ] കാലസേ [സമയാഃ ഇതി ] ‘സമയ’ ഹൈം .. ൧൪൧ ..
ടീകാ : — പ്രദേശോംകാ പ്രചയ (സമൂഹ) തിര്യക്പ്രചയ ഔര സമയവിശിഷ്ട ൩ വൃത്തിയോംകാ സമൂഹ
വഹ ഊ ര്ധ്വപ്രചയ ഹൈ .
വഹാ
ആകാശ അവസ്ഥിത (-നിശ്ചല, സ്ഥിര) അനന്ത പ്രദേശീ ഹോനേസേ ധര്മ തഥാ അധര്മ
അവസ്ഥിത അസംഖ്യ പ്രദേശീ ഹോനേസേ ജീവ അനവസ്ഥിത (അസ്ഥിര) അസംഖ്യപ്രദേശീ ഹൈ ഔര പുദ്ഗല
൧. തിര്യക് = തിരഛാ; ആഡാ; ക്ഷേത്ര - അപേക്ഷിത (പ്രദേശോംകാ ഫൈ ലാവ) .
൨. ഊ ര്ധ്വ = ഊ
ചാ; കാല - അപേക്ഷിത .
൩. വൃത്തി = വര്തനാ; പരിണതി; പര്യായ; ഉത്പാദ -വ്യയ -ധ്രൌവ്യ; അസ്തിത്വ .
വര്തേ പ്രദേശോ ദ്രവ്യനേ, ജേ ഏക അഥവാ ബേ അനേ .
Page 280 of 513 PDF/HTML Page 313 of 546 single page version
ദ്രവ്യേണാനേകപ്രദേശത്വശക്തിയുക്തൈകപ്രദേശത്വാത്പര്യായേണ ദ്വിബഹുപ്രദേശത്വാച്ചാസ്തി തിര്യക്പ്രചയഃ . ന പുനഃ
കാലസ്യ, ശക്ത്യാ വ്യക്ത്യാ ചൈകപ്രദേശത്വാത ് . ഊര്ധ്വപ്രചയസ്തു ത്രികോടിസ്പര്ശിത്വേന സാംശത്വാദ് ദ്രവ്യവൃത്തേഃ
സര്വദ്രവ്യാണാമനിവാരിത ഏവ . അയം തു വിശേഷഃ — സമയവിശിഷ്ടവൃത്തിപ്രചയഃ ശേഷദ്രവ്യാണാമൂര്ധ്വപ്രചയഃ,
സമയപ്രചയ ഏവ കാലസ്യോര്ധ്വപ്രചയഃ . ശേഷദ്രവ്യാണാം വൃത്തേര്ഹി സമയാദര്ഥാന്തരഭൂതത്വാദസ്തി സമയ-
വിശിഷ്ടത്വമ് . കാലവൃത്തേസ്തു സ്വതഃ സമയഭൂതത്വാത്തന്നാസ്തി .. ൧൪൧ ..
അഥ കാലപദാര്ഥോര്ധ്വപ്രചയനിരന്വയത്വമുപഹന്തി —
ഭണ്യതേ . സ ച പ്രദേശപ്രചയലക്ഷണസ്തിര്യക്പ്രചയോ യഥാ മുക്താത്മദ്രവ്യേ ഭണിതസ്തഥാ കാലം വിഹായ സ്വകീയ-
സ്വകീയപ്രദേശസംഖ്യാനുസാരേണ ശേഷദ്രവ്യാണാം സ ഭവതീതി തിര്യക്പ്രചയോ വ്യാഖ്യാതഃ . പ്രതിസമയവര്തിനാം
പൂര്വോത്തരപര്യായാണാം മുക്താഫലമാലാവത്സന്താന ഊര്ദ്ധ്വപ്രചയ ഇത്യൂര്ധ്വസാമാന്യമിത്യായതസാമാന്യമിതി . സ ച സര്വദ്രവ്യാണാം ഭവതി . കിംതു പഞ്ചദ്രവ്യാണാം സംബന്ധീ
പൂര്വാപരപര്യായസന്താനരൂപോ യോസാവൂര്ധ്വതാപ്രചയസ്തസ്യ സ്വകീയസ്വകീയദ്രവ്യമുപാദാനകാരണമ് . കാലസ്തു
പ്രതിസമയം സഹകാരികാരണം ഭവതി . യസ്തു കാലസ്യ സമയസന്താനരൂപ ഊര്ധ്വതാപ്രചയസ്തസ്യ കാല
ഏവോപാദാനകാരണം സഹകാരികാരണം ച . കസ്മാത് . കാലസ്യ ഭിന്നസമയാഭാവാത്പര്യായാ ഏവ സമയാ
ദ്രവ്യസേ അനേക പ്രദേശീപനേകീ ശക്തിസേ യുക്ത ഏകപ്രദേശവാലാ ഹൈ തഥാ പര്യായസേ ദോ അഥവാ ബഹുത .
ഊ ര്ധ്വപ്രചയ തോ സര്വ ദ്രവ്യോംകേ അനിവാര്യ ഹീ ഹൈ, ക്യോംകി ദ്രവ്യകീ വൃത്തി തീന കോടിയോംകോ
(-ഭൂത, വര്തമാന, ഔര ഭവിഷ്യ ഐസേ തീനോം കാലോംകോ) സ്പര്ശ കരതീ ഹൈ, ഇസലിയേ അംശോംസേ യുക്ത . പരന്തു ഇതനാ അന്തര ഹൈ കി ൧ സമയവിശിഷ്ട വൃത്തിയോംകാ പ്രചയ വഹ (കാലകോ ഛോഡകര)
ശേഷ ദ്രവ്യോംകാ ഊ ര്ധ്വപ്രചയ ഹൈ, ഔര സമയോംകാ പ്രചയ വഹീ കാലദ്രവ്യകാ ഊ ര്ധ്വപ്രചയ ഹൈ; .. ൧൪൧ ..
അബ, കാലപദാര്ഥകാ ഊ ര്ധ്വപ്രചയ ൨ നിരന്വയ ഹൈ, ഇസ ബാതകാ ഖംഡന കരതേ ഹൈം : —
൧.* സമയവിശിഷ്ട = സമയസേ വിശിഷ്ട; സമയകേ നിമിത്തഭൂത ഹോനേസേ വ്യവഹാരസേ ജിസമേം സമയകീ അപേക്ഷാ
ഹോതീ ഹൈ .
൨. നിരന്വയ = അന്വയ രഹിത, ഏക പ്രവാഹരൂപ ന ഹോനേവാലാ, ഖംഡിത; ഏകരൂപതാ -സദൃശതാസേ രഹിത .
Page 281 of 513 PDF/HTML Page 314 of 546 single page version
ഉപ്പാദോ പദ്ധംസോ വിജ്ജദി ജദി ജസ്സ ഏഗസമയമ്ഹി .
സമയസ്സ സോ വി സമഓ സഭാവസമവട്ഠിദോ ഹവദി .. ൧൪൨ ..
ഉത്പാദഃ പ്രധ്വംസോ വിദ്യതേ യദി യസ്യൈകസമയേ .
സമയസ്യ സോപി സമയഃ സ്വഭാവസമവസ്ഥിതോ ഭവതി .. ൧൪൨ ..
സമയോ ഹി സമയപദാര്ഥസ്യ വൃത്ത്യംശഃ . തസ്മിന് കസ്യാപ്യവശ്യമുത്പാദപ്രധ്വംസൌ സംഭവതഃ,
പരമാണോര്വ്യതിപാതോത്പദ്യമാനത്വേന കാരണപൂര്വത്വാത ് . തൌ യദി വൃത്ത്യംശസ്യൈവ, കിം യൌഗപദ്യേന കിം
ഭവന്തീത്യഭിപ്രായഃ .. ൧൪൧ .. ഏവം സപ്തമസ്ഥലേ സ്വതന്ത്രഗാഥാദ്വയം ഗതമ് . അഥ സമയസന്താനരൂപസ്യോര്ധ്വ-
പ്രചയസ്യാന്വയിരൂപേണാധാരഭൂതം കാലദ്രവ്യം വ്യവസ്ഥാപയതി – ഉപ്പാദോ പദ്ധംസോ വിജ്ജദി ജദി ഉത്പാദഃ പ്രധ്വംസോ
വിദ്യതേ യദി ചേത് . കസ്യ . ജസ്സ യസ്യ കാലാണോഃ . ക്വ . ഏഗസമയമ്ഹി ഏകസമയേ വര്തമാനസമയേ . സമയസ്സ
സമയോത്പാദകത്വാത്സമയഃ കാലാണുസ്തസ്യ . സോ വി സമഓ സോപി കാലാണുഃ സഭാവസമവട്ഠിദോ ഹവദി
സ്വഭാവസമവസ്ഥിതോ ഭവതി . പൂര്വോക്തമുത്പാദപ്രധ്വംസദ്വയം തദാധാരഭൂതം കാലാണുദ്രവ്യരൂപം ധ്രൌവ്യമിതി
പ്ര. ൩൬
അന്വയാര്ഥ : — [യദി യസ്യ സമയസ്യ ] യദി കാലകാ [ഏക സമയേ ] ഏക
സമയമേം [ഉത്പാദഃ പ്രധ്വംസഃ ] ഉത്പാദ ഔര വിനാശ [വിദ്യതേ ] പായാ ജാതാ ഹൈ, [സഃ അപി തോ വഹ ഭീ കാല [സ്വഭാവസമവസ്ഥിതഃ ] സ്വഭാവമേം അവസ്ഥിത അര്ഥാത് ധ്രുവ[ഭവതി ] (സിദ്ധ) ഹൈ .
ടീകാ : — സമയ കാലപദാര്ഥകാ ൧ വൃത്ത്യംശ ഹൈ; ഉസമേം (-ഉസ വൃത്ത്യംശമേം) കിസീകേ ഭീ
അവശ്യ ഉത്പാദ തഥാ വിനാശ സംഭവിത ഹൈം; ക്യോംകി പരമാണുകേ അതിക്രമണകേ ദ്വാരാ (സമയരൂപീ . (പരമാണുകേ ദ്വാരാ ഏക ആകാശപ്രദേശകാ
മംദഗതിസേ ഉല്ലംഘന കരനാ വഹ കാരണ ഹൈ ഔര സമയരൂപീ വൃത്ത്യംശ ഉസ കാരണകാ കാര്യ ഹൈ, ഇസലിയേ . ) .. ൧൪൨ ..
(‘കിസീ പദാര്ഥകേ ഉത്പാദ – വിനാശ ഹോനേകീ ക്യാ ആവശ്യകതാ ഹൈ ? ഉസകേ സ്ഥാന പര ഉസ
വൃത്ത്യംശകോ ഹീ ഉത്പാദ – വിനാശ ഹോതേ മാന ലേം തോ ക്യാ ആപത്തി ഹൈ ?’ ഇസ തര്കകാ സമാധാന കരതേ
ഹൈം — )
യദി ഉത്പാദ ഔര വിനാശ വൃത്ത്യംശകേ ഹീ മാനേ ജായേം തോ, (പ്രശ്ന ഹോതാ ഹൈ കി) (൧) വേ
൧. വൃത്ത്യംശ = വൃത്തികാ അംശ; സൂക്ഷ്മാതിസൂക്ഷ്മ പരിണതി അര്ഥാത് പര്യായ .
ഏക ജ സമയമാം ധ്വംസ നേ ഉത്പാദനോ സദ്ഭാവ ഛേ – സമവസ്ഥിത ഛേ. ൧൪൨ .
Page 282 of 513 PDF/HTML Page 315 of 546 single page version
ക്രമേണ . യൌഗപദ്യേന ചേത ്, നാസ്തി യൌഗപദ്യം, സമമേകസ്യ വിരുദ്ധധര്മയോരനവതാരാത ് . ക്രമേണ ചേത ്,
നാസ്തി ക്രമഃ, വൃത്ത്യംശസ്യ സൂക്ഷ്മത്വേന വിഭാഗാഭാവാത ് . തതോ വൃത്തിമാന് കോപ്യവശ്യമനുസര്തവ്യഃ .
സ ച സമയപദാര്ഥ ഏവ . തസ്യ ഖല്വേകസ്മിന്നപി വൃത്ത്യംശേ സമുത്പാദപ്രധ്വംസൌ സംഭവതഃ . യോ ഹി യസ്യ
വൃത്തിമതോ യസ്മിന് വൃത്ത്യംശേ തദ്വൃത്യംശവിശിഷ്ടത്വേനോത്പാദഃ, സ ഏവ തസ്യൈവ വൃത്തിമതസ്തസ്മിന്നേവ വൃത്ത്യംശേ . യദ്യേവമുത്പാദവ്യയാവേകസ്മിന്നപി വൃത്ത്യംശേ സംഭവതഃ സമയപദാര്ഥസ്യ
കഥം നാമ നിരന്വയത്വം, യതഃ പൂര്വോത്തരവൃത്ത്യംശവിശിഷ്ടത്വാഭ്യാം യുഗപദുപാത്തപ്രധ്വംസോത്പാദസ്യാപി ് . ഏവമേകസ്മിന് വൃത്ത്യംശേ സമയപദാര്ഥ-
ത്രയാത്മകഃ സ്വഭാവഃ സത്താസ്തിത്വമിതി യാവത് . തത്ര സമ്യഗവസ്ഥിതഃ സ്വഭാവസമവസ്ഥിതോ ഭവതി . തഥാഹി തഥാഹി –
യഥാങ്ഗുലിദ്രവ്യേ യസ്മിന്നേവ വര്തമാനക്ഷണേ വക്രപര്യായസ്യോത്പാദസ്തസ്മിന്നേവ ക്ഷണേ തസ്യൈവാങ്ഗുലിദ്രവ്യസ്യ . അഥവാ സ്വസ്വഭാവരൂപ-
സുഖേനോത്പാദസ്തസ്മിന്നേവ ക്ഷണേ തസ്യൈവാത്മദ്രവ്യസ്യ പൂര്വാനുഭൂതാകുലത്വദുഃഖരൂപേണ പ്രധ്വംസസ്തദുഭയാധാരഭൂത- . അഥവാ മോക്ഷപര്യായരൂപേണോത്പാദസ്തസ്മിന്നേവ ക്ഷണേ രത്നത്രയാത്മക-
നിശ്ചയമോക്ഷമാര്ഗപര്യായരൂപേണ പ്രധ്വംസസ്തദുഭയാധാരപരമാത്മദ്രവ്യത്വേന ധ്രൌവ്യമിതി ദ്രവ്യസിദ്ധിഃ . തഥാ
വര്തമാനസമയരൂപപര്യായേണോത്പാദസ്തസ്മിന്നേവ ക്ഷണേ തസ്യൈവ കാലാണുദ്രവ്യസ്യ പൂര്വസമയരൂപപര്യായേണ പ്രധ്വംസസ്ത-
(ഉത്പാദ തഥാ വിനാശ) യുഗപദ് ഹൈം യാ (൨) ക്രമശഃ ? (൧) യദി ‘യുഗപത്’ കഹാ ജായ തോ . (ഏക
ഹീ സമയ ഏക വൃത്ത്യംശകേ പ്രകാശ ഔര അന്ധകാരകീ ഭാ
തി ഉത്പാദ ഔര വിനാശ ദോ വിരുദ്ധ ധര്മ . ) (൨) യദി ‘ക്രമശഃ ഹൈ’ ഐസാ കഹാ ജായ തോ, ക്രമ നഹീം ബനതാ, (അര്ഥാത് ക്രമ ഭീ
ഘടതാ നഹീം) ക്യോംകി വൃത്ത്യംശകേ സൂക്ഷ്മ ഹോനേസേ ഉസമേം വിഭാഗകാ അഭാവ ഹൈ . ഇസലിയേ (സമയരൂപീ
വൃത്ത്യംശകേ ഉത്പാദ തഥാ വിനാശ ഹോനാ അശക്യ ഹോനേസേ) കോഈ ൧ വൃത്തിമാന് അവശ്യ ഢൂ
ഢനാ ചാഹിയേ .
ഔര വഹ (വൃത്തിമാന്) കാല പദാര്ഥ ഹീ ഹൈ . ഉസകോ (-ഉസ കാലപദാര്ഥകോ) വാസ്തവമേം ഏക
വൃത്ത്യംശമേം ഭീ ഉത്പാദ ഔര വിനാശ സംഭവ ഹൈ; ക്യോംകി ജിസ വൃത്തിമാന്കേ ജിസ വൃത്ത്യംശമേം ഉസ . (അര്ഥാത് കാലപദാര്ഥകോ ജിസ വര്തമാന പര്യായകീ അപേക്ഷാസേ ഉത്പാദ ഹൈ, വഹീ
പൂര്വ പര്യായകീ അപേക്ഷാസേ വിനാശ ഹൈ . )
യദി ഇസപ്രകാര ഉത്പാദ ഔര വിനാശ ഏക വൃത്ത്യംശമേം ഭീ സംഭവിത ഹൈ, തോ കാലപദാര്ഥ
നിരന്വയ കൈസേ ഹോ സകതാ ഹൈ, കി ജിസസേ പൂര്വ ഔര പശ്ചാത് വൃത്ത്യംശകീ അപേക്ഷാസേ യുഗപത് വിനാശ
൧. വൃത്തിമാന് = വൃത്തിവാലാ; വൃത്തികോ ധാരണ കരനേവാലാ പദാര്ഥ .
Page 283 of 513 PDF/HTML Page 316 of 546 single page version
സ്യോത്പാദവ്യയധ്രൌവ്യവത്ത്വം സിദ്ധമ് .. ൧൪൨ ..
അഥ സര്വവൃത്ത്യംശേഷു സമയപദാര്ഥസ്യോത്പാദവ്യയധ്രൌവ്യവത്ത്വം സാധയതി —
ഏഗമ്ഹി സംതി സമയേ സംഭവഠിദിണാസസണ്ണിദാ അട്ഠാ .
സമയസ്സ സവ്വകാലം ഏസ ഹി കാലാണുസബ്ഭാവോ .. ൧൪൩ ..
ഏകസ്മിന് സന്തി സമയേ സംഭവസ്ഥിതിനാശസംജ്ഞിതാ അര്ഥാഃ .
സമയസ്യ സര്വകാലം ഏഷ ഹി കാലാണുസദ്ഭാവഃ .. ൧൪൩ ..
അസ്തി ഹി സമസ്തേഷ്വപി വൃത്ത്യംശേഷു സമയപദാര്ഥസ്യോത്പാദവ്യയധ്രൌവ്യത്വമേകസ്മിന് വൃത്ത്യംശേ തസ്യ
ദര്ശനാത ് . ഉപപത്തിമച്ചൈതത ്, വിശേഷാസ്തിത്വസ്യ സാമാന്യാസ്തിത്വമന്തരേണാനുപപത്തേഃ . അയമേവ ച
ദുഭയാധാരഭൂതാങ്ഗുലിദ്രവ്യസ്ഥാനീയേന കാലാണു ദ്രവ്യരൂപേണ ധ്രൌവ്യമിതി കാലദ്രവ്യസിദ്ധിരിത്യര്ഥഃ .. ൧൪൨ ..
അഥ പൂര്വോക്തപ്രകാരേണ യഥാ വര്തമാനസമയേ കാലദ്രവ്യസ്യോത്പാദവ്യയധ്രൌവ്യത്വം സ്ഥാപിതം തഥാ സര്വസമയേഷ്വ- — ഏഗമ്ഹി സംതി സമയേ സംഭവഠിദിണാസസണ്ണിദാ അട്ഠാ ഏകസ്മിന്സമയേ സന്തി വിദ്യന്തേ . കേ .
അവസ്ഥിത ന ഹോ ? (കാല പദാര്ഥകേ ഏക വൃത്ത്യംശമേം ഭീ ഉത്പാദ ഔര വിനാശ യുഗപത് ഹോതേ ഹൈം, . )
ഇസപ്രകാര ഏക വൃത്ത്യംശമേം കാലപദാര്ഥ ഉത്പാദ – വ്യയ – ധ്രൌവ്യവാലാ ഹൈ, ഐസാ സിദ്ധ
ഹുആ .. ൧൪൨ ..
അബ, (ജൈസേ ഏക വൃത്ത്യംശമേം കാലപദാര്ഥ ഉത്പാദ – വ്യയ – ധ്രൌവ്യവാലാ സിദ്ധ കിയാ ഹൈ
ഉസീപ്രകാര) സര്വ വൃത്ത്യംശോംമേം കാലപദാര്ഥ ഉത്പാദ – വ്യയ – ധ്രൌവ്യവാലാ ഹൈ ഐസാ സിദ്ധ കരതേ ഹൈം : —
അന്വയാര്ഥ : — [ഏകസ്മിന് സമയേ ] ഏക – ഏക സമയമേം [സംഭവസ്ഥിതിനാശസംജ്ഞിതാഃ
അര്ഥാഃ ] ഉത്പാദ, ധ്രൌവ്യ ഔര വ്യയ നാമക അര്ഥ [സമയസ്യ ] കാലകേ [സര്വകാലം ] സദാ [സംതി ] ഹോതേ ഹൈം . [ഏഷഃ ഹി ] യഹീ [കാലാണുസദ്ഭാവഃ ] കാലാണുകാ സദ്ഭാവ ഹൈ; (യഹീ കാലാണുകേ
അസ്തിത്വകീ സിദ്ധി ഹൈ . ) . ൧൪൩ ..
ടീകാ : — കാലപദാര്ഥകേ സഭീ വൃത്ത്യംശോമേം ഉത്പാദ – വ്യയ – ധ്രൌവ്യ ഹോതേ ഹൈം, ക്യോംകി
(൧൪൨വീം ഗാഥാമേം ജൈസാ സിദ്ധ ഹുആ ഹൈ തദനുസാര) ഏക വൃത്ത്യംശമേം വേ (ഉത്പാദ – വ്യയ – ധ്രൌവ്യ) ദേഖേ
ജാതേ ഹൈം . ഔര യഹ യോഗ്യ ഹീ ഹൈ, ക്യോംകി വിശേഷ അസ്തിത്വ സാമാന്യ അസ്തിത്വകേ ബിനാ നഹീം ഹോ
പ്രത്യേക സമയേ ജന്മ – ധ്രൌവ്യ – വിനാശ അര്ഥോ കാളനേ
വര്തേ സരവദാ; ആ ജ ബസ കാളാണുനോ സദ്ഭാവ ഛേ. ൧൪൩ .
Page 284 of 513 PDF/HTML Page 317 of 546 single page version
സമയപദാര്ഥസ്യ സിദ്ധയതി സദ്ഭാവഃ . യദി വിശേഷസാമാന്യാസ്തിത്വേ സിദ്ധയതസ്തദാ ത അസ്തിത്വ-
മന്തരേണ ന സിദ്ധയതഃ കഥംചിദപി .. ൧൪൩ ..
അഥ കാലപദാര്ഥസ്യാസ്തിത്വാന്യഥാനുപപത്ത്യാ പ്രദേശമാത്രത്വം സാധയതി —
ജസ്സ ണ സംതി പദേസാ പദേസമേത്തം വ തച്ചദോ ണാദും .
സുണ്ണം ജാണ തമത്ഥം അത്ഥംതരഭൂദമത്ഥീദോ .. ൧൪൪ ..
യസ്യ ന സന്തി പ്രദേശാഃ പ്രദേശമാത്രം വാ തത്ത്വതോ ജ്ഞാതുമ് .
ശൂന്യം ജാനീഹി തമര്ഥമര്ഥാന്തരഭൂതമസ്തിത്വാത ് .. ൧൪൪ ..
സംഭവസ്ഥിതിനാശസംജ്ഞിതാ അര്ഥാഃ ധര്മാഃ സ്വഭാവാ ഇതി യാവത് . കസ്യ സംബന്ധിനഃ . സമയസ്സ
സമയരൂപപര്യായസ്യോത്പാദകത്വാത് സമയഃ കാലാണുസ്തസ്യ . സവ്വകാലം യദ്യേകസ്മിന് വര്തമാനസമയേ സര്വദാ
തഥൈവ . ഏസ ഹി കാലാണുസബ്ഭാവോ ഏഷഃ പ്രത്യക്ഷീഭൂതോ ഹി സ്ഫു ടമുത്പാദവ്യയധ്രൌവ്യാത്മകകാലാണുസദ്ഭാവ ഇതി .
തദ്യഥാ — യഥാ പൂര്വമേകസമയോത്പാദപ്രധ്വംസാധാരേണാങ്ഗുലിദ്രവ്യാദിദൃഷ്ടാന്തേന വര്തമാനസമയേ കാലദ്രവ്യസ്യോ-
ത്പാദവ്യയധ്രൌവ്യത്വം സ്ഥാപിതം തഥാ സര്വസമയേഷു ജ്ഞാതവ്യമിതി . അത്ര യദ്യപ്യതീതാനന്തകാലേ ദുര്ലഭായാഃ
സര്വപ്രകാരോപാദേയഭൂതായാഃ സിദ്ധഗതേഃ കാലലബ്ധിരൂപേണ ബഹിരങ്ഗസഹകാരീ ഭവതി കാലസ്തഥാപി നിശ്ചയനയേന .. ൧൪൩ ..
സകതാ . യഹീ കാലപദാര്ഥകേ സദ്ഭാവകീ (അസ്തിത്വകീ) സിദ്ധി ഹൈ; (ക്യോംകി) യദി വിശേഷ
അസ്തിത്വ ഔര സാമാന്യ അസ്തിത്വ സിദ്ധ ഹോതേ ഹൈം തോ വേ അസ്തിത്വകേ ബിനാ കിസീ ഭീ പ്രകാരസേ സിദ്ധ .. ൧൪൩ ..
അബ, കാലപദാര്ഥകേ അസ്തിത്വകീ അന്യഥാ അനുപപത്തി ഹോനേസേ (അര്ഥാത് കാല പദാര്ഥകാ
അസ്തിത്വ അന്യ കിസീ പ്രകാര നഹീം ബന സകനേകേ കാരണ) ഉസകാ പ്രദേശമാത്രപനാ സിദ്ധ കരതേ ഹൈം : —
അന്വയാര്ഥ : — [യസ്യ ] ജിസ പദാര്ഥകേ [പ്രദേശാഃ ] പ്രദേശ [പ്രദേശമാത്രം വാ ] അഥവാ
ഏകപ്രദേശ ഭീ [തത്ത്വതഃ ] പരമാര്ഥതഃ [ജ്ഞാതുമ് ന സംതി ] ജ്ഞാത നഹീം ഹോതേ, [തമ് അര്ഥമ് ] ഉസ[ശൂന്യം ജാനീഹി ] ശൂന്യ ജാനോ — [അസ്തിത്വാത് അര്ഥാന്തരഭൂതമ് ] ജോ കി അസ്തിത്വസേ
അര്ഥാന്തരഭൂത (-അന്യ) ഹൈ .. ൧൪൪ ..
ജേ അര്ഥനേ ന ബഹു പ്രദേശ, ന ഏക വാ പരമാര്ഥഥീ, — അന്യ ജേ അസ്തിത്വഥീ. ൧൪൪ .
Page 285 of 513 PDF/HTML Page 318 of 546 single page version
അഥോത്പാദവ്യയധ്രൌവ്യാത്മകാസ്തിത്വാവഷ്ടമ്ഭേന കാലസ്യൈകപ്രദേശത്വം സാധയതി — ജസ്സ ണ സംതി യസ്യ പദാര്ഥസ്യ
ന സന്തി ന വിദ്യന്തേ . കേ . പദേസാ പ്രദേശാഃ . പദേസമേത്തം തു പ്രദേശമാത്രമേകപ്രദേശപ്രമാണം പുനസ്തദ്വസ്തു തച്ചദോ ണാദും
തത്ത്വതഃ പരമാര്ഥതോ ജ്ഞാതും ശക്യതേ . സുണ്ണം ജാണ തമത്ഥം യസ്യൈകോപി പ്രദേശോ നാസ്തി തമര്ഥം പദാര്ഥം ശൂന്യം
അസ്തിത്വം ഹി താവദുത്പാദവ്യയധ്രൌവ്യൈക്യാത്മികാ വൃത്തിഃ . ന ഖലു സാ പ്രദേശമന്തരേണ
സൂത്ര്യമാണാ കാലസ്യ സംഭവതി, യതഃ പ്രദേശാഭാവേ വൃത്തിമദഭാവഃ . സ തു ശൂന്യ ഏവ,
അസ്തിത്വസംജ്ഞായാ വൃത്തേരര്ഥാന്തരഭൂതത്വാത ് . ന ച വൃത്തിരേവ കേവലാ കാലോ ഭവിതുമര്ഹതി, വൃത്തേര്ഹി
വൃത്തിമന്തമന്തരേണാനുപപത്തേഃ . ഉപപത്തൌ വാ കഥമുത്പാദവ്യയധ്രൌവ്യൈക്യാത്മകത്വമ് . അനാദ്യന്ത-
നിരന്തരാനേകാംശവശീകൃതൈകാത്മകത്വേന പൂര്വപൂര്വാംശപ്രധ്വംസാദുത്തരോത്തരാംശോത്പാദാദേകാത്മധ്രൌവ്യാദിതി ചേത ്;
നൈവമ് . യസ്മിന്നംശേ പ്രധ്വംസോ യസ്മിംശ്ചോത്പാദസ്തയോഃ സഹപ്രവൃത്ത്യഭാവാത ് കുതസ്ത്യമൈക്യമ് . തഥാ
പ്രധ്വസ്താംശസ്യ സര്വഥാസ്തമിതത്വാദുത്പദ്യമാനാംശസ്യ വാസമ്ഭവിതാത്മലാഭത്വാത്പ്രധ്വംസോത്പാദൈക്യ-
ടീകാ : — പ്രഥമ തോ അസ്തിത്വ വഹ ഉത്പാദ, വ്യയ ഔര ധ്രൌവ്യകീ ഐക്യസ്വരൂപവൃത്തി ഹൈ .
വഹ (വൃത്തി അര്ഥാത് വിദ്യമാനതാ) കാലകേ പ്രദേശ ബിനാ ഹീ ഹോതീ ഹൈ യഹ കഥന സംഭവിത നഹീം ഹൈ, . വഹ തോ ശൂന്യ ഹീ ഹൈ, ക്യോംകി അസ്തിത്വ
നാമക വൃത്തിസേ അര്ഥാന്തരഭൂത ഹൈ — അന്യ ഹൈ .
ഔര (യദി യഹാ
യഹ തര്ക കിയാ ജായ കി ‘മാത്ര സമയപര്യായരൂപവൃത്തി ഹീ മാനനീ ചാഹിയേ;
വൃത്തിമാന് കാലാണു പദാര്ഥകീ ക്യാ ആവശ്യകതാ ഹൈ ?’ തോ ഉസകാ സമാധാന കിയാ ജാതാ — ) മാത്ര വൃത്തി (സമയരൂപ പരിണതി) ഹീ കാല നഹീം ഹോ സകതീ, ക്യോംകി വൃത്തി വൃത്തിമാന്കേ
ബിനാ നഹീം ഹോ സകതീ . യദി യഹ കഹാ ജായ കി വൃത്തിമാന് കേ ബിനാ ഭീ വൃത്തി ഹോ സകതീ ഹൈ തോ,
(പൂഛതേ ഹൈം കി — വൃത്തി തോ ഉത്പാദ – വ്യയ – ധ്രൌവ്യകീ ഏകതാസ്വരൂപ ഹോനീ ചാഹിയേ;) അകേലീ വൃത്തി
ഉത്പാദ – വ്യയ – ധ്രൌവ്യകീ ഏകതാരൂപ കൈസേ ഹോ സകതീ ഹൈ ? യദി യഹ കഹാ ജായ കി — ‘അനാദി –
അനന്ത, അനന്തര ( – പരസ്പര അന്തര ഹുഏ ബിനാ ഏകകേ ബാദ ഏക പ്രവര്തമാന) അനേക അംശോംകേ കാരണ
൧ ഏകാത്മകതാ ഹോതീ ഹൈ ഇസലിയേ, പൂര്വ – പൂര്വകേ അംശോംകാ നാശ ഹോതാ ഹൈ ഔര ഉത്തര – ഉത്തരകേ അംശോംകാ
ഉത്പാദ ഹോതാ ഹൈ തഥാ ഏകാത്മകതാരൂപ ധ്രൌവ്യ രഹതാ ഹൈ, — ഇസപ്രകാര മാത്ര (അകേലീ) വൃത്തി ഭീ
ഉത്പാദ – വ്യയ – ധ്രൌവ്യകീ ഏകതാസ്വരൂപ ഹോ സകതീ ഹൈ’ തോ ഐസാ നഹീം ഹൈ . (ക്യോംകി ഉസ അകേലീ
വൃത്തിമേം തോ) ജിസ അംശമേം നാശ ഹൈ ഔര ജിസ അംശമേം ഉത്പാദ ഹൈ വേ ദോ അംശ ഏക സാഥ പ്രവൃത്ത നഹീം
൧. ഏകാത്മകതാ = ഏകസ്വരൂപതാ (കാലദ്രവ്യകേ ബിനാ ഭീ അനാദി കാലസേ അനന്ത കാല തക സമയ ഏകകേ ബാദ
ഏക പരസ്പര അന്തരകേ ബിനാ ഹീ പ്രവര്തിത ഹോതേ ഹൈം, ഇസലിയേ ഏകപ്രവാഹരൂപ ബന ജാനേസേ ഉസമേം ഏകരൂപത്വ ആതാ — ഇസപ്രകാര ശംകാകാരകാ തര്ക ഹൈ . )
Page 286 of 513 PDF/HTML Page 319 of 546 single page version
ജാനീഹി ഹേ ശിഷ്യ . കസ്മാച്ഛൂന്യമിതി ചേത് . അത്ഥംതരഭൂദം ഏകപ്രദേശാഭാവേ സത്യര്ഥാന്തരഭൂതം ഭിന്നം ഭവതി
യതഃ കാരണാത് . കസ്യാഃ സകാശാദ്ഭിന്നമ് . അത്ഥീദോ ഉത്പാദവ്യയധ്രൌവ്യാത്മകസത്തായാ ഇതി . തഥാഹി – കാല-
പദാര്ഥസ്യ താവത്പൂര്വസൂത്രോദിതപ്രകാരേണോത്പാദവ്യയധ്രൌവ്യാത്മകമസ്തിത്വം വിദ്യതേ; തച്ചാസ്തിത്വം പ്രദേശം വിനാ ന
വര്തിധ്രൌവ്യമേവ കുതസ്ത്യമ് . ഏവം സതി നശ്യതി ത്രൈലക്ഷണ്യം, ഉല്ലസതി ക്ഷണഭംഗഃ, അസ്തമുപൈതി നിത്യം
ദ്രവ്യം, ഉദീയന്തേ ക്ഷണക്ഷയിണോ ഭാവാഃ . തതസ്തത്ത്വവിപ്ലവഭയാത്കശ്ചിദവശ്യമാശ്രയഭൂതോ വൃത്തേര്വൃത്തി-
മാനനുസര്തവ്യഃ . സ തു പ്രദേശ ഏവാപ്രദേശസ്യാന്വയവ്യതിരേകാനുവിധായിത്വാസിദ്ധേഃ . ഏവം സപ്രദേശത്വേ ഹി
കാലസ്യ കുത ഏകദ്രവ്യനിബന്ധനം ലോകാകാശതുല്യാസംഖ്യേയപ്രദേശത്വം നാഭ്യുപഗമ്യേത . പര്യായ-
സമയാപ്രസിദ്ധേഃ . പ്രദേശമാത്രം ഹി ദ്രവ്യസമയമതിക്രാമതഃ പരമാണോഃ പര്യായസമയഃ പ്രസിദ്ധയതി .
ലോകാകാശതുല്യാസംഖ്യേയപ്രദേശത്വേ തു ദ്രവ്യസമയസ്യ കുതസ്ത്യാ തത്സിദ്ധിഃ . ലോകാകാശതുല്യാ-
സംഖ്യേയപ്രദേശൈകദ്രവ്യത്വേപി തസ്യൈകം പ്രദേശമതിക്രാമതഃ പരമാണോസ്തത്സിദ്ധിരിതി ചേന്നൈവം; ഏകദേശവൃത്തേഃ
ഇസലിയേ) നാശ ഔര ഉത്പാദകീ ഏകതാമേം പ്രവര്തമാന ധ്രൌവ്യ കഹാ
സേ ഹോ സകതാ ഹൈ ? ഐസാ ഹോനേപര . ഇസലിയേ
൧ തത്ത്വവിപ്ലവകേ ഭയസേ അവശ്യ ഹീ വൃത്തികാ ആശ്രയഭൂത കോഈ വൃത്തിമാന് ഢൂ
ഢനാ – സ്വീകാര കരനാ യോഗ്യ
ഹൈ . വഹ തോ പ്രദേശ ഹീ ഹൈ (അര്ഥാത് വഹ വൃത്തിമാന് സപ്രദേശ ഹീ ഹോതാ ഹൈ ), ക്യോംകി അപ്രദേശകേ അന്വയ
തഥാ വ്യതിരേകകാ അനുവിധായിത്വ അസിദ്ധ ഹൈ . (ജോ അപ്രദേശ ഹോതാ ഹൈ വഹ അന്വയ തഥാ വ്യതിരേകോംകാ
അനുസരണ നഹീം കര സകതാ, അര്ഥാത് ഉസമേം ധ്രൌവ്യ തഥാ ഉത്പാദ – വ്യയ നഹീം ഹോ സകതേ . )
(പ്രശ്ന : — ) ഇസപ്രകാര കാല സപ്രദേശ ഹൈ തോ ഉസകേ ഏകദ്രവ്യകേ കാരണഭൂത ലോകാകാശ
തുല്യ അസംഖ്യപ്രദേശ ക്യോം ന മാനനേ ചാഹിയേ ?
(ഉത്തര : — ) ഐസാ ഹോ തോ പര്യായസമയ പ്രസിദ്ധ നഹീം ഹോതാ, ഇസലിയേ അസംഖ്യ പ്രദേശ മാനനാ
യോഗ്യ നഹീം ഹൈ . പരമാണുകേ ദ്വാരാ പ്രദേശമാത്ര ദ്രവ്യസമയകാ ഉല്ലംഘന കരനേ പര (അര്ഥാത് – പരമാണുകേ
ദ്വാരാ ഏകപ്രദേശമാത്ര കാലാണുസേ നികടകേ ദൂസരേ പ്രദേശമാത്ര കാലാണു തക മംദഗതിസേ ഗമന കരനേ പര) . യദി ദ്രവ്യസമയ ലോകാകാശതുല്യ അസംഖ്യപ്രദേശീ ഹോ തോ
പര്യായസമയകീ സിദ്ധി കഹാ
സേ ഹോഗീ ?
‘യദി ദ്രവ്യസമയ അര്ഥാത് കാലപദാര്ഥ ലോകാകാശ ജിതനേ അസംഖ്യ പ്രദേശവാലാ ഏക ദ്രവ്യ
ഹോ തോ ഭീ പരമാണുകേ ദ്വാരാ ഉസകാ ഏക പ്രദേശ ഉല്ലംഘിത ഹോനേപര പര്യായസമയകീ സിദ്ധി ഹോ’ ഐസാ —
൧. തത്ത്വവിപ്ലവ = വസ്തുസ്വരൂപമേം അംധാധുന്ധീ .
Page 287 of 513 PDF/HTML Page 320 of 546 single page version
ഘടതേ . യശ്ച പ്രദേശവാന് സ കാലപദാര്ഥ ഇതി . അഥ മതം കാലദ്രവ്യാഭാവേപ്യുത്പാദവ്യയധ്രൌവ്യത്വം ഘടതേ .
നൈവമ് . അങ്ഗുലിദ്രവ്യാഭാവേ വര്തമാനവക്രപര്യായോത്പാദോ ഭൂതര്ജുപര്യായസ്യ വിനാശസ്തദുഭയാധാരഭൂതം ധ്രൌവ്യം
കസ്യ ഭവിഷ്യതി . ന കസ്യാപി . തഥാ കാലദ്രവ്യാഭാവേ വര്തമാനസമയരൂപോത്പാദോ ഭൂതസമയരൂപോ
വിനാശസ്തദുഭയാധാരഭൂതം ധ്രൌവ്യം ക സ്യ ഭവിഷ്യതി . ന ക സ്യാപി . ഏവം സത്യേതദായാതി – അന്യസ്യ ഭങ്ഗോന്യ-
സ്യോത്പാദോന്യസ്യ ധ്രൌവ്യമിതി സര്വം വസ്തുസ്വരൂപം വിപ്ലവതേ . തസ്മാദ്വസ്തുവിപ്ലവഭയാദുത്പാദവ്യയധ്രൌവ്യാണാം
കോപ്യേക ആധാരഭൂതോസ്തീത്യഭ്യുപഗന്തവ്യമ് . സ ചൈകപ്രദേശരൂപഃ കാലാണുപദാര്ഥ ഏവേതി . അത്രാതീതാ-
നന്തകാലേ യേ കേചന സിദ്ധസുഖഭാജനം ജാതാഃ, ഭാവികാലേ ച ‘ആത്മോപാദാനസിദ്ധം സ്വയമതിശയവദ്’ . തഥാപി തത്ര
നിജപരമാത്മോപാദേയരുചിരൂപം വീതരാഗചാരിത്രാവിനാഭൂതം യന്നിശ്ചയസമ്യക്ത്വം തസ്യൈവ മുഖ്യത്വം, ന ച കാലസ്യ, . തഥാ ചോക്തമ് — ‘‘കിം പലവിഏണ ബഹുണാ ജേ സിദ്ധാ ണരവരാ ഗയേ കാലേ സിജ്ഝഹഹി ജേ
സര്വവൃത്തിത്വവിരോധാത ് . സര്വസ്യാപി ഹി കാലപദാര്ഥസ്യ യഃ സൂക്ഷ്മോ വൃത്ത്യംശഃ സ സമയോ, ന
തു തദേകദേശസ്യ . തിര്യക്പ്രചയസ്യോര്ധ്വപ്രചയത്വപ്രസംഗാച്ച . തഥാ ഹി — പ്രഥമമേകേന പ്രദേശേന
വര്തതേ, തതോന്യേന, തതോപ്യന്യതരേണേതി തിര്യക്പ്രചയോപ്യൂര്ധ്വപ്രചയീഭൂയ പ്രദേശമാത്രം ദ്രവ്യമ- . തതസ്തിര്യക്പ്രചയസ്യോര്ധ്വപ്രചയത്വമനിച്ഛതാ പ്രഥമമേവ പ്രദേശമാത്രം കാലദ്രവ്യം
വ്യവസ്ഥാപയിതവ്യമ് .. ൧൪൪ ..
അഥൈവം ജ്ഞേയതത്ത്വമുക്ത്വാ ജ്ഞാനജ്ഞേയവിഭാഗേനാത്മാനം നിശ്ചിന്വന്നാത്മനോത്യന്തവിഭക്തത്വായ
വ്യവഹാരജീവത്വഹേതുമാലോചയതി —
(൧) [ദ്രവ്യകേ ഏക ദേശകീ പരിണതികോ സമ്പൂര്ണ ദ്രവ്യകീ പരിണതി മാനനേകാ പ്രസംഗ ആതാ
ഹൈ . ] ഏക ദേശകീ വൃത്തികോ സമ്പൂര്ണ ദ്രവ്യകീ വൃത്തി മാനനേമേം വിരോധ ഹൈ . സമ്പൂര്ണ കാല പദാര്ഥകാ
ജോ സൂക്ഷ്മ വൃത്ത്യംശ ഹൈ വഹ സമയ ഹൈ, പരന്തു ഉസകേ ഏക ദേശകാ വൃത്ത്യംശ വഹ സമയ നഹീം .
തഥാ, (൨) തിര്യക്പ്രചയകോ ഊ ര്ധ്വപ്രചയപനേകാ പ്രസംഗ ആതാ ഹൈ . വഹ ഇസപ്രകാര ഹൈ കി
: — പ്രഥമ, കാലദ്രവ്യ ഏക പ്രദേശസേ വര്തേ, ഫി ര ദൂസരേ പ്രദേശസേ വര്തേ ഔര ഫി ര അന്യപ്രദേശസേ വര്തേ
(ഐസാ പ്രസംഗ ആതാ ഹൈ ) ഇസപ്രകാര തിര്യക്പ്രചയ ഊ ര്ധ്വപ്രചയ ബനകര ദ്രവ്യകോ പ്രദേശമാത്ര സ്ഥാപിത . (അര്ഥാത് തിര്യക്പ്രചയ ഹീ ഊ ര്ധ്വപ്രചയ ഹൈ, ഐസാ മാനനേകാ പ്രസംഗ ആതാ ഹൈ, ഇസലിയേ
ദ്രവ്യപ്രദേശമാത്ര ഹീ സിദ്ധ ഹോതാ ഹൈ . ) ഇസലിയേ തിര്യക്പ്രചയകോ ഊ ര്ധ്വപ്രചയപനാ ന മാനനേ
(ചാഹനേ)വാലേകോ പ്രഥമ ഹീ കാലദ്രവ്യകോ പ്രദേശമാത്ര നിശ്ചിത കരനാ ചാഹിയേ .. ൧൪൪ ..
(ഇസപ്രകാര ജ്ഞേയതത്ത്വപ്രജ്ഞാപനമേം ദ്രവ്യവിശേഷപ്രജ്ഞാപന സമാപ്ത ഹുആ . )
അബ, ഇസപ്രകാര ജ്ഞേയതത്ത്വ കഹകര, ജ്ഞാന ഔര ജ്ഞേയകേ വിഭാഗ ദ്വാരാ ആത്മാകോ നിശ്ചിത കരതേ
ഹുഏ, ആത്മാകോ അത്യന്ത വിഭക്ത (ഭിന്ന) കരനേകേ ലിയേ വ്യവഹാരജീവത്വകേ ഹേതുകാ വിചാര –