Pravachansar-Hindi (Malayalam transliteration). Gatha: 173-187.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 19 of 28

 

Page 328 of 513
PDF/HTML Page 361 of 546
single page version

വേദാനാം ഗ്രഹണം യസ്യേതി സ്ത്രീപുന്നപുംസകദ്രവ്യഭാവാഭാവസ്യ . ന ലിംഗാനാം ധര്മധ്വജാനാം ഗ്രഹണം യസ്യേതി
ബഹിരംഗയതിലിംഗാഭാവസ്യ . ന ലിംഗം ഗുണോ ഗ്രഹണമര്ഥാവബോധോ യസ്യേതി ഗുണവിശേഷാനാലീഢ-
ശുദ്ധദ്രവ്യത്വസ്യ . ന ലിംഗം പര്യായോ ഗ്രഹണമര്ഥാവബോധവിശേഷോ യസ്യേതി പര്യായവിശേഷാനാലീഢ-
ശുദ്ധദ്രവ്യത്വസ്യ . ന ലിംഗം പ്രത്യഭിജ്ഞാനഹേതുര്ഗ്രഹണമര്ഥാവബോധസാമാന്യം യസ്യേതി ദ്രവ്യാനാലീഢശുദ്ധ-
പര്യായത്വസ്യ ..൧൭൨..
അഥ കഥമമൂര്തസ്യാത്മനഃ സ്നിഗ്ധരൂക്ഷത്വാഭാവാദ്ബന്ധോ ഭവതീതി പൂര്വപക്ഷയതി —
ച . അലിങ്ഗഗ്രാഹ്യമിതി വക്തവ്യേ യദലിങ്ഗഗ്രഹണമിത്യുക്തം തത്കിമര്ഥമിതി ചേത്, ബഹുതരാര്ഥപ്രതിപത്ത്യര്ഥമ് .
തഥാഹി — ലിങ്ഗമിന്ദ്രിയം തേനാര്ഥാനാം ഗ്രഹണം പരിച്ഛേദനം ന കരോതി തേനാലിങ്ഗഗ്രഹണോ ഭവതി . തദപി
കസ്മാത് . സ്വയമേവാതീന്ദ്രിയാഖണ്ഡജ്ഞാനസഹിതത്വാത് . തേനൈവ ലിങ്ഗശബ്ദവാച്യേന ചക്ഷുരാദീന്ദ്രിയേണാന്യജീവാനാം
യസ്യ ഗ്രഹണം പരിച്ഛേദനം കര്തും നായാതി തേനാലിങ്ഗഗ്രഹണ ഉച്യതേ . തദപി കസ്മാത് . നിര്വികാരാതീന്ദ്രിയ-
സ്വസംവേദനപ്രത്യക്ഷജ്ഞാനഗമ്യത്വാത് . ലിങ്ഗം ധൂമാദി തേന ധൂമലിങ്ഗോദ്ഭവാനുമാനേനാഗ്നിവദനുമേയഭൂതപരപദാര്ഥാനാം
ഗ്രഹണം ന കരോതി തേനാലിങ്ഗഗ്രഹണ ഇതി . തദപി കസ്മാത് . സ്വയമേവാലിങ്ഗോദ്ഭവാതീന്ദ്രിയജ്ഞാനസഹിതത്വാത് .
തേനൈവ ലിങ്ഗോദ്ഭവാനുമാനേനാഗ്നിഗ്രഹണവത് പരപുരുഷാണാം യസ്യാത്മനോ ഗ്രഹണം പരിജ്ഞാനം കര്തും നായാതി തേനാലിങ്ഗ-
ഗ്രഹണ ഇതി . തദപി കസ്മാത് . അലിങ്ഗോദ്ഭവാതീന്ദ്രിയജ്ഞാനഗമ്യത്വാത് . അഥവാ ലിങ്ഗം ചിഹ്നം ലാഞ്ഛനം
ശിഖാജടാധാരണാദി തേനാര്ഥാനാം ഗ്രഹണം പരിച്ഛേദനം ന ക രോതി തേനാലിങ്ഗഗ്രഹണ ഇതി . തദപി ക സ്മാത് .
സ്വാഭാവികാചിഹ്നോദ്ഭവാതീന്ദ്രിയജ്ഞാനസഹിതത്വാത് . തേനൈവ ചിഹ്നോദ്ഭവജ്ഞാനേന പരപുരുഷാണാം യസ്യാത്മനോ ഗ്രഹണം
പരിജ്ഞാനം കര്തൃം നായാതി തേനാലിങ്ഗഗ്രഹണ ഇതി . തദപി കസ്മാത് . നിരുപരാഗസ്വസംവേദനജ്ഞാനഗമ്യത്വാദിതി .
പുരുഷ ഔര നപുംസക വേദോംകാ ഗ്രഹണ നഹീം ഹൈ വഹ അലിംഗഗ്രഹണ ഹൈ; ഇസപ്രകാര ‘ആത്മാ ദ്രവ്യസേ തഥാ
ഭാവസേ സ്ത്രീ, പുരുഷ തഥാ നപുംസക നഹീം ഹൈ’ ഇസ അര്ഥകീ പ്രാപ്തി ഹോതീ ഹൈ (൧൭) ലിംഗോകാ അര്ഥാത്
ധര്മചിഹ്നോംകാ ഗ്രഹണ ജിസകേ നഹീം ഹൈ വഹ അലിംഗഗ്രഹണ ഹൈ; ഇസപ്രകാര ‘ആത്മാകേ ബഹിരംഗ യതിലിംഗോംകാ
അഭാവ ഹൈ’ ഇസ അര്ഥകീ പ്രാപ്തി ഹോതീ ഹൈ . (൧൮) ലിംഗ അര്ഥാത് ഗുണ ഐസാ ജോ ഗ്രഹണ അര്ഥാത്
അര്ഥാവബോധ (പദാര്ഥജ്ഞാന) ജിസകേ നഹീം ഹൈ സോ അലിംഗഗ്രഹണ ഹൈ; ഇസപ്രകാര ‘ആത്മാ ഗുണവിശേഷസേ
ആലിംഗിത ന ഹോനേവാലാ ഐസാ ശുദ്ധ ദ്രവ്യ ഹൈ’ ഐസേ അര്ഥകീ പ്രാപ്തി ഹോതീ ഹൈ . (൧൯) ലിംഗ അര്ഥാത്
പര്യായ ഐസാ ജോ ഗ്രഹണ, അര്ഥാത് അര്ഥാവബോധവിശേഷ ജിസകേ നഹീം ഹൈ സോ അലിംഗഗ്രഹണ ഹൈ; ഇസപ്രകാര
‘ആത്മാ പര്യായവിശേഷസേ ആലിംഗിത ന ഹോനേവാലാ ഐസാ ശുദ്ധ ദ്രവ്യ ഹൈ’ ഐസേ അര്ഥകീ പ്രാപ്തി ഹോതീ ഹൈ .
(൨൦) ലിംഗ അര്ഥാത് പ്രത്യഭിജ്ഞാനകാ കാരണ ഐസാ ജോ ഗ്രഹണ അര്ഥാത് അര്ഥാവബോധ സാമാന്യ ജിസകേ
നഹീം ഹൈ വഹ അലിംഗഗ്രഹണ ഹൈ; ഇസപ്രകാര ‘ആത്മാ ദ്രവ്യസേ നഹീം ആലിംഗിത ഐസീ ശുദ്ധ പര്യായ ഹൈ’ ഐസേ
അര്ഥകീ പ്രാപ്തി ഹോതീ ഹൈ ..൧൭൨..
അബ, അമൂര്ത ഐസേ ആത്മാകേ, സ്നിഗ്ധ – രൂക്ഷത്വകാ അഭാവ ഹോനേസേ ബംധ കൈസേ ഹോ സകതാ ഹൈ ?
ഐസാ പൂര്വ പക്ഷ ഉപസ്ഥിത കരതേ ഹൈം : —

Page 329 of 513
PDF/HTML Page 362 of 546
single page version

മുത്തോ രൂവാദിഗുണോ ബജ്ഝദി ഫാസേഹിം അണ്ണമണ്ണേഹിം .
തവ്വിവരീദോ അപ്പാ ബജ്ഝദി കിധ പോഗ്ഗലം കമ്മം ..൧൭൩..
മൂര്തോ രൂപാദിഗുണോ ബധ്യതേ സ്പര്ശൈരന്യോന്യൈഃ .
തദ്വിപരീത ആത്മാ ബധ്നാതി കഥം പൌദ്ഗലം കര്മ ..൧൭൩..
മൂര്തയോര്ഹി താവത്പുദ്ഗലയോ രൂപാദിഗുണയുക്തത്വേന യഥോദിതസ്നിഗ്ധരൂക്ഷത്വസ്പര്ശവിശേഷാദന്യോന്യ-
ബന്ധോവധാര്യതേ ഏവ . ആത്മകര്മപുദ്ഗലയോസ്തു സ കഥമവധാര്യതേ; മൂര്തസ്യ കര്മപുദ്ഗലസ്യ രൂപാദി-
ഗുണയുക്തത്വേന യഥോദിതസ്നിഗ്ധരൂക്ഷത്വസ്പര്ശവിശേഷസംഭവേപ്യമൂര്തസ്യാത്മനോ രൂപാദിഗുണയുക്തത്വാഭാവേന
ഏവമലിങ്ഗഗ്രഹണശബ്ദസ്യ വ്യാഖ്യാനക്രമേണ ശുദ്ധജീവസ്വരൂപം ജ്ഞാതവ്യമിത്യഭിപ്രായഃ ..൧൭൨.. അഥാമൂര്ത-
ശുദ്ധാത്മനോ വ്യാഖ്യാനേ കൃതേ സത്യമൂര്തജീവസ്യ മൂര്തപുദ്ഗലകര്മണാ സഹ കഥം ബന്ധോ ഭവതീതി പൂര്വപക്ഷം
കരോതി — മുത്തോ രൂവാദിഗുണോ മൂര്തോ രൂപരസഗന്ധസ്പര്ശത്വാത് പുദ്ഗലദ്രവ്യഗുണഃ ബജ്ഝദി അന്യോന്യസംശ്ലേഷേണ
ബധ്യതേ ബന്ധമനുഭവതി, തത്ര ദോഷോ നാസ്തി . കൈഃ കൃത്വാ . ഫാസേഹിം അണ്ണമണ്ണേഹിം സ്നിഗ്ധരൂക്ഷഗുണലക്ഷണ-
സ്പര്ശസംയോഗൈഃ . കിംവിശിഷ്ടൈഃ . അന്യോന്യൈഃ പരസ്പരനിമിത്തൈഃ . തവ്വിവരീദോ അപ്പാ ബജ്ഝദി കിധ പോഗ്ഗലം
കമ്മം തദ്വിപരീതാത്മാ ബധ്നാതി കഥം പൌദ്ഗലം കര്മേതി . അയം പരമാത്മാ നിര്വികാരപരമചൈതന്യ-
ചമത്കാരപരിണതത്വേന ബന്ധകാരണഭൂതസ്നിഗ്ധരൂക്ഷഗുണസ്ഥാനീയരാഗദ്വേഷാദിവിഭാവപരിണാമരഹിതത്വാദമൂര്തത്വാച്ച
പ്ര. ൪൨
ഗാഥാ : ൧൭൩ അന്വയാര്ഥ : — [മൂര്തഃ ] മൂര്ത (ഐസേ പുദ്ഗല) തോ [രൂപാദിഗുണഃ ]
രൂപാദിഗുണയുക്ത ഹോനേസേ [അന്യോന്യൈഃ സ്പര്ശൈഃ ] പരസ്പര (ബംധയോഗ്യ) സ്പര്ശോംസേ [ബധ്യതേ ] ബ ധതേ ഹൈം;
(പരന്തു) [തദ്വിപരീതഃ ആത്മാ ] ഉസസേ വിപരീത (-അമൂര്ത) ഐസാ ആത്മാ [പൌദ്ഗലികം കര്മ ]
പൌദ്ഗലിക കര്മകോ [കഥം ] കൈസേ [ബധ്നാതി ] ബാ ധതാ ഹൈ ? ..൧൭൩..
ടീകാ : — മൂര്ത ഐസേ ദോ പുദ്ഗല തോ രൂപാദിഗുണയുക്ത ഹോനേസേ യഥോക്ത സ്നിഗ്ധരൂക്ഷത്വരൂപ
സ്പര്ശവിശേഷ (ബംധയോഗ്യ സ്പര്ശ)കേ കാരണ ഉനകാ പാരസ്പരിക ബംധ അവശ്യ സമഝാ ജാ സകതാ ഹൈ;
കിന്തു ആത്മാ ഔര കര്മപുദ്ഗലകാ ബംധ ഹോനാ കൈസേ സമഝാ ജാ സകതാ ഹൈ ? ക്യോംകി മൂര്ത ഐസാ
കര്മപുദ്ഗല രൂപാദിഗുണയുക്ത ഹൈ, ഇസലിയേ ഉസകേ യഥോക്ത സ്നിഗ്ധരൂക്ഷത്വരൂപ സ്പര്ശവിശേഷകാ സംഭവ
ഹോനേ പര ഭീ അമൂര്ത ഐസേ ആത്മാകോ രൂപാദിഗുണയുക്തതാ നഹീം ഹൈ ഇസലിയേ ഉസകേ യഥോക്ത
സ്നിഗ്ധരൂക്ഷത്വരൂപ സ്പര്ശവിശേഷകാ അസംഭവ ഹോനേസേ ഏക അംഗ വികല ഹൈ . (അര്ഥാത് ബംധയോഗ്യ ദോ
അന്യോന്യ സ്പര്ശഥീ ബംധ ഥായ രൂപാദിഗുണയുത മൂര്തനേ;
പണ ജീവ മൂര്തിരഹിത ബാംധേ കേമ പുദ്ഗലകര്മനേ ? ൧൭൩.

Page 330 of 513
PDF/HTML Page 363 of 546
single page version

യഥോദിതസ്നിഗ്ധരൂക്ഷത്വസ്പര്ശവിശേഷാസംഭാവനയാ ചൈകാംഗവികലത്വാത് ..൧൭൩..
അഥൈവമമൂര്തസ്യാപ്യാത്മനോ ബന്ധോ ഭവതീതി സിദ്ധാന്തയതി —
രൂവാദിഏഹിം രഹിദോ പേച്ഛദി ജാണാദി രൂവമാദീണി .
ദവ്വാണി ഗുണേ യ ജധാ തഹ ബംധോ തേണ ജാണീഹി ..൧൭൪..
രൂപാദികൈ രഹിതഃ പശ്യതി ജാനാതി രൂപാദീനി .
ദ്രവ്യാണി ഗുണാംശ്ച യഥാ തഥാ ബന്ധസ്തേന ജാനീഹി ..൧൭൪..
യേന പ്രകാരേണ രൂപാദിരഹിതോ രൂപീണി ദ്രവ്യാണി തദ്ഗുണാംശ്ച പശ്യതി ജാനാതി ച, തേനൈവ
പ്രകാരേണ രൂപാദിരഹിതോ രൂപിഭിഃ കര്മപുദ്ഗലൈഃ കില ബധ്യതേ; അന്യഥാ കഥമമൂര്തോ മൂര്തം പശ്യതി
പൌദ്ഗലം കര്മ കഥം ബധ്നാതി, ന കഥമപീതി പൂര്വപക്ഷഃ ..൧൭൩.. അഥൈവമമൂര്തസ്യാപ്യാത്മനോ നയവിഭാഗേന
ബന്ധോ ഭവതീതി പ്രത്യുത്തരം ദദാതി ---രൂവാദിഏഹിം രഹിദോ അമൂര്തപരമചിജ്ജ്യോതിഃപരിണതത്വേന താവദയമാത്മാ
രൂപാദിരഹിതഃ . തഥാവിധഃ സന് കിം കരോതി . പേച്ഛദി ജാണാദി മുക്താവസ്ഥായാം യുഗപത്പരിച്ഛിത്തിരൂപ-
സാമാന്യവിശേഷഗ്രാഹകകേവലദര്ശനജ്ഞാനോപയോഗേന യദ്യപി താദാത്മ്യസംബന്ധോ നാസ്തി തഥാപി ഗ്രാഹ്യഗ്രാഹകലക്ഷണ-
സംബന്ധേന പശ്യതി ജാനാതി . കാനി കര്മതാപന്നാനി . രൂവമാദീണി ദവ്വാണി രൂപരസഗന്ധസ്പര്ശസഹിതാനി
മൂര്തദ്രവ്യാണി . ന കേവലം ദ്രവ്യാണി ഗുണേ യ ജധാ തദ്ഗുണാംശ്ച യഥാ . അഥവാ യഥാ കശ്ചിത്സംസാരീ
അംഗോംമേംസേ ഏക അംഗ അയോഗ്യ ഹൈ — സ്പര്ശഗുണരഹിത ഹോനേസേ ബംധകീ യോഗ്യതാവാലാ നഹീം ഹൈ .) ..൧൭൩..
അബ ഐസാ സിദ്ധാന്ത നിശ്ചിത കരതേ ഹൈം കി ആത്മാ അമൂര്ത ഹോനേ പര ഭീ ഉസകോ ഇസപ്രകാര
ബംധ ഹോതാ ഹൈ : —
അന്വയാര്ഥ : — [യഥാ ] ജൈസേ [രൂപാദികൈഃ രഹിതഃ ] രൂപാദിരഹിത (ജീവ) [രൂപാദീനി ]
രൂപാദികോ – [ദ്രവ്യാണി ഗുണാന് ച ] ദ്രവ്യോംകോ തഥാ ഗുണോംകോ (രൂപീ ദ്രവ്യോംകോ ഔര ഉനകേ
ഗുണോംകോ) — [പശ്യതി ജാനാതി ] ദേഖതാ ഹൈ ഔര ജാനതാ ഹൈ [തഥാ ] ഉസീപ്രകാര [തേന ] ഉസകേ സാഥ
(-അരൂപീകാ രൂപീകേ സാഥ) [ബംധഃ ജാനീഹി ] ബംധ ജാനോ ..൧൭൪..
ടീകാ : — ജൈസേ രൂപാദിരഹിത (ജീവ) രൂപീ ദ്രവ്യോംകോ തഥാ ഉനകേ ഗുണോംകോ ദേഖതാ
ഹൈ തഥാ ജാനതാ ഹൈ ഉസീപ്രകാര രൂപാദിരഹിത (ജീവ) രൂപീ കര്മപുദ്ഗലോംകേ സാഥ ബ ധതാ ഹൈ;
ക്യോംകി യദി ഐസാ ന ഹോ തോ യഹാ ഭീ (ദേഖനേ – ജാനനേകേ സംബംധമേം ഭീ) വഹ പ്രശ്ന അനിവാര്യ
ജേ രീത ദര്ശന – ജ്ഞാന ഥായ രൂപാദിനും — ഗുണ -ദ്രവ്യനും,
തേ രീത ബംധന ജാണ മൂര്തിരഹിതനേ പണ മൂര്തനും. ൧൭൪.

Page 331 of 513
PDF/HTML Page 364 of 546
single page version

ജാനാതി ചേത്യത്രാപി പര്യനുയോഗസ്യാനിവാര്യത്വാത് . ന ചൈതദത്യന്തദുര്ഘടത്വാദ്ദാര്ഷ്ടാന്തികീകൃ തം, കിം തു
ദൃഷ്ടാന്തദ്വാരേണാബാലഗോപാലപ്രക ടിതമ് . തഥാ ഹി — യഥാ ബാലകസ്യ ഗോപാലകസ്യ വാ പൃഥഗവസ്ഥിതം
മൃദ്ബലീവര്ദം ബലീവര്ദം വാ പശ്യതോ ജാനതശ്ച ന ബലീവര്ദേന സഹാസ്തി സംബന്ധഃ, വിഷയ-
ഭാവാവസ്ഥിതബലീവര്ദനിമിത്തോപയോഗാധിരൂഢബലീവര്ദാകാരദര്ശനജ്ഞാനസംബന്ധോ ബലീവര്ദസംബന്ധവ്യവഹാര-
സാധകസ്ത്വസ്ത്യേവ, തഥാ കിലാത്മനോ നീരൂപത്വേന സ്പര്ശശൂന്യത്വാന്ന കര്മപുദ്ഗലൈഃ സഹാസ്തി സംബന്ധഃ,
ഏകാവഗാഹഭാവാവസ്ഥിതകര്മപുദ്ഗലനിമിത്തോപയോഗാധിരൂഢരാഗദ്വേഷാദിഭാവസംബന്ധഃ കര്മപുദ്ഗലബന്ധ-
വ്യവഹാരസാധകസ്ത്വസ്ത്യേവ ..൧൭൪..
ജീവോ വിശേഷഭേദജ്ഞാനരഹിതഃ സന് കാഷ്ഠപാഷാണാദ്യചേതനജിനപ്രതിമാം ദൃഷ്ടവാ മദീയാരാധ്യോയമിതി മന്യതേ .
യദ്യപി തത്ര സത്താവലോകദര്ശനേന സഹ പ്രതിമായാസ്താദാത്മ്യസംബന്ധോ നാസ്തി തഥാപി പരിച്ഛേദ്യപരിച്ഛേദക-
ലക്ഷണസംബന്ധോസ്തി . യഥാ വാ സമവസരണേ പ്രത്യക്ഷജിനേശ്വരം ദൃഷ്ടവാ വിശേഷഭേദജ്ഞാനീ മന്യതേ
മദീയാരാധ്യോയമിതി . തത്രാപി യദ്യപ്യവലോക നജ്ഞാനസ്യ ജിനേശ്വരേണ സഹ താദാത്മ്യസംബന്ധോ നാസ്തി തഥാപ്യാ-
രാധ്യാരാധകസംബന്ധോസ്തി . തഹ ബംധോ തേണ ജാണീഹി തഥാ ബന്ധം തേനൈവ ദൃഷ്ടാന്തേന ജാനീഹി . അയമത്രാര്ഥഃ —
യദ്യപ്യയമാത്മാ നിശ്ചയേനാമൂര്തസ്തഥാപ്യനാദികര്മബന്ധവശാദ്വ്യവഹാരേണ മൂര്തഃ സന് ദ്രവ്യബന്ധനിമിത്തഭൂതം രാഗാദി-
വികല്പരൂപം ഭാവബന്ധോപയോഗം കരോതി . തസ്മിന്സതി മൂര്തദ്രവ്യകര്മണാ സഹ യദ്യപി താദാത്മ്യസംബന്ധോ നാസ്തി
ഹൈ കി അമൂര്ത മൂര്തകോ കൈസേ ദേഖതാ – ജാനതാ ഹൈ ?
ഔര ഐസാ ഭീ നഹീം ഹൈ കി യഹ (അരൂപീകാ രൂപോകേ സാഥ ബംധ ഹോനേകീ) ബാത അത്യന്ത
ദുര്ഘട ഹൈ ഇസലിയേ ഉസേ ദാര്ഷ്ടാന്തരൂപ ബനായാ ഹൈ, പരന്തു ദൃഷ്ടാംത ദ്വാരാ ആബാലഗോപാല സഭീകോ പ്രഗട
(ജ്ഞാത) ഹോ ജായ ഇസലിയേ ദൃഷ്ടാന്ത ദ്വാരാ സമഝായാ ഗയാ ഹൈ . യഥാ : — ബാലഗോപാലകാ പൃഥക്
രഹനേവാലേ മിട്ടീകേ ബൈലകോ അഥവാ (സച്ചേ) ബൈലകോ ദേഖനേ ഔര ജാനനേ പര ബൈലകേ സാഥ സംബംധ
നഹീം ഹൈ തഥാപി വിഷയരൂപസേ രഹനേവാലാ ബൈല ജിനകാ നിമിത്ത ഹൈ ഐസേ ഉപയോഗാരൂഢ വൃഷഭാകാര
ദര്ശന – ജ്ഞാനകേ സാഥകാ സംബംധ ബൈലകേ സാഥകേ സംബംധരൂപ വ്യവഹാരകാ സാധക അവശ്യ ഹൈ;
ഇസീപ്രകാര ആത്മാ അരൂപീപനേകേ കാരണ സ്പര്ശശൂന്യ ഹൈ, ഇസലിയേ ഉസകാ കര്മപുദ്ഗലോംകേ സാഥ
സംബംധ നഹീം ഹൈ, തഥാപി ഏകാവഗാഹരൂപസേ രഹനേവാലേ കര്മപുദ്ഗല ജിനകേ നിമിത്ത ഹൈം ഐസേ
ഉപയോഗാരൂഢ രാഗദ്വേഷാദികഭാവോംകേ സാഥകാ സംബംധ കര്മപുദ്ഗലോംകേ സാഥകേ ബംധരൂപ വ്യവഹാരകാ
സാധക അവശ്യ ഹൈ .
ഭാവാര്ഥ : — ‘ആത്മാ അമൂര്തിക ഹോനേ പര ഭീ വഹ മൂര്തികകര്മപുദ്ഗലോംകേ സാഥ കൈസേ
ബ ധതാ ഹൈ ?’ ഇസ പ്രശ്നകാ ഉത്തര ദേതേ ഹുഏ ആചാര്യദേവനേ കഹാ ഹൈ കി — ആത്മാകേ അമൂര്തിക ഹോനേ
പര ഭീ വഹ മൂര്തിക പദാര്ഥോംകോ കൈസേ ജാനതാ ഹൈ ? ജൈസേ വഹ മൂര്തിക പദാര്ഥോംകോ ജാനതാ ഹൈ
ഉസീപ്രകാര മൂര്തിക കര്മപുദ്ഗലോംകേ സാഥ ബ ധതാ ഹൈ .

Page 332 of 513
PDF/HTML Page 365 of 546
single page version

അഥ ഭാവബന്ധസ്വരൂപം ജ്ഞാപയതി —
ഉവഓഗമഓ ജീവോ മുജ്ഝദി രജ്ജേദി വാ പദുസ്സേദി .
പപ്പാ വിവിധേ വിസയേ ജോ ഹി പുണോ തേഹിം സോ ബംധോ ..൧൭൫..
തഥാപി പൂര്വോക്തദൃഷ്ടാന്തേന സംശ്ലേഷസംബന്ധോസ്തീതി നാസ്തി ദോഷഃ ..൧൭൪.. ഏവം ശുദ്ധബുദ്ധൈകസ്വഭാവ-
ജീവകഥനമുഖ്യത്വേന പ്രഥമഗാഥാ, മൂര്തിരഹിതജീവസ്യ മൂര്തകര്മണാ സഹ കഥം ബന്ധോ ഭവതീതി പൂര്വപക്ഷരൂപേണ
വാസ്തവമേം അരൂപീ ആത്മാകാ രൂപീ പദാര്ഥോംകേ സാഥ കോഈ സംബംധ ന ഹോനേ പര ഭീ അരൂപീകാ
രൂപീകേ സാഥ സംബംധ ഹോനേകാ വ്യവഹാര ഭീ വിരോധകോ പ്രാപ്ത നഹീം ഹോതാ . ജഹാ ഐസാ കഹാ ജാതാ ഹൈ
കി ‘ആത്മാ മൂര്തിക പദാര്ഥകോ ജാനതാ ഹൈ’ വഹാ പരമാര്ഥതഃ അമൂര്തിക ആത്മാകാ മൂര്തിക പദാര്ഥകേ
സാഥ കോഈ സംബംധ നഹീം ഹൈ; ഉസകാ തോ മാത്ര ഉസ മൂര്തിക പദാര്ഥകേ ആകാരരൂപ ഹോനേവാലേ ജ്ഞാനകേ
സാഥ ഹീ സംബംധ ഹൈ ഔര ഉസ പദാര്ഥാകാര ജ്ഞാനകേ സാഥകേ സംബംധകേ കാരണ ഹീ ‘അമൂര്തിക ആത്മാ
മൂര്തിക പദാര്ഥകോ ജാനതാ ഹൈ’ ഐസാ അമൂര്തിക – മൂര്തികകാ സംബംധരൂപ വ്യവഹാര സിദ്ധ ഹോതാ ഹൈ .
ഇസീപ്രകാര ജഹാ ഐസാ കഹാ ജാതാ ഹൈ കി ‘അമുക ആത്മാകാ മൂര്തിക കര്മപുദ്ഗലോംകേ സാഥ ബംധ ഹൈ’
വഹാ പരമാര്ഥതഃ അമൂര്തിക ആത്മാകാ മൂര്തിക കര്മപുദ്ഗലോംകേ സാഥ കോഈ സമ്ബന്ധ നഹീം ഹൈ; ആത്മാകാ
തോ കര്മപുദ്ഗല ജിസമേം നിമിത്ത ഹൈം ഐസേ രാഗദ്വേഷാദിഭാവോംകേ സാഥ ഹീ സമ്ബന്ധ (ബംധ) ഹൈ ഔര ഉന
കര്മനിമിത്തക രാഗദ്വേഷാദി ഭാവോംകേ സാഥ സമ്ബന്ധ ഹോനേസേ ഹീ ‘ഇസ ആത്മാകാ മൂര്തിക കര്മപുദ്ഗലോംകേ
സാഥ ബംധ ഹൈ’ ഐസാ അമൂര്തികമൂര്തികകാ ബന്ധരൂപ വ്യവഹാര സിദ്ധ ഹോതാ ഹൈ
.
യദ്യപി മനുഷ്യകോ സ്ത്രീ – പുത്ര – ധനാദികേ സാഥ വാസ്തവമേം കോഈ സമ്ബന്ധ നഹീം ഹൈ, വേ ഉസ
മനുഷ്യസേ സര്വഥാ ഭിന്ന ഹൈം, തഥാപി സ്ത്രീ – പുത്ര – ധനാദികേ പ്രതി രാഗ കരനേവാലേ മനുഷ്യകോ രാഗകാ ബന്ധന
ഹോനേസേ ഔര ഉസ രാഗമേം സ്ത്രീ – പുത്ര – ധനാദികേ നിമിത്ത ഹോനേസേ വ്യവഹാരസേ ഐസാ അവശ്യ കഹാ ജാതാ
ഹൈ കി ‘ഇസ മനുഷ്യകോ സ്ത്രീ – പുത്ര – ധനാദികാ ബന്ധന ഹൈ; ഇസീപ്രകാര, യദ്യപി ആത്മാകാ
കര്മപുദ്ഗലോംകേ സാഥ വാസ്തവമേം കോഈ സമ്ബന്ധ നഹീം ഹൈ, വേ ആത്മാസേ സര്വഥാ ഭിന്ന ഹൈം, തഥാപി
രാഗദ്വേഷാദി ഭാവ കരനേവാലേ ആത്മാകോ രാഗദ്വേഷാദി ഭാവോംകാ ബന്ധന ഹോനേസേ ഔര ഉന ഭാവോംമേം
കര്മപുദ്ഗല നിമിത്ത ഹോനേസേ വ്യവഹാരസേ ഐസാ അവശ്യ കഹാ ജാ സകതാ ഹൈ കി ‘ഇസ ആത്മാകോ
കര്മപുദ്ഗലോംകാ ബന്ധന ഹൈ’ ..൧൭൪..
അബ ഭാവബംധകാ സ്വരൂപ ബതലാതേ ഹൈം : —
വിധവിധ വിഷയോ പാമീനേ ഉപയോഗ – ആത്മക ജീവ ജേ
പ്രദ്വേഷ – രാഗ – വിമോഹഭാവേ പരിണമേ, തേ ബംധ ഛേ. ൧൭൫.

Page 333 of 513
PDF/HTML Page 366 of 546
single page version

ഉപയോഗമയോ ജീവോ മുഹ്യതി രജ്യതി വാ പ്രദ്വേഷ്ടി .
പ്രാപ്യ വിവിധാന് വിഷയാന് യോ ഹി പുനസ്തൈഃ സ ബന്ധഃ ..൧൭൫..
അയമാത്മാ സര്വ ഏവ താവത്സവികല്പനിര്വികല്പപരിച്ഛേദാത്മകത്വാദുപയോഗമയഃ . തത്ര യോ ഹി
നാമ നാനാകാരാന് പരിച്ഛേദ്യാനര്ഥാനാസാദ്യ മോഹം വാ രാഗം വാ ദ്വേഷം വാ സമുപൈതി സ നാമ തൈഃ
പരപ്രത്യയൈരപി മോഹരാഗദ്വേഷൈരുപരക്താത്മസ്വഭാവത്വാന്നീലപീതരക്തോപാശ്രയപ്രത്യയനീലപീതരക്തത്വൈരുപരക്ത-
സ്വഭാവഃ സ്ഫ ടികമണിരിവ സ്വയമേക ഏവ തദ്ഭാവദ്വിതീയത്വാദ്ബന്ധോ ഭവതി ..൧൭൫..
ദ്വിതീയാ, തത്പരിഹാരരൂപേണ തൃതീയാ ചേതി ഗാഥാത്രയേണ പ്രഥമസ്ഥലം ഗതമ് . അഥ രാഗദ്വേഷമോഹലക്ഷണം ഭാവബന്ധ-
സ്വരൂപമാഖ്യാതി — ഉവഓഗമഓ ജീവോ ഉപയോഗമയോ ജീവഃ, അയം ജീവോ നിശ്ചയനയേന വിശുദ്ധജ്ഞാന-
ദര്ശനോപയോഗമയസ്താവത്തഥാഭൂതോപ്യനാദിബന്ധവശാത്സോപാധിസ്ഫ ടികവത് പരോപാധിഭാവേന പരിണതഃ സന് . കിം
കരോതി . മുജ്ഝദി രജ്ജേദി വാ പദുസ്സേദി മുഹ്യതി രജ്യതി വാ പ്രദ്വേഷ്ടി ദ്വേഷം കരോതി . കിം കൃത്വാ പൂര്വം . പപ്പാ
പ്രാപ്യ . കാന് . വിവിധേ വിസയേ നിര്വിഷയപരമാത്മസ്വരൂപഭാവനാവിപക്ഷഭൂതാന്വിവിധപഞ്ചേന്ദ്രിയവിഷയാന് . ജോ ഹി
പുണോ യഃ പുനരിത്ഥംഭൂതോസ്തി ജീവോ ഹി സ്ഫു ടം, തേഹിം സംബംധോ തൈഃ സംബദ്ധോ ഭവതി, തൈഃ പൂര്വോക്തരാഗ-
ദ്വേഷമോഹൈഃ കര്തൃഭൂതൈര്മോഹരാഗദ്വേഷരഹിതജീവസ്യ ശുദ്ധപരിണാമലക്ഷണം പരമധര്മമലഭമാനഃ സന് സ ജീവോ ബദ്ധോ
ഭവതീതി . അത്ര യോസൌ രാഗദ്വേഷമോഹപരിണാമഃ സ ഏവ ഭാവബന്ധ ഇത്യര്ഥഃ ..൧൭൫.. അഥ ഭാവബന്ധ-
അന്വയാര്ഥ : — [യഃ ഹി പുനഃ ] ജോ [ഉപയോഗമയഃ ജീവഃ ] ഉപയോഗമയ ജീവ [വിവിധാന്
വിഷയാന് ] വിവിധ വിഷയോംകോ [പ്രാപ്യ ] പ്രാപ്ത കരകേ [മുഹ്യതി ] മോഹ കരതാ ഹൈ, [രജ്യതി ] രാഗ
കരതാ ഹൈ, [വാ ] അഥവാ [പ്രദ്വേഷ്ടി ] ദ്വേഷ കരതാ ഹൈ, [സഃ ] വഹ ജീവ [തൈഃ ] ഉനകേ ദ്വാരാ (മോഹ –
രാഗ – ദ്വേഷകേ ദ്വാരാ) [ബന്ധഃ ] ബന്ധരൂപ ഹൈ ..൧൭൫..
ടീകാ : — പ്രഥമ തോ യഹ ആത്മാ സര്വ ഹീ ഉപയോഗമയ ഹൈ, ക്യോംകി വഹ സവികല്പ ഔര
നിര്വികല്പ പ്രതിഭാസസ്വരൂപ ഹൈ (അര്ഥാത് ജ്ഞാന – ദര്ശനസ്വരൂപ ഹൈ .) ഉസമേം ജോ ആത്മാ വിവിധാകാര
പ്രതിഭാസിത ഹോനേവാലേ പദാര്ഥോംകോ പ്രാപ്ത കരകേ മോഹ, രാഗ അഥവാ ദ്വേഷ കരതാ ഹൈ, വഹ ആത്മാ — കാലാ,
പീലാ, ഔര ലാല ൧ആശ്രയ ജിനകാ നിമിത്ത ഹൈ ഐസേ കാലേപന, പീലേപന ഔര ലാലപനകേ ദ്വാരാ
ഉപരക്ത സ്വഭാവവാലേ സ്ഫ ടികമണികീ ഭാ തി — പര ജിനകാ നിമിത്ത ഹൈ ഐസേ മോഹ, രാഗ ഔര ദ്വേഷകേ
ദ്വാരാ ഉപരക്ത (വികാരീ, മലിന, കലുഷിത,) ആത്മസ്വഭാവവാലാ ഹോനേസേ, സ്വയം അകേലാ ഹീ ബംധ
(ബംധരൂപ) ഹൈ, ക്യോംകി മോഹരാഗദ്വേഷാദിഭാവ ഉസകാ ൨ദ്വിതീയ ഹൈ ..൧൭൫..
൧. ആശ്രയ = ജിസമേം സ്ഫ ടികമണി രഖാ ഹോ വഹ പാത്ര .
൨. ദ്വിതീയ = ദൂസരാ [‘ബന്ധ തോ ദോകേ ബീച ഹോതാ ഹൈ, അകേലാ ആത്മാ ബംധസ്വരൂപ കൈസേ ഹോ സകതാ ഹൈ ?’ ഇസ
പ്രശ്നകാ ഉത്തര യഹ ഹൈ കി – ഏക തോ ആത്മാ ഔര ദൂസരാ മോഹരാഗദ്വേഷാദിഭാവ ഹോനേസേ, മോഹരാഗദ്വേഷാദിഭാവകേ ദ്വാരാ
മലിനസ്വഭാവവാലാ ആത്മാ സ്വയം ഹീ ഭാവബംധ ഹൈ .]

Page 334 of 513
PDF/HTML Page 367 of 546
single page version

അഥ ഭാവബന്ധയുക്തിം ദ്രവ്യബന്ധസ്വരൂപം ച പ്രജ്ഞാപയതി —
ഭാവേണ ജേണ ജീവോ പേച്ഛദി ജാണാദി ആഗദം വിസയേ .
രജ്ജദി തേണേവ പുണോ ബജ്ഝദി കമ്മ ത്തി ഉവദേസോ ..൧൭൬..
ഭാവേന യേന ജീവഃ പശ്യതി ജാനാത്യാഗതം വിഷയേ .
രജ്യതി തേനൈവ പുനര്ബധ്യതേ കര്മേത്യുപദേശഃ ..൧൭൬..
അയമാത്മാ സാകാരനിരാകാരപരിച്ഛേദാത്മകത്വാത്പരിച്ഛേദ്യതാമാപദ്യമാനമര്ഥജാതം യേനൈവ
മോഹരൂപേണ രാഗരൂപേണ ദ്വേഷരൂപേണ വാ ഭാവേന പശ്യതി ജാനാതി ച തേനൈവോപരജ്യത ഏവ .
യോയമുപരാഗഃ സ ഖലു സ്നിഗ്ധരൂക്ഷത്വസ്ഥാനീയോ ഭാവബന്ധഃ . അഥ പുനസ്തേനൈവ പൌദ്ഗലികം കര്മ
യുക്തിം ദ്രവ്യബന്ധസ്വരൂപം ച പ്രതിപാദയതി — ഭാവേണ ജേണ ഭാവേന പരിണാമേന യേന ജീവോ ജീവഃ കര്താ
പേച്ഛദി ജാണാദി നിര്വികല്പദര്ശനപരിണാമേന പശ്യതി സവികല്പജ്ഞാനപരിണാമേന ജാനാതി . കിം കര്മതാപന്നം,
ആഗദം വിസയേ ആഗതം പ്രാപ്തം കിമപീഷ്ടാനിഷ്ടം വസ്തു പഞ്ചേന്ദ്രിയവിഷയേ . രജ്ജദി തേണേവ പുണോ രജ്യതേ
തേനൈവ പുനഃ ആദിമധ്യാന്തവര്ജിതം രാഗാദിദോഷരഹിതം ചിജ്ജ്യോതിഃസ്വരൂപം നിജാത്മദ്രവ്യമരോചമാനസ്തഥൈവാജാനന്
സന് സമസ്തരാഗാദിവികല്പപരിഹാരേണാഭാവയംശ്ച തേനൈവ പൂര്വോക്തജ്ഞാനദര്ശനോപയോഗേന രജ്യതേ രാഗം കരോതി
ഇതി ഭാവബന്ധയുക്തിഃ . ബജ്ഝദി കമ്മ ത്തി ഉവദേസോ തേന ഭാവബന്ധേന നവതരദ്രവ്യകര്മ ബധ്നാതീതി
അബ, ഭാവബംധകീ യുക്തി ഔര ദ്രവ്യബന്ധകാ സ്വരൂപ കഹതേ ഹൈം : —
അന്വയാര്ഥ : — [ജീവഃ ] ജീവ [യേന ഭാവേന ] ജിസ ഭാവസേ [വിഷയേ ആഗതം ] വിഷയാഗത
പദാര്ഥകോ [പശ്യതി ജാനാതി ] ദേഖതാ ഹൈ ഔര ജാനതാ ഹൈ, [തേന ഏവ ] ഉസീസേ [രജ്യതി ] ഉപരക്ത
ഹോതാ ഹൈ; [പുനഃ ] ഔര ഉസീസേ [കര്മ ബധ്യതേ ] കര്മ ബ ധതാ ഹൈ; — (ഇതി) ഐസാ (ഉപദേശഃ) ഉപദേശ
ഹൈ ..൧൭൬..
ടീകാ : — യഹ ആത്മാ സാകാര ഔര നിരാകാര പ്രതിഭാസസ്വരൂപ (-ജ്ഞാന ഔര
ദര്ശനസ്വരൂപ) ഹോനേസേ പ്രതിഭാസ്യ (പ്രതിഭാസിത ഹോനേ യോഗ്യ) പദാര്ഥസമൂഹകോ ജിസ മോഹരൂപ,
രാഗരൂപ യാ ദ്വേഷരൂപ ഭാവസേ ദേഖതാ ഹൈ ഔര ജാനതാ ഹൈ, ഉസീസേ ഉപരക്ത ഹോതാ ഹൈ . ജോ യഹ
ഉപരാഗ (വികാര) ഹൈ വഹ വാസ്തവമേം ൧സ്നിഗ്ധരൂക്ഷത്വസ്ഥാനീയ ഭാവബംധ ഹൈ . ഔര ഉസീസേ അവശ്യ
൧. സ്നിഗ്ധരൂക്ഷത്വസ്ഥാനീയ = സ്നിഗ്ധതാ ഔര രൂക്ഷതാകേ സമാന . (ജൈസേ പുദ്ഗലമേം വിശിഷ്ട സ്നിഗ്ധതാരൂക്ഷതാ വഹ ബന്ധ
ഹൈ, ഉസീപ്രകാര ജീവമേം രാഗദ്വേഷരൂപ വികാര ഭാവബന്ധ ഹൈ )
ജേ ഭാവഥീ ദേഖേ അനേ ജാണേ വിഷയഗത അര്ഥനേ,
തേനാഥീ ഛേ ഉപരക്തതാ; വളീ കര്മബംധന തേ വഡേ. ൧൭൬.

Page 335 of 513
PDF/HTML Page 368 of 546
single page version

ബധ്യത ഏവ . ഇത്യേഷ ഭാവബന്ധപ്രത്യയോ ദ്രവ്യബന്ധഃ ..൧൭൬..
അഥ പുദ്ഗലജീവതദുഭയബന്ധസ്വരൂപം ജ്ഞാപയതി —
ഫാസേഹിം പോഗ്ഗലാണം ബംധോ ജീവസ്സ രാഗമാദീഹിം .
അണ്ണോണ്ണം അവഗാഹോ പോഗ്ഗലജീവപ്പഗോ ഭണിദോ ..൧൭൭..
സ്പര്ശൈഃ പുദ്ഗലാനാം ബന്ധോ ജീവസ്യ രാഗാദിഭിഃ .
അന്യോന്യമവഗാഹഃ പുദ്ഗലജീവാത്മകോ ഭണിതഃ ..൧൭൭..
യസ്താവദത്ര കര്മണാം സ്നിഗ്ധരൂക്ഷത്വസ്പര്ശവിശേഷൈരേകത്വപരിണാമഃ സ കേവലപുദ്ഗലബന്ധഃ . യസ്തു
ജീവസ്യൌപാധികമോഹരാഗദ്വേഷപര്യായൈരേകത്വപരിണാമഃ സ കേവലജീവബന്ധഃ . യഃ പുനഃ ജീവ-
ദ്രവ്യബന്ധസ്വരൂപം ചേത്യുപദേശഃ ..൧൭൬.. ഏവം ഭാവബന്ധകഥനമുഖ്യതയാ ഗാഥാദ്വയേന ദ്വിതീയസ്ഥലം ഗതമ് .
അഥ പൂര്വനവതരപുദ്ഗലദ്രവ്യകര്മണോഃ പരസ്പരബന്ധോ, ജീവസ്യ തു രാഗാദിഭാവേന സഹ ബന്ധോ, ജീവസ്യൈവ നവതര-
ദ്രവ്യകര്മണാ സഹ ചേതി ത്രിവിധബന്ധസ്വരൂപം പ്രജ്ഞാപയതി ---ഫാസേഹിം പോഗ്ഗലാണം ബംധോ സ്പര്ശൈഃ പുദ്ഗലാനാം ബന്ധഃ .
പൂര്വനവതരപുദ്ഗലദ്രവ്യകര്മണോര്ജീവഗതരാഗാദിഭാവനിമിത്തേന സ്വകീയസ്നിഗ്ധരൂക്ഷോപാദാനകാരണേന ച പരസ്പര-
സ്പര്ശസംയോഗേന യോസൌ ബന്ധഃ സ പുദ്ഗലബന്ധഃ . ജീവസ്സ രാഗമാദീഹിം ജീവസ്യ രാഗാദിഭിഃ . നിരുപരാഗ-
പരമചൈതന്യരൂപനിജാത്മതത്ത്വഭാവനാച്യുതസ്യ ജീവസ്യ യദ്രാഗാദിഭിഃ സഹ പരിണമനം സ ജീവബന്ധ ഇതി .
അണ്ണോണ്ണസ്സവഗാഹോ പുഗ്ഗലജീവപ്പഗോ ഭണിദോ അന്യോന്യസ്യാവഗാഹഃ പുദ്ഗലജീവാത്മകോ ഭണിതഃ . നിര്വികാര-
പൌദ്ഗലിക കര്മ ബ ധതാ ഹൈ . ഇസപ്രകാര യഹ ദ്രവ്യബംധകാ നിമിത്ത ഭാവബംധ ഹൈ ..൧൭൬..
അബ പുദ്ഗലബംധ, ജീവബംധ ഔര ഉന ദോനോംകേ ബംധകാ സ്വരൂപ കഹതേ ഹൈം : —
ഗാഥാ : ൧൭൭ അന്വയാര്ഥ : — [സ്പര്ശൈഃ ] സ്പര്ശോംകേ സാഥ [പുദ്ഗലാനാം ബംധഃ ]
പുദ്ഗലോംകാ ബംധ, [രാഗാദിഭിഃ ജീവസ്യ ] രാഗാദികേ സാഥ ജീവകാ ബംധ ഔര [അന്യോന്യമ്
അവഗാഹഃ ] അന്യോന്യ അവഗാഹ വഹ [പുദ്ഗലജീവാത്മകഃ ഭണിതഃ ] പുദ്ഗലജീവാത്മക ബംധ കഹാ
ഗയാ ഹൈ ..൧൭൭..
ടീകാ : — പ്രഥമ തോ യഹാ , കര്മോംകാ ജോ സ്നിഗ്ധതാ – രൂക്ഷതാരൂപ സ്പര്ശവിശേഷോംകേ സാഥ
ഏകത്വപരിണാമ ഹൈ സോ കേവല പുദ്ഗലബംധ ഹൈ; ഔര ജീവകാ ഔപാധിക മോഹ – രാഗ – ദ്വേഷരൂപ
പര്യായോംകേ സാഥ ജോ ഏകത്വ പരിണാമ ഹൈ സോ കേവല ജീവബംധ ഹൈ; ഔര ജീവ തഥാ കര്മപുദ്ഗലകേ
രാഗാദി സഹ ആത്മാ തണോ, നേ സ്പര്ശ സഹ പുദ്ഗലതണോ,
അന്യോന്യ ജേ അവഗാഹ തേനേ ബംധ ഉഭയാത്മക കഹ്യോ. ൧൭൭.

Page 336 of 513
PDF/HTML Page 369 of 546
single page version

കര്മപുദ്ഗലയോഃ പരസ്പരപരിണാമനിമിത്തമാത്രത്വേന വിശിഷ്ടതരഃ പരസ്പരമവഗാഹഃ സ തദുഭയ-
ബന്ധഃ ..൧൭൭..
അഥ ദ്രവ്യബന്ധസ്യ ഭാവബന്ധഹേതുകത്വമുജ്ജീവയതി —
സപദേസോ സോ അപ്പാ തേസു പദേസേസു പോഗ്ഗലാ കായാ .
പവിസംതി ജഹാജോഗ്ഗം ചിട്ഠംതി ഹി ജംതി ബജ്ഝംതി ..൧൭൮..
സപ്രദേശഃ സ ആത്മാ തേഷു പ്രദേശേഷു പുദ്ഗലാഃ കായാഃ .
പ്രവിശന്തി യഥായോഗ്യം തിഷ്ഠന്തി ച യാന്തി ബധ്യന്തേ ..൧൭൮..
അയമാത്മാ ലോകാകാശതുല്യാസംഖ്യേയപ്രദേശത്വാത്സപ്രദേശഃ . അഥ തേഷു തസ്യ പ്രദേശേഷു
കായവാങ്മനോവര്ഗണാലമ്ബനഃ പരിസ്പന്ദോ യഥാ ഭവതി തഥാ കര്മപുദ്ഗലകായാഃ സ്വയമേവ പരിസ്പന്ദ-
സ്വസംവേദനജ്ഞാനരഹിതത്വേന സ്നിഗ്ധരൂക്ഷസ്ഥാനീയരാഗദ്വേഷപരിണതജീവസ്യ ബന്ധയോഗ്യസ്നിഗ്ധരൂക്ഷപരിണാമപരിണത-
പുദ്ഗലസ്യ ച യോസൌ പരസ്പരാവഗാഹലക്ഷണഃ സ ഇത്ഥംഭൂതബന്ധോ ജീവപുദ്ഗലബന്ധ ഇതി ത്രിവിധബന്ധലക്ഷണം
ജ്ഞാതവ്യമ് ..൧൭൭.. അഥ ‘ബന്ധോ ജീവസ്സ രാഗമാദീഹിം’ പൂര്വസൂത്രേ യദുക്തം തദേവ രാഗത്വം ദ്രവ്യബന്ധസ്യ
കാരണമിതി വിശേഷേണ സമര്ഥയതി — സപദേസോ സോ അപ്പാ സ പ്രസിദ്ധാത്മാ ലോകാകാശപ്രമിതാസംഖ്യേയപ്രദേശ-
ത്വാത്താവത്സപ്രദേശഃ . തേസു പദേസേസു പോഗ്ഗലാ കായാ തേഷു പ്രദേശേഷു കര്മവര്ഗണായോഗ്യപുദ്ഗലകായാഃ കര്താരഃ പവിസംതി
പ്രവിശന്തി . കഥമ് . ജഹാജോഗ്ഗം മനോവചനകായവര്ഗണാലമ്ബനവീര്യാന്തരായക്ഷയോപശമജനിതാത്മപ്രദേശപരിസ്പന്ദ-
പരസ്പര പരിണാമകേ നിമിത്തമാത്രസേ ജോ വിശിഷ്ടതര പരസ്പര അവഗാഹ ഹൈ സോ ഉഭയബംധ ഹൈ . [അര്ഥാത്
ജീവ ഔര കര്മപുദ്ഗല ഏക ദൂസരേകേ പരിണാമമേം നിമിത്തമാത്ര ഹോവേം, ഐസാ (വിശിഷ്ടപ്രകാരകാ –
ഖാസപ്രകാരകാ) ജോ ഉനകാ ഏകക്ഷേത്രാവഗാഹസംബംധ ഹൈ സോ വഹ പുദ്ഗലജീവാത്മക ബംധ ഹൈ . ] ..൧൭൭..
അബ, ഐസാ ബതലാതേ ഹൈം കി ദ്രവ്യബംധകാ ഹേതു ഭാവബംധ ഹൈ : —
അന്വയാര്ഥ : — [സഃ ആത്മാ ] വഹ ആത്മാ [സപ്രദേശഃ ] സപ്രദേശ ഹൈ; [തേഷു പ്രദേശേഷു ] ഉന
പ്രദേശോംമേം [പുദ്ഗലാഃ കായാഃ ] പുദ്ഗലസമൂഹ [പ്രവിശന്തി ] പ്രവേശ കരതേ ഹൈം, [യഥായോഗ്യം തിഷ്ഠന്തി ]
യഥായോഗ്യ രഹതേ ഹൈം, [യാന്തി ] ജാതേ ഹൈം, [ച ] ഔര [ബധ്യന്തേ ] ബംധതേ ഹൈം ..൧൭൮..
ടീകാ : — യഹ ആത്മാ ലോകാകാശതുല്യ അസംഖ്യപ്രദേശീ ഹോനേസേ സപ്രദേശ ഹൈ . ഉസകേ ഇന
പ്രദേശോംമേം കായവര്ഗണാ, വചനവര്ഗണാ ഔര മനോവര്ഗണാകാ ആലമ്ബനവാലാ പരിസ്പന്ദ (കമ്പന) ജിസ
സപ്രദേശ ഛേ തേ ജീവ, ജീവപ്രദേശമാം ആവേ അനേ
പുദ്ഗലസമൂഹ രഹേ യഥോചിത, ജായ ഛേ, ബംധായ ഛേ. ൧൭൮.

Page 337 of 513
PDF/HTML Page 370 of 546
single page version

വന്തഃ പ്രവിശന്ത്യപി തിഷ്ഠന്ത്യപി ഗച്ഛന്ത്യപി ച . അസ്തി ചേജ്ജീവസ്യ മോഹരാഗദ്വേഷരൂപോ ഭാവോ
ബധ്യന്തേപി ച . തതോവധാര്യതേ ദ്രവ്യബന്ധസ്യ ഭാവബന്ധോ ഹേതുഃ ..൧൭൮..
അഥ ദ്രവ്യബന്ധഹേതുത്വേന രാഗപരിണാമമാത്രസ്യ ഭാവബന്ധസ്യ നിശ്ചയബന്ധത്വം സാധയതി —
രത്തോ ബംധദി കമ്മം മുച്ചദി കമ്മേഹിം രാഗരഹിദപ്പാ .
ഏസോ ബംധസമാസോ ജീവാണം ജാണ ണിച്ഛയദോ ..൧൭൯..
രക്തോ ബധ്നാതി കര്മ മുച്യതേ കര്മഭി രാഗരഹിതാത്മാ .
ഏഷ ബന്ധസമാസോ ജീവാനാം ജാനീഹി നിശ്ചയതഃ ..൧൭൯..
യതോ രാഗപരിണത ഏവാഭിനവേന ദ്രവ്യകര്മണാ ബധ്യതേ, ന വൈരാഗ്യപരിണതഃ; അഭിനവേന
ലക്ഷണയോഗാനുസാരേണ യഥായോഗ്യമ് . ന കേവലം പ്രവിശന്തി ചിട്ഠംതി ഹി പ്രവേശാനന്തരം സ്വകീയസ്ഥിതികാലപര്യന്തം
തിഷ്ഠന്തി ഹി സ്ഫു ടമ് . ന കേവലം തിഷ്ഠന്തി ജംതി സ്വകീയോദയകാലം പ്രാപ്യ ഫലം ദത്വാ ഗച്ഛന്തി, ബജ്ഝംതി
കേവലജ്ഞാനാദ്യനന്തചതുഷ്ടയവ്യക്തിരൂപമോക്ഷപ്രതിപക്ഷഭൂതബന്ധസ്യ കാരണം രാഗാദികം ലബ്ധ്വാ പുനരപി ദ്രവ്യബന്ധ-
രൂപേണ ബധ്യന്തേ ച . അത ഏതദായാതം രാഗാദിപരിണാമ ഏവ ദ്രവ്യബന്ധകാരണമിതി . അഥവാ ദ്വിതീയ-
വ്യാഖ്യാനമ് — പ്രവിശന്തി പ്രദേശബന്ധാസ്തിഷ്ഠന്തി സ്ഥിതിബന്ധാഃ ഫലം ദത്വാ ഗച്ഛന്ത്യനുഭാഗബന്ധാ ബധ്യന്തേ
പ്രകൃ തിബന്ധാ ഇതി ..൧൭൮.. ഏവം ത്രിവിധബന്ധമുഖ്യതയാ സൂത്രദ്വയേന തൃതീയസ്ഥലം ഗതമ് . അഥ ദ്രവ്യ-
ബന്ധകാരണത്വാന്നിശ്ചയേന രാഗാദിവികല്പരൂപോ ഭാവബന്ധ ഏവ ബന്ധ ഇതി പ്രജ്ഞാപയതി — രത്തോ ബംധദി കമ്മം രക്തോ
പ്ര. ൪൩
പ്രകാരസേ ഹോതാ ഹൈ, ഉസ പ്രകാരസേ കര്മപുദ്ഗലകേ സമൂഹ സ്വയമേവ പരിസ്പന്ദവാലേ ഹോതേ ഹുഏ പ്രവേശ ഭീ
കരതേ ഹൈം, രഹതേ ഭീ ഹൈം, ഔര ജാതേ ഭീ ഹൈം; ഔര യദി ജീവകേ മോഹ – രാഗ – ദ്വേഷരൂപ ഭാവ ഹോം തോ ബംധതേ
ഭീ ഹൈം . ഇസലിയേ നിശ്ചിത ഹോതാ ഹൈ കി ദ്രവ്യബംധകാ ഹേതു ഭാവബംധ ഹൈ ..൧൭൮..
അബ, ഐസാ സിദ്ധ കരതേ ഹൈം കി — രാഗ പരിണാമമാത്ര ജോ ഭാവബംധ ഹൈ സോ ദ്രവ്യബന്ധകാ ഹേതു
ഹോനേസേ വഹീ നിശ്ചയബന്ധ ഹൈ : —
അന്വയാര്ഥ : — [രക്തഃ ] രാഗീ ആത്മാ [കര്മ ബധ്നാതി ] കര്മ ബാ ധതാ ഹൈ, [രാഗരഹിതാത്മാ ]
രാഗരഹിത ആത്മാ [കര്മഭിഃ മുച്യതേ ] കര്മോംസേ മുക്ത ഹോതാ ഹൈ; — [ഏഷഃ ] യഹ [ജീവാനാം ] ജീവോംകേ
[ബംധസമാസഃ ] ബന്ധകാ സംക്ഷേപ [നിശ്ചയതഃ ] നിശ്ചയസേ [ജാനീഹി ] ജാനോ ..൧൭൯..
ടീകാ : — രാഗപരിണത ജീവ ഹീ നവീന ദ്രവ്യകര്മസേ ബ ധതാ ഹൈ, വൈരാഗ്യപരിണത നഹീം ബ ധതാ;
ജീവ രക്ത ബാംധേ കര്മ, രാഗ രഹിത ജീവ മുകായ ഛേ;
— ആ ജീവ കേരാ ബംധനോ സംക്ഷേപ നിശ്ചയ ജാണജേ. ൧൭൯.

Page 338 of 513
PDF/HTML Page 371 of 546
single page version

ദ്രവ്യകര്മണാ രാഗപരിണതോ ന മുച്യതേ, വൈരാഗ്യപരിണത ഏവ; ബധ്യത ഏവ സംസ്പൃശതൈവാഭിനവേന
ദ്രവ്യകര്മണാ ചിരസംചിതേന പുരാണേന ച, ന മുച്യതേ രാഗപരിണതഃ; മുച്യത ഏവ സംസ്പൃശതൈവാഭിനവേന
ദ്രവ്യകര്മണാ ചിരസംചിതേന പുരാണേന ച വൈരാഗ്യപരിണതോ ന ബധ്യതേ; തതോവധാര്യതേ ദ്രവ്യബന്ധസ്യ
സാധകതമത്വാദ്രാഗപരിണാമ ഏവ നിശ്ചയേന ബന്ധഃ ..൧൭൯..
അഥ പരിണാമസ്യ ദ്രവ്യബന്ധസാധകതമരാഗവിശിഷ്ടത്വം സവിശേഷം പ്രകടയതി —
പരിണാമാദോ ബംധോ പരിണാമോ രാഗദോസമോഹജുദോ .
അസുഹോ മോഹപദോസോ സുഹോ വ അസുഹോ ഹവദി രാഗോ ..൧൮൦..
പരിണാമാദ്ബന്ധഃ പരിണാമോ രാഗദ്വേഷമോഹയുതഃ .
അശുഭൌ മോഹപ്രദ്വേഷൌ ശുഭോ വാശുഭോ ഭവതി രാഗഃ ..൧൮൦..
ബധ്നാതി കര്മ . രക്ത ഏവ കര്മ ബധ്നാതി, ന ച വൈരാഗ്യപരിണതഃ . മുച്ചദി കമ്മേഹിം രാഗരഹിദപ്പാ മുച്യതേ കര്മഭ്യാം
രാഗരഹിതാത്മാ . മുച്യത ഏവ ശുഭാശുഭകര്മഭ്യാം രാഗരഹിതാത്മാ, ന ച ബധ്യതേ . ഏസോ ബംധസമാസോ ഏഷ
പ്രത്യക്ഷീഭൂതോ ബന്ധസംക്ഷേപഃ . ജീവാണം ജീവാനാം സമ്ബന്ധീ . ജാണ ണിച്ഛയദോ ജാനീഹി ത്വം ഹേ ശിഷ്യ, നിശ്ചയതോ
നിശ്ചയനയാഭിപ്രായേണേതി . ഏവം രാഗപരിണാമ ഏവ ബന്ധകാരണം ജ്ഞാത്വാ സമസ്തരാഗാദിവികല്പജാലത്യാഗേന
വിശുദ്ധജ്ഞാനദര്ശനസ്വഭാവനിജാത്മതത്ത്വേ നിരന്തരം ഭാവനാ കര്തവ്യേതി ..൧൭൯.. അഥ ജീവപരിണാമസ്യ
രാഗപരിണത ജീവ നവീന ദ്രവ്യകര്മസേ മുക്ത നഹീം ഹോതാ, വൈരാഗ്യപരിണത ഹീ മുക്ത ഹോതാ ഹൈ; രാഗപരിണത
ജീവ സംസ്പര്ശ കരനേ (-സമ്ബന്ധമേം ആനേ) വാലേ നവീന ദ്രവ്യകര്മസേ, ഔര ചിരസംചിത (ദീര്ഘകാലസേ
സംചിത ഐസേ) പുരാനേ ദ്രവ്യകര്മസേ ബ ധതാ ഹീ ഹൈ, മുക്ത നഹീം ഹോതാ; വൈരാഗ്യപരിണത ജീവ സംസ്പര്ശ കരനേ
(സമ്ബന്ധമേം ആനേ) വാലേ നവീന ദ്രവ്യകര്മസേ ഔര ചിരസംചിത ഐസേ പുരാനേ ദ്രവ്യകര്മസേ മുക്ത ഹീ ഹോതാ
ഹൈ, ബ ധതാ നഹീം ഹൈ; ഇസസേ നിശ്ചിത ഹോതാ ഹൈ കി — ദ്രവ്യബന്ധകാ സാധകതമ (-ഉത്കൃഷ്ട ഹേതു) ഹോനേസേ
രാഗപരിണാമ ഹീ നിശ്ചയസേ ബന്ധ ഹൈ ..൧൭൯..
അബ, പരിണാമകാ ദ്രവ്യബന്ധകേ സാധകതമ രാഗസേ വിശിഷ്ടപനാ സവിശേഷ പ്രഗട കരതേ ഹൈം
(അര്ഥാത് പരിണാമ ദ്രവ്യബന്ധകേ ഉത്കൃഷ്ട ഹേതുഭൂത രാഗസേ വിശേഷതാവാലാ ഹോതാ ഹൈ ഐസാ ഭേദ സഹിത പ്രഗട
കരതേ ഹൈം ) : —
അന്വയാര്ഥ : — [പരിണാമാത് ബംധഃ ] പരിണാമസേ ബന്ധ ഹൈ, [പരിണാമഃ രാഗദ്വേഷമോഹയുതഃ ]
(ജോ) പരിണാമ രാഗ – ദ്വേഷ – മോഹയുക്ത ഹൈ . [മോഹപ്രദ്വേഷൌ അശുഭൌ ] (ഉനമേംസേ) മോഹ ഔര ദ്വേഷ അശുഭ
പരിണാമഥീ ഛേ ബംധ, രാഗ – വിമോഹ – ദ്വേഷഥീ യുക്ത ജേ;
ഛേ മോഹ – ദ്വേഷ അശുഭ, രാഗ അശുഭ വാ ശുഭ ഹോയ ഛേ. ൧൮൦.

Page 339 of 513
PDF/HTML Page 372 of 546
single page version

ദ്രവ്യബന്ധോസ്തി താവദ്വിശിഷ്ടപരിണാമാത് . വിശിഷ്ടത്വം തു പരിണാമസ്യ രാഗദ്വേഷമോഹമയ-
ത്വേന . തച്ച ശുഭാശുഭത്വേന ദ്വൈതാനുവര്തി . തത്ര മോഹദ്വേഷമയത്വേനാശുഭത്വം, രാഗമയത്വേന തു ശുഭത്വം
ചാശുഭത്വം ച . വിശുദ്ധിസംക്ലേശാംഗത്വേന രാഗസ്യ ദ്വൈവിധ്യാത് ഭവതി ..൧൮൦..
അഥ വിശിഷ്ടപരിണാമവിശേഷമവിശിഷ്ടപരിണാമം ച കാരണേ കാര്യമുപചര്യ കാര്യത്വേന
നിര്ദിശതി —
സുഹപരിണാമോ പുണ്ണം അസുഹോ പാവം തി ഭണിദമണ്ണേസു .
പരിണാമോ ണണ്ണഗദോ ദുക്ഖക്ഖയകാരണം സമയേ ..൧൮൧..
ദ്രവ്യബന്ധസാധകം രാഗാദ്യുപാധിജനിതഭേദം ദര്ശയതി — പരിണാമാദോ ബംധോ പരിണാമാത്സകാശാദ്ബന്ധോ ഭവതി . സ ച
പരിണാമഃ കിംവിശിഷ്ടഃ . പരിണാമോ രാഗദോസമോഹജുദോ വീതരാഗപരമാത്മനോ വിലക്ഷണത്വേന പരിണാമോ രാഗദ്വേഷ-
മോഹോപാധിത്രയേണ സംയുക്തഃ . അസുഹോ മോഹപദോസോ അശുഭൌ മോഹപ്രദ്വേഷൌ . പരോപാധിജനിതപരിണാമത്രയമധ്യേ മോഹ-
പ്രദ്വേഷദ്വയമശുഭമ് . സുഹോ വ അസുഹോ ഹവദി രാഗോ ശുഭോശുഭോ വാ ഭവതി രാഗഃ . പഞ്ചപരമേഷ്ഠയാദിഭക്തിരൂപഃ
ശുഭരാഗ ഉച്യതേ, വിഷയകഷായരൂപശ്ചാശുഭ ഇതി . അയം പരിണാമഃ സര്വോപി സോപാധിത്വാത് ബന്ധഹേതുരിതി
ജ്ഞാത്വ ബന്ധേ ശുഭാശുഭസമസ്തരാഗദ്വേഷവിനാശാര്ഥം സമസ്തരാഗാദ്യുപാധിരഹിതേ സഹജാനന്ദൈകലക്ഷണസുഖാമൃതസ്വഭാവേ
നിജാത്മദ്രവ്യേ ഭാവനാ കര്തവ്യേതി താത്പര്യമ് ..൧൮൦.. അഥ ദ്രവ്യരൂപപുണ്യപാപബന്ധകാരണത്വാച്ഛുഭാശുഭപരിണാമയോഃ
പുണ്യപാപസംജ്ഞാം ശുഭാശുഭരഹിതശുദ്ധോപയോഗപരിണാമസ്യ മോക്ഷകാരണത്വം ച കഥയതി — സുഹപരിണാമോ പുണ്ണം
ഹൈ, [രാഗഃ ] രാഗ [ശുഭഃ വാ അശുഭഃ ] ശുഭ അഥവാ അശുഭ [ഭവതി ] ഹോതാ ഹൈ ..൧൮൦..
ടീകാ : — പ്രഥമ തോ ദ്രവ്യബന്ധ വിശിഷ്ട പരിണാമസേ ഹോതാ ഹൈ . പരിണാമകീ വിശിഷ്ടതാ രാഗ –
ദ്വേഷ – മോഹമയപനേകേ കാരണ ഹൈ . വഹ ശുഭ ഔര അശുഭപനേകേ കാരണ ദ്വൈതകാ അനുസരണ കരതാ ഹൈ .
(അര്ഥാത് ദോ പ്രകാരകാ ഹൈ ); ഉസമേംസേ ൧മോഹ – ദ്വേഷമയപനേസേ അശുഭപനാ ഹോതാ ഹൈ, ഔര രാഗമയപനേസേ
ശുഭപനാ തഥാ അശുഭപനാ ഹോതാ ഹൈ ക്യോംകി ൨രാഗ – വിശുദ്ധി തഥാ സംക്ലേശയുക്ത ഹോനേസേ ദോ പ്രകാരകാ
ഹോതാ ഹൈ ..൧൮൦..
അബ വിശിഷ്ട പരിണാമകേ ഭേദകോ തഥാ അവിശിഷ്ട പരിണാമകോ, കാരണമേം കാര്യകാ ഉപചാര
കരകേ കാര്യരൂപസേ ബതലാതേ ഹൈം : —
൧. മോഹമയ പരിണാമ ഔര ദ്വേഷമയ പരിണാമ അശുഭ ഹൈം .
൨. ധര്മാനുരാഗ വിശുദ്ധിവാലാ ഹോനേസേ ധര്മാനുരാഗമയ പരിണാമ ശുഭ ഹൈ; വിഷയാനുരാഗ സംക്ലേശമയ ഹോനേസേ വിഷയാനുരാഗമയ
പരിണാമ അശുഭ ഹൈം .
പര മാംഹീ ശുഭ പരിണാമ പുണ്യ, അശുഭ പരമാം പാപ ഛേ;
നിജദ്രവ്യഗത പരിണാമ സമയേ ദുഃഖക്ഷയനോ ഹേതു ഛേ. ൧൮൧.

Page 340 of 513
PDF/HTML Page 373 of 546
single page version

ശുഭപരിണാമഃ പുണ്യമശുഭഃ പാപമിതി ഭണിതമന്യേഷു .
പരിണാമോനന്യഗതോ ദുഃഖക്ഷയകാരണം സമയേ ..൧൮൧..
ദ്വിവിധസ്താവത്പരിണാമഃ, പരദ്രവ്യപ്രവൃത്തഃ സ്വദ്രവ്യപ്രവൃത്തശ്ച . തത്ര പരദ്രവ്യപ്രവൃത്തഃ പരോപ-
രക്തത്വാദ്വിശിഷ്ടപരിണാമഃ, സ്വദ്രവ്യപ്രവൃത്തസ്തു പരാനുപരക്തത്വാദവിശിഷ്ടപരിണാമഃ . തത്രോക്തൌ ദ്വൌ
വിശിഷ്ടപരിണാമസ്യ വിശേഷൌ, ശുഭപരിണാമോശുഭപരിണാമശ്ച . തത്ര പുണ്യപുദ്ഗലബന്ധകാരണാത്വാത്
ശുഭപരിണാമഃ പുണ്യം, പാപപുദ്ഗലബന്ധകാരണത്വാദശുഭപരിണാമഃ പാപമ് . അവിശിഷ്ടപരിണാമസ്യ തു
ശുദ്ധത്വേനൈകത്വാന്നാസ്തി വിശേഷഃ . സ കാലേ സംസാരദുഃഖഹേതുകര്മപുദ്ഗലക്ഷയകാരണത്വാത്സംസാര-
ദുഃഖഹേതുകര്മപുദ്ഗലക്ഷയാത്മകോ മോക്ഷ ഏവ ..൧൮൧..
ദ്രവ്യപുണ്യബന്ധകാരണത്വാച്ഛുഭപരിണാമഃ പുണ്യം ഭണ്യതേ . അസുഹോ പാവം തി ഭണിദം ദ്രവ്യപാപബന്ധകാരണത്വാദ-
ശുഭപരിണാമഃ പാപം ഭണ്യതേ . കേഷു വിഷയേഷു യോസൌ ശുഭാശുഭപരിണാമഃ . അണ്ണേസു നിജശുദ്ധാത്മനഃ
സകാശാദന്യേഷു ശുഭാശുഭബഹിര്ദ്രവ്യേഷു . പരിണാമോ ണണ്ണഗദോ പരിണാമോ നാന്യഗതോനന്യഗതഃ സ്വസ്വരൂപസ്ഥ
ഇത്യര്ഥംഃ . സ ഇത്ഥംഭൂതഃ ശുദ്ധോപയോഗലക്ഷണഃ പരിണാമഃ ദുക്ഖക്ഖയകാരണം ദുഃഖക്ഷയകാരണം ദുഃഖക്ഷയാഭിധാന-
മോക്ഷസ്യ കാരണം ഭണിദോ ഭണിതഃ . ക്വ ഭണിതഃ . സമയേ പരമാഗമേ ലബ്ധികാലേ വാ . കിംച,
മിഥ്യാദൃഷ്ടിസാസാദനമിശ്രഗുണസ്ഥാനത്രയേ താരതമ്യേനാശുഭപരിണാമോ ഭവതീതി പൂര്വം ഭണിതമാസ്തേ, അവിരത-
ദേശവിരതപ്രമത്തസംയതസംജ്ഞഗുണസ്ഥാനത്രയേ താരതമ്യേന ശുഭപരിണാമശ്ച ഭണിതഃ, അപ്രമത്താദിക്ഷീണകഷായാന്തഗുണ-
സ്ഥാനേഷു താരതമ്യേന ശുദ്ധോപയോഗോപി ഭണിതഃ . നയവിവക്ഷായാം മിഥ്യാദൃഷ്ടയാദിക്ഷീണക ഷായാന്തഗുണസ്ഥാനേഷു
അന്വയാര്ഥ : — [അന്യേഷു ] പരകേ പ്രതി [ശുഭ പരിണാമഃ ] ശുഭ പരിണാമ [പുണ്യമ് ] പുണ്യ
ഹൈ, ഔര [അശുഭഃ ] അശുഭ പരിണാമ [പാപമ് ] പാപ ഹൈ, [ഇതി ഭണിതമ് ] ഐസാ കഹാ ഹൈ;
[അനന്യഗതഃ പരിണാമഃ ] ജോ ദൂസരേകേ പ്രതി പ്രവര്തമാന നഹീം ഹൈ ഐസാ പരിണാമ [സമയേ ] സമയ പര
[ദുഃഖക്ഷയകാരണമ് ] ദുഃഖക്ഷയകാ കാരണ ഹൈ ..൧൮൧..
ടീകാ : — പ്രഥമ തോ പരിണാമ ദോ പ്രകാരകാ ഹൈ — പരദ്രവ്യപ്രവൃത്ത (പരദ്രവ്യകേ പ്രതി
പ്രവര്തമാന) ഔര സ്വദ്രവ്യപ്രവൃത്ത . ഇനമേംസേ പരദ്രവ്യപ്രവൃത്തപരിണാമ പരകേ ദ്വാരാ ഉപരക്ത (-പരകേ
നിമിത്തസേ വികാരീ) ഹോനേസേ വിശിഷ്ട പരിണാമ ഹൈ ഔര സ്വദ്രവ്യപ്രവൃത്ത പരിണാമ പരകേ ദ്വാരാ ഉപരക്ത
ന ഹോനേസേ അവിശിഷ്ട പരിണാമ ഹൈ . ഉസമേം വിശിഷ്ട പരിണാമകേ പൂര്വോക്ത ദോ ഭേദ ഹൈം – ശുഭപരിണാമ
ഔര അശുഭ പരിണാമ . ഉനമേം പുണ്യരൂപ പുദ്ഗലകേ ബംധകാ കാരണ ഹോനേസേ ശുഭപരിണാമ പുണ്യ
ഹൈ ഔര പാപരൂപ പുദ്ഗലകേ ബംധകാ കാരണ ഹോനേസേ അശുഭ പരിണാമ പാപ ഹൈ . അവിശിഷ്ട പരിണാമ
തോ ശുദ്ധ ഹോനേസേ ഏക ഹൈ ഇസലിയേ ഉസകേ ഭേദ നഹീം ഹൈം . വഹ (അവിശിഷ്ട പരിണാമ) യഥാകാല
സംസാരദുഃഖകേ ഹേതുഭൂത കര്മപുദ്ഗലകേ ക്ഷയകാ കാരണ ഹോനേസേ സംസാരദുഃഖകാ ഹേതുഭൂത
കര്മപുദ്ഗലകാ ക്ഷയസ്വരൂപ മോക്ഷ ഹീ ഹൈ .

Page 341 of 513
PDF/HTML Page 374 of 546
single page version

അഥ ജീവസ്യ സ്വപരദ്രവ്യപ്രവൃത്തിനിവൃത്തിസിദ്ധയേ സ്വപരവിഭാഗം ദര്ശയതി —
ഭണിദാ പുഢവിപ്പമുഹാ ജീവണികായാധ ഥാവരാ യ തസാ .
അണ്ണാ തേ ജീവാദോ ജീവോ വി യ തേഹിംദോ അണ്ണോ ..൧൮൨..
ഭണിതാഃ പൃഥിവീപ്രമുഖാ ജീവനികായാ അഥ സ്ഥാവരാശ്ച ത്രസാഃ .
അന്യേ തേ ജീവാജ്ജീവോപി ച തേഭ്യോന്യഃ ..൧൮൨..
പുനരശുദ്ധനിശ്ചയനയോ ഭവത്യേവ . തത്രാശുദ്ധനിശ്ചയമധ്യേ ശുദ്ധോപയോഗഃ കഥം ലഭ്യത ഇതി ശിഷ്യേണ പൂര്വപക്ഷേ
കൃതേ സതി പ്രത്യുത്തരം ദദാതി — വസ്ത്വേകദേശപരീക്ഷാ താവന്നയലക്ഷണം, ശുഭാശുഭശുദ്ധദ്രവ്യാവലമ്ബനമുപയോഗ-
ലക്ഷണം ചേതി; തേന കാരണേനാശുദ്ധനിശ്ചയമധ്യേപി ശുദ്ധാത്മാവലമ്ബനത്വാത് ശുദ്ധധ്യേയത്വാത് ശുദ്ധസാധകത്വാച്ച
ശുദ്ധോപയോഗപരിണാമോ ലഭ്യത ഇതി നയലക്ഷണമുപയോഗലക്ഷണം ച യഥാസംഭവം സര്വത്ര ജ്ഞാതവ്യമ് . അത്ര യോസൌ
രാഗാദിവികല്പോപാധിരഹിതസമാധിലക്ഷണശുദ്ധോപയോഗോ മുക്തികാരണം ഭണിതഃ സ തു ശുദ്ധാത്മദ്രവ്യ-
ലക്ഷണാദ്ധയേയഭൂതാച്ഛുദ്ധപാരിണാമികഭാവാദഭേദപ്രധാനദ്രവ്യാര്ഥികനയേനാഭിന്നോപി ഭേദപ്രധാനപര്യായാര്ഥികനയേന
ഭിന്നഃ . കസ്മാദിതി ചേത് . അയമേകദേശനിരാവരണത്വേന ക്ഷായോപശമികഖണ്ഡജ്ഞാനവ്യക്തിരൂപഃ, സ ച
പാരിണാമികഃ സകലാവരണരഹിതത്വേനാഖണ്ഡജ്ഞാനവ്യക്തിരൂപഃ; അയം തു സാദിസാന്തത്വേന വിനശ്വരഃ, സ ച
അനാദ്യനന്തത്വേനാവിനശ്വരഃ . യദി പുനരേകാന്തേനാഭേദോ ഭവതി തര്ഹി ഘടോത്പത്തൌ മൃത്പിണ്ഡവിനാശവത്
ധ്യാനപര്യായവിനാശേ മോക്ഷേ ജാതേ സതി ധ്യേയരൂപപാരിണാമികസ്യാപി വിനാശോ ഭവതീത്യര്ഥഃ . തത ഏവ ജ്ഞായതേ
ശുദ്ധപാരിണാമികഭാവോ ധ്യേയരൂപോ ഭവതി, ധ്യാനഭാവനാരൂപോ ന ഭവതി . കസ്മാത് . ധ്യാനസ്യ
വിനശ്വരത്വാദിതി ..൧൮൧.. ഏവം ദ്രവ്യബന്ധകാരണത്വാത് മിഥ്യാത്വരാഗാദിവികല്പരൂപോ ഭാവബന്ധ ഏവ നിശ്ചയേന
ഭാവാര്ഥ : — പരകേ പ്രതി പ്രവര്തമാന ഐസാ ശുഭ പരിണാമ വഹ പുണയകാ കാരണ ഹൈ ഔര
അശുഭ പരിണാമ വഹ പാപകാ കാരണ ഹൈ; ഇസലിയേ യദി കാരണമേം കാര്യകാ ഉപചാര കിയാ ജായ തോ,
ശുഭപരിണാമ വഹ പുണ്യ ഹൈ ഔര അശുഭ പരിണാമ വഹ പാപ . സ്വാത്മദ്രവ്യമേം പ്രവര്തമാന ഐസാ ശുദ്ധ
പരിണാമ മോക്ഷകാ കാരണ ഹൈ; ഇസലിയേ യദി കാരണമേം കാര്യകാ ഉപചാര കിയാ ജായ തോ, ശുദ്ധ പരിണാമ
വഹ മോക്ഷ ഹൈ ..൧൮൧..
അബ, ജീവകീ സ്വദ്രവ്യമേം പ്രവൃത്തി ഔര പരദ്രവ്യസേ നിവൃത്തികീ സിദ്ധികേ ലിയേ സ്വ – പരകാ
വിഭാഗ ബതലാതേ ഹൈം : —
അന്വയാര്ഥ : — [അഥ ] അബ [സ്ഥാവരാഃ ച ത്രസാഃ ] സ്ഥാവര ഔര ത്രസ
ഐസേ ജോ [പൃഥിവീപ്രമുഖാഃ ] പൃഥ്വീ ആദി [ജീവ നികായാഃ ] ജീവനികായ [ഭണിതാഃ ] കഹേ ഗയേ
ഹൈം, [തേ ] വേ [ജീവാത് അന്യേ ] ജീവസേ അന്യ ഹൈം, [ച ] ഔര [ജീവഃ അപി ] ജീവ ഭീ [തേഭ്യഃ
സ്ഥാവര അനേ ത്രസ പൃഥ്വീആദിക ജീവകായ കഹേല ജേ,
തേ ജീവഥീ ഛേ അന്യ തേമ ജ ജീവ തേഥീ അന്യ ഛേ. ൧൮൨.

Page 342 of 513
PDF/HTML Page 375 of 546
single page version

യ ഏതേ പൃഥിവീപ്രഭൃതയഃ ഷഡ്ജീവനികായാസ്ത്രസസ്ഥാവരഭേദേനാഭ്യുപഗമ്യന്തേ തേ ഖല്വ-
ചേതനത്വാദന്യേ ജീവാത്, ജീവോപി ച ചേതനത്വാദന്യസ്തേഭ്യഃ . അത്ര ഷഡ്ജീവനികായാ ആത്മനഃ
പരദ്രവ്യമേക ഏവാത്മാ സ്വദ്രവ്യമ് ..൧൮൨..
അഥ ജീവസ്യ സ്വപരദ്രവ്യപ്രവൃത്തിനിമിത്തത്വേന സ്വപരവിഭാഗജ്ഞാനാജ്ഞാനേ അവധാരയതി —
ജോ ണവി ജാണദി ഏവം പരമപ്പാണം സഹാവമാസേജ്ജ .
കീരദി അജ്ഝവസാണം അഹം മമേദം തി മോഹാദോ ..൧൮൩..
യോ നൈവ ജാനാത്യേവം പരമാത്മാനം സ്വഭാവമാസാദ്യ .
കുരുതേധ്യവസാനമഹം മമേദമിതി മോഹാത് ..൧൮൩..
ബന്ധ ഇതി കഥനമുഖ്യതയാ ഗാഥാത്രയേണ ചതുര്ഥസ്ഥലം ഗതമ് . അഥ ജീവസ്യ സ്വദ്രവ്യപ്രവൃത്തിപരദ്രവ്യ-
നിവൃത്തിനിമിത്തം ഷഡ്ജീവനികായൈഃ സഹ ഭേദവിജ്ഞാനം ദര്ശയതി --ഭണിദാ പുഢവിപ്പമുഹാ ഭണിതാഃ പരമാഗമേ കഥിതാഃ
പൃഥിവീപ്രമുഖാഃ . തേ കേ . ജീവണികായാ ജീവസമൂഹാഃ . അധ അഥ . കഥംഭൂതാഃ . ഥാവരാ യ തസാ സ്ഥാവരാശ്ച
ത്രസാഃ . തേ ച കിംവിശിഷ്ടാഃ . അണ്ണാ തേ അന്യേ ഭിന്നാസ്തേ . കസ്മാത് . ജീവാദോ ശുദ്ധബുദ്ധൈകജീവസ്വഭാവാത് .
ജീവോ വി യ തേഹിംദോ അണ്ണോ ജീവോപി ച തേഭ്യോന്യ ഇതി . തഥാഹി – ടങ്കോത്കീര്ണജ്ഞായകൈക സ്വഭാവപരമാത്മ-
തത്ത്വഭാവനാരഹിതേന ജീവേന യദുപാര്ജിതം ത്രസസ്ഥാവരനാമകര്മ തദുദയജനിതത്വാദചേതനത്വാച്ച ത്രസസ്ഥാവര-
ജീവനികായാഃ ശുദ്ധചൈതന്യസ്വഭാവജീവാദ്ഭിന്നാഃ . ജീവോപി ച തേഭ്യോ വിലക്ഷണത്വാദ്ഭിന്ന ഇതി . അത്രൈവം
ഭേദവിജ്ഞാനേ ജാതേ സതി മോക്ഷാര്ഥീ ജീവഃ സ്വദ്രവ്യേ പ്രവൃത്തിം പരദ്രവ്യേ നിവൃത്തിം ച കരോതീതി ഭാവാര്ഥഃ ..൧൮൨..
അന്യഃ ] ഉനസേ അന്യ ഹൈ ..൧൮൨..
ടീകാ : — ജോ യഹ പൃഥ്വീ ഇത്യാദി ഷട് ജീവനികായ ത്രസസ്ഥാവരകേ ഭേദപൂര്വക മാനേ ജാതേ
ഹൈം, വേ വാസ്തവമേം അചേതനത്ത്വകേ കാരണ ജീവസേ അന്യ ഹൈം, ഔര ജീവ ഭീ ചേതനത്വകേ കാരണ ഉനസേ
അന്യ ഹൈ . യഹാ (യഹ കഹാ ഹൈ കി) ഷട് ജീവനികായ ആത്മാകോ പരദ്രവ്യ ഹൈ, ആത്മാ ഏക ഹീ
സ്വദ്രവ്യ ഹൈ ..൧൮൨..
അബ, യഹ നിശ്ചിത കരതേ ഹൈം കി – ജീവകോ സ്വദ്രവ്യമേം പ്രവൃത്തികാ നിമിത്ത സ്വ – പരകേ
വിഭാഗകാ ജ്ഞാന ഹൈ, ഔര പരദ്രവ്യമേം പ്രവൃത്തികാ നിമിത്ത സ്വ – പരകേ വിഭാഗകാ അജ്ഞാന ഹൈ : —
അന്വയാര്ഥ : — [യഃ ] ജോ [ഏവം ] ഇസപ്രകാര [സ്വഭാവമ് ആസാദ്യ ] സ്വഭാവകോ പ്രാപ്ത
കരകേ (ജീവ – പുദ്ഗലകേ സ്വഭാവകോ നിശ്ചിത കരകേ) [പരമ് ആത്മാനം ] പരകോ ഔര സ്വകോ [ന
ഏവ ജാനാതി ] നഹീം ജാനതാ, [മോഹാത് ] വഹ മോഹസേ ‘[അഹമ് ] യഹ മൈം ഹൂ , [ഇദം മമ ] യഹ മേരാ
പരനേ സ്വനേ നഹി ജാണതോ ഏ രീത പാമീ സ്വഭാവനേ,
തേ ‘ആ ഹും, ആ മുജ’ ഏമ അധ്യവസാന മോഹ ഥകീ കരേ. ൧൮൩.

Page 343 of 513
PDF/HTML Page 376 of 546
single page version

യോ ഹി നാമ നൈവം പ്രതിനിയതചേതനാചേതനത്വസ്വഭാവേന ജീവപുദ്ഗലയോഃ സ്വപരവിഭാഗം പശ്യതി
സ ഏവാഹമിദം മമേദമിത്യാത്മാത്മീയത്വേന പരദ്രവ്യമധ്യവസ്യതി മോഹാന്നാന്യഃ . അതോ ജീവസ്യ പരദ്രവ്യ-
പ്രവൃത്തിനിമിത്തം സ്വപരപരിച്ഛേദാഭാവമാത്രമേവ, സാമര്ഥ്യാത്സ്വദ്രവ്യപ്രവൃത്തിനിമിത്തം തദഭാവഃ ..൧൮൩..
അഥാത്മനഃ കിം കര്മേതി നിരൂപയതി —
കുവ്വം സഭാവമാദാ ഹവദി ഹി കത്താ സഗസ്സ ഭാവസ്സ .
പോഗ്ഗലദവ്വമയാണം ണ ദു കത്താ സവ്വഭാവാണം ..൧൮൪..
കുര്വന് സ്വഭാവമാത്മാ ഭവതി ഹി കര്താ സ്വകസ്യ ഭാവസ്യ .
പുദ്ഗലദ്രവ്യമയാനാം ന തു കര്താ സര്വഭാവാനാമ് ..൧൮൪..
അഥൈതദേവ ഭേദവിജ്ഞാനം പ്രകാരാന്തരേണ ദ്രഢയതി – ജോ ണവി ജാണദി ഏവം യഃ കര്താ നൈവ ജാനാത്യേവം
പൂര്വോക്തപ്രകാരേണ . കമ് . പരം ഷഡ്ജീവനികായാദിപരദ്രവ്യം, അപ്പാണം നിര്ദോഷിപരമാത്മദ്രവ്യരൂപം നിജാത്മാനമ് . കിം
കൃത്വാ . സഹാവമാസേജ്ജ ശുദ്ധോപയോഗലക്ഷണനിജശുദ്ധസ്വഭാവമാശ്രിത്യ . കീരദി അജ്ഝവസാണം സ പുരുഷഃ
കരോത്യധ്യവസാനം പരിണാമമ് . കേന രൂപേണ . അഹം മമേദം തി അഹം മമേദമിതി . മമകാരാഹംകാരാദിരഹിത-
പരമാത്മഭാവനാച്യുതോ ഭൂത്വാ പരദ്രവ്യം രാഗാദികമഹമിതി ദേഹാദികം മമേതിരൂപേണ . കസ്മാത് . മോഹാദോ
മോഹാധീനത്വാദിതി . തതഃ സ്ഥിതമേതത്സ്വപരഭേദവിജ്ഞാനബലേന സ്വസംവേദനജ്ഞാനീ ജീവഃ സ്വദ്രവ്യേ രതിം പരദ്രവ്യേ
ഹൈ’ [ഇതി ] ഇസപ്രകാര [അധ്യവസാനം ] അധ്യവസാന [കുരുതേ ] കരതാ ഹൈ ..൧൮൩..
ടീകാ : — ജോ ആത്മാ ഇസപ്രകാര ജീവ ഔര പുദ്ഗലകേ (അപനേ – അപനേ) നിശ്ചിത ചേതനത്വ
ഔര അചേതനത്വരൂപ സ്വഭാവകേ ദ്വാരാ സ്വ – പരകേ വിഭാഗകോ നഹീം ദേഖതാ, വഹീ ആത്മാ ‘യഹ മൈം ഹൂ , യഹ
മേരാ ഹൈ’ ഇസപ്രകാര മോഹസേ പരദ്രവ്യമേം അപനേപനകാ അധ്യവസാന കരതാ ഹൈ, ദൂസരാ നഹീം . ഇസസേ (യഹ
നിശ്ചിത ഹുആ കി) ജീവകോ പരദ്രവ്യമേം പ്രവൃത്തികാ നിമിത്ത സ്വപരകേ ജ്ഞാനകാ അഭാവമാത്ര ഹീ ഹൈ ഔര (കഹേ
വിനാ ഭീ) സാമര്ഥ്യസേ (യഹ നിശ്ചിത ഹുആ കി) സ്വദ്രവ്യമേം പ്രവൃത്തികാ നിമിത്ത ൧ഉസകാ അഭാവ ഹൈ .
ഭാവാര്ഥ : — ജിസേ സ്വ – പരകാ ഭേദവിജ്ഞാന നഹീം ഹൈ വഹീ പരദ്രവ്യമേം അഹംകാര – മമകാര
കരതാ ഹൈ, ഭേദവിജ്ഞാനീ നഹീം . ഇസലിയേ പരദ്രവ്യമേം പ്രവൃത്തികാ കാരണ ഭേദവിജ്ഞാനകാ അഭാവ ഹീ ഹൈ,
ഔര സ്വദ്രവ്യമേം പ്രവൃത്തികാ കാരണ ഭേദവിജ്ഞാന ഹീ ഹൈ ..൧൮൩..
അബ യഹ നിരൂപണ കരതേ ഹൈം കി ആത്മാകാ കര്മ ക്യാ ഹൈ : —
൧. ഉസകാ അഭാവ = സ്വ -പരകേ ജ്ഞാനകേ അഭാവകാ അഭാവ; സ്വ – പരകേ ജ്ഞാനകാ സദ്ഭാവ .
നിജ ഭാവ കരതോ ജീവ ഛേ കര്താ ഖരേ നിജ ഭാവനോ;
പണ തേ നഥീ കര്താ സകല പുദ്ഗലദരവമയ ഭാവനോ. ൧൮൪.

Page 344 of 513
PDF/HTML Page 377 of 546
single page version

ആത്മാ ഹി താവത്സ്വം ഭാവം കരോതി, തസ്യ സ്വധര്മത്വാദാത്മനസ്തഥാഭവനശക്തി-
സമ്ഭവേനാവശ്യമേവ കാര്യത്വാത് . സ തം ച സ്വതന്ത്രഃ കുര്വാണസ്തസ്യ കര്താവശ്യം സ്യാത്, ക്രിയമാണ-
ശ്ചാത്മനാ സ്വോ ഭാവസ്തേനാപ്യത്വാത്തസ്യ കര്മാവശ്യം സ്യാത് . ഏവമാത്മനഃ സ്വപരിണാമഃ കര്മ . ന
ത്വാത്മാ പുദ്ഗലസ്യ ഭാവാന് കരോതി, തേഷാം പരധര്മത്വാദാത്മനസ്തഥാഭവനശക്ത്യസമ്ഭവേനാ-
കാര്യത്വാത് . സ താനകുര്വാണോ ന തേഷാം കര്താ സ്യാത്, അക്രിയമാണാശ്ചാത്മനാ തേ ന തസ്യ കര്മ
സ്യുഃ . ഏവമാത്മനഃ പുദ്ഗലപരിണാമോ ന കര്മ ..൧൮൪..
അഥ കഥമാത്മനഃ പുദ്ഗലപരിണാമോ ന കര്മ സ്യാദിതി സന്ദേഹമപനുദതി —
ഗേണ്ഹദി ണേവ ണ മുംചദി കരേദി ണ ഹി പോഗ്ഗലാണി കമ്മാണി .
ജീവോ പോഗ്ഗലമജ്ഝേ വട്ടണ്ണവി സവ്വകാലേസു ..൧൮൫..
നിവൃത്തിം കരോതീതി ..൧൮൩.. ഏവം ഭേദഭാവനാകഥനമുഖ്യതയാ സൂത്രദ്വയേന പഞ്ചമസ്ഥലം ഗതമ് . അഥാത്മനോ
നിശ്ചയേന രാഗാദിസ്വപരിണാമ ഏവ കര്മ, ന ച ദ്രവ്യകര്മേതി പ്രരൂപയതി — കുവ്വം സഭാവം കുര്വന്സ്വഭാവമ് . അത്ര
സ്വഭാവശബ്ദേന യദ്യപി ശുദ്ധനിശ്ചയേന ശുദ്ധബുദ്ധൈകസ്വഭാവോ ഭണ്യതേ, തഥാപി കര്മബന്ധപ്രസ്താവേ രാഗാദി-
പരിണാമോപ്യശുദ്ധനിശ്ചയേന സ്വഭാവോ ഭണ്യതേ . തം സ്വഭാവം കുര്വന് . സ കഃ . ആദാ ആത്മാ . ഹവദി ഹി കത്താ
കര്താ ഭവതി ഹി സ്ഫു ടമ് . കസ്യ . സഗസ്സ ഭാവസ്സ സ്വകീയചിദ്രൂപസ്വഭാവസ്യ രാഗാദിപരിണാമസ്യ . തദേവ തസ്യ
അന്വയാര്ഥ : — [സ്വഭാവം കുര്വന് ] അപനേ ഭാവകോ കരതാ ഹുആ [ആത്മാ ] ആത്മാ [ഹി ]
വാസ്തവമേം [സ്വകസ്യ ഭാവസ്യ ] അപനേ ഭാവകാ [കര്താ ഭവതി ] കര്താ ഹൈ; [തു ] പരന്തു
[പുദ്ഗലദ്രവ്യമയാനാം സര്വഭാവാനാം ] പുദ്ഗലദ്രവ്യമയ സര്വ ഭാവോംകാ [കര്താ ന ] കര്താ നഹീം ഹൈ ..൧൮൪..
ടീകാ : — പ്രഥമ തോ ആത്മാ വാസ്തവമേം സ്വ ഭാവകോ കരതാ ഹൈ, ക്യോംകി വഹ (ഭാവ) ഉസകാ
സ്വ ധര്മ ഹൈ, ഇസലിയേ ആത്മാകോ ഉസരൂപ ഹോനേകീ (പരിണമിത ഹോനേകീ) ശക്തികാ സംഭവ ഹൈ, അതഃ വഹ
(ഭാവ) അവശ്യമേവ ആത്മാകാ കാര്യ ഹൈ . (ഇസപ്രകാര) വഹ (ആത്മാ) ഉസേ (-സ്വ ഭാവകോ) സ്വതംത്ര-
തയാ കരതാ ഹുആ ഉസകാ കര്താ അവശ്യ ഹൈ ഔര സ്വ ഭാവ ആത്മാകേ ദ്വാരാ കിയാ ജാതാ ഹുആ ആത്മാകേ
ദ്വാരാ പ്രാപ്യ ഹോനേസേ അവശ്യ ഹീ ആത്മാകാ കര്മ ഹൈ . ഇസപ്രകാര സ്വ പരിണാമ ആത്മാകാ കര്മ ഹൈ .
പരന്തു, ആത്മാ പുദ്ഗലകേ ഭാവോംകോ നഹീം കരതാ, ക്യോംകി വേ പരകേ ധര്മ ഹൈം, ഇസലിയേ
ആത്മാകേ ഉസ – രൂപ ഹോനേകീ ശക്തികാ അസംഭവ ഹോനേസേ വേ ആത്മാകാ കാര്യ നഹീം ഹൈം . (ഇസപ്രകാര)
വഹ (ആത്മാ) ഉന്ഹേം ന കരതാ ഹുആ ഉനകാ കര്താ നഹീം ഹോതാ ഔര വേ ആത്മാകേ ദ്വാരാ ന കിയേ ജാതേ
ഹുഏ ഉസകാ കര്മ നഹീം ഹൈം . ഇസപ്രകാര പുദ്ഗലപരിണാമ ആത്മാകാ കര്മ നഹീം ഹൈ ..൧൮൪..
അബ, ‘പുദ്ഗലപരിണാമ ആത്മാകാ കര്മ ക്യോം നഹീം ഹൈ’ – ഐസേ സന്ദേഹ കോ ദൂര കരതേ ഹൈം : —
ജീവ സര്വ കാളേ പുദ്ഗലോനീ മധ്യമാം വര്തേ ഭലേ,
പണ നവ ഗ്രഹേ, ന തജേ, കരേ നഹി ജീവ പുദ്ഗലകര്മനേ. ൧൮൫.

Page 345 of 513
PDF/HTML Page 378 of 546
single page version

ഗൃഹ്നാതി നൈവ ന മുഞ്ചതി കരോതി ന ഹി പുദ്ഗലാനി കര്മാണി .
ജീവഃ പുദ്ഗലമധ്യേ വര്തമാനോപി സര്വകാലേഷു ..൧൮൫..
ന ഖല്വാത്മനഃ പുദ്ഗലപരിണാമഃ കര്മ, പരദ്രവ്യോപാദാനഹാനശൂന്യത്വാത് . യോ ഹി യസ്യ
പരിണമയിതാ ദൃഷ്ടഃ സ ന തദുപാദാനഹാനശൂന്യോ ദൃഷ്ടഃ, യഥാഗ്നിരയഃപിണ്ഡസ്യ . ആത്മാ തു
തുല്യക്ഷേത്രവര്തിത്വേപി പരദ്രവ്യോപാദാനഹാനശൂന്യ ഏവ . തതോ ന സ പുദ്ഗലാനാം കര്മഭാവേന പരിണമയിതാ
സ്യാത് ..൧൮൫..
അഥാത്മനഃ കുതസ്തര്ഹി പുദ്ഗലകര്മഭിരുപാദാനം ഹാനം ചേതി നിരൂപയതി —
സ ഇദാണിം കത്താ സം സഗപരിണാമസ്സ ദവ്വജാദസ്സ .
ആദീയദേ കദാഇം വിമുച്ചദേ കമ്മധൂലീഹിം ..൧൮൬..
രാഗാദിപരിണാമരൂപം നിശ്ചയേന ഭാവകര്മ ഭണ്യതേ . കസ്മാത് . തത്പായഃപിണ്ഡവത്തേനാത്മനാ പ്രാപ്യത്വാദ്വ്യാ-
പ്യത്വാദിതി . പോഗ്ഗലദവ്വമയാണം ണ ദു കത്താ സവ്വഭാവാണം ചിദ്രൂപാത്മനോ വിലക്ഷണാനാം പുദ്ഗലദ്രവ്യമയാനാം ന തു കര്താ
സര്വഭാവാനാം ജ്ഞാനാവരണാദിദ്രവ്യകര്മപര്യായാണാമിതി . തതോ ജ്ഞായതേ ജീവസ്യ രാഗാദിസ്വപരിണാമ ഏവ കര്മ,
തസ്യൈവ സ കര്തേതി ..൧൮൪.. അഥാത്മനഃ കഥം ദ്രവ്യകര്മരൂപപരിണാമഃ കര്മ ന സ്യാദിതി പ്രശ്നേ സമാധാനം
ദദാതി — ഗേണ്ഹദി ണേവ ണ മുംചദി ക രേദി ണ ഹി പോഗ്ഗലാണി കമ്മാണി ജീവോ യഥാ നിര്വികല്പസമാധിരതഃ പരമമുനിഃ
പ്ര. ൪൪
അന്വയാര്ഥ : — [ജീവഃ ] ജീവ [സര്വകാലേഷു ] സഭീ കാലോംമേം [പുദ്ഗലമധ്യേ വര്തമാനഃ
അപി ] പുദ്ഗലകേ മധ്യമേം രഹതാ ഹുആ ഭീ [പുദ്ഗലാനി കര്മാണി ] പൌദ്ഗലിക കര്മോംകോ [ഹി ]
വാസ്തവമേം [ഗൃഹ്ണാതി ന ഏവ ] ന തോ ഗ്രഹണ കരതാ ഹൈ, [ന മുചംതി ] ന ഛോഡതാ ഹൈ, ഔര [ന കരോതി ]
ന കരതാ ഹൈ ..൧൮൬..
ടീകാ : — വാസ്തവമേം പുദ്ഗലപരിണാമ ആത്മാകാ കര്മ നഹീം ഹൈ, ക്യോംകി വഹ പരദ്രവ്യകേ
ഗ്രഹണ – ത്യാഗസേ രഹിത ഹൈ; ജോ ജിസകാ പരിണമാനേവാലാ ദേഖാ ജാതാ ഹൈ വഹ ഉസകേ ഗ്രഹണത്യാഗസേ രഹിത
നഹീം ദേഖാ ജാതാ; ജൈസേ — അഗ്നി ലോഹേകേ ഗോലേമേം ഗ്രഹണ – ത്യാഗ രഹിത ഹോതീ ഹൈ . ആത്മാ തോ തുല്യ
ക്ഷേത്രമേം വര്തതാ ഹുആ ഭീ (-പരദ്രവ്യകേ സാഥ ഏകക്ഷേത്രാവഗാഹീ ഹോനേപര ഭീ) പരദ്രവ്യകേ ഗ്രഹണ – ത്യാഗസേ
രഹിത ഹീ ഹൈ . ഇസലിയേ വഹ പുദ്ഗലോംകോ കര്മഭാവസേ പരിണമാനേവാലാ നഹീം ഹൈ ..൧൮൫..
തബ (യദി ആത്മാ പുദ്ഗലോംകോ കര്മരൂപ പരിണമിത നഹീം കരതാ തോ ഫി ര) ആത്മാ
കിസപ്രകാര പുദ്ഗല കര്മോംകേ ദ്വാരാ ഗ്രഹണ കിയാ ജാതാ ഹൈ ഔര ഛോഡാ ജാതാ ഹൈ ? ഇസകാ അബ
നിരൂപണ കരതേ ഹൈം : —
തേ ഹാല ദ്രവ്യജനിത നിജ പരിണാമനോ കര്താ ബനേ,
തേഥീ ഗ്രഹായ അനേ കദാപി മുകായ ഛേ കര്മോ വഡേ. ൧൮൬.

Page 346 of 513
PDF/HTML Page 379 of 546
single page version

സ ഇദാനീം കര്താ സന് സ്വകപരിണാമസ്യ ദ്രവ്യജാതസ്യ .
ആദീയതേ കദാചിദ്വിമുച്യതേ കര്മധൂലിഭിഃ ..൧൮൬..
സോയമാത്മാ പരദ്രവ്യോപാദാനഹാനശൂന്യോപി സാമ്പ്രതം സംസാരാവസ്ഥായാം നിമിത്തമാത്രീകൃത-
പരദ്രവ്യപരിണാമസ്യ സ്വപരിണാമമാത്രസ്യ ദ്രവ്യത്വഭൂതത്വാത് കേവലസ്യ കലയന് കര്തൃത്വം, തദേവ തസ്യ
സ്വപരിണാമം നിമിത്തമാത്രീകൃത്യോപാത്തകര്മപരിണാമാഭിഃ പുദ്ഗലധൂലീഭിര്വിശിഷ്ടാവഗാഹരൂപേണോപാദീയതേ
കദാചിന്മുച്യതേ ച ..൧൮൬..
പരഭാവം ന ഗൃഹ്ണാതി ന മുഞ്ചതി ന ച കരോത്യുപാദാനരൂപേണ ലോഹപിണ്ഡോ വാഗ്നിം തഥായമാത്മാ ന ച ഗൃഹ്ണാതി
ന ച മുഞ്ചതി ന ച കരോത്യുപാദാനരൂപേണ പുദ്ഗലകര്മാണീതി . കിം കുര്വന്നപി . പോഗ്ഗലമജ്ഝേ വട്ടണ്ണവി സവ്വകാലേസു
ക്ഷീരനീരന്യായേന പുദ്ഗലമധ്യേ വര്ത്തമാനോപി സര്വകാലേഷു . അനേന കി മുക്തം ഭവതി . യഥാ സിദ്ധോ ഭഗവാന്
പുദ്ഗലമധ്യേ വര്ത്തമാനോപി പരദ്രവ്യഗ്രഹണമോചനകരണരഹിതസ്തഥാ ശുദ്ധനിശ്ചയേന ശക്തിരൂപേണ സംസാരീ
ജീവോപീതി ഭാവാര്ഥഃ ..൧൮൫.. അഥ യദ്യയമാത്മാ പുദ്ഗലകര്മ ന കരോതി ന ച മുഞ്ചതി തര്ഹി ബന്ധഃ കഥം,
തര്ഹി മോക്ഷോപി കഥമിതി പ്രശ്നേ പ്രത്യുത്തരം ദദാതി --സ ഇദാണിം കത്താ സം സ ഇദാനീം കര്താ സന് . സ പൂര്വോക്തലക്ഷണ
ആത്മാ, ഇദാനീം കോര്ഥഃ ഏവം പൂര്വോക്ത നയവിഭാഗേന, കര്താ സന് . കസ്യ . സഗപരിണാമസ്സ നിര്വികാരനിത്യാ-
അന്വയാര്ഥ : — [സഃ ] വഹ [ഇദാനീം ] അഭീ (സംസാരാവസ്ഥാമേം) [ദ്രവ്യജാതസ്യ ] ദ്രവ്യസേ
(ആത്മദ്രവ്യസേ) ഉത്പന്ന ഹോനേവാലേ [സ്വകപരിണാമസ്യ ] (അശുദ്ധ) സ്വപരിണാമകാ [കര്താ സന് ]
കര്താ ഹോതാ ഹുആ [കര്മധൂലിഭിഃ ] കര്മരജസേ [ആദീയതേ ] ഗ്രഹണ കിയാ ജാതാ ഹൈ ഔര [കദാചിത്
വിമുച്യതേ ] കദാചിത് ഛോഡാ ജാതാ ഹൈ ..൧൮൬..
ടീകാ : — സോ യഹ ആത്മാ പരദ്രവ്യകേ ഗ്രഹണ – ത്യാഗസേ രഹിത ഹോതാ ഹുആ ഭീ അഭീ
സംസാരാവസ്ഥാമേം, പരദ്രവ്യപരിണാമകോ നിമിത്തമാത്ര കരതേ ഹുഏ കേവല സ്വപരിണാമമാത്രകാ — ഉസ
സ്വപരിണാമകേ ദ്രവ്യത്വഭൂത ഹോനേസേ — കര്തൃത്വകാ അനുഭവ കരതാ ഹുആ, ഉസകേ ഇസീ സ്വപരിണാമകോ
നിമിത്തമാത്ര കരകേ കര്മപരിണാമകോ പ്രാപ്ത ഹോതീ ഹുഈ ഐസീ പുദ്ഗലരജകേ ദ്വാരാ വിശിഷ്ട അവഗാഹരൂപസേ
ഗ്രഹണ കിയാ ജാതാ ഹൈ ഔര കദാചിത് ഛോഡാ ജാതാ ഹൈ .
ഭാവാര്ഥ : — അഭീ സംസാരാവസ്ഥാമേം ജീവ പൌദ്ഗലിക കര്മപരിണാമകോ നിമിത്തമാത്ര കരകേ
അപനേ അശുദ്ധ പരിണാമകാ ഹീ കര്താ ഹോതാ ഹൈ (ക്യോംകി വഹ അശുദ്ധ പരിണാമ സ്വദ്രവ്യസേ ഉത്പന്ന ഹോതാ
ഹൈ ), പരദ്രവ്യകാ കര്താ നഹീം ഹോതാ . ഇസപ്രകാര ജീവ അപനേ അശുദ്ധ പരിണാമകാ കര്താ ഹോനേ പര ജീവകേ
ഉസീ അശുദ്ധ പരിണാമകോ നിമിത്തമാത്ര കരകേ കര്മരൂപ പരിണമിത ഹോതീ ഹുഈ പുദ്ഗലരജ വിശേഷ
അവഗാഹരൂപസേ ജീവകോ ഗ്രഹണ൧ കരതീ ഹൈ, ഔര കഭീ (സ്ഥിതികേ അനുസാര രഹകര അഥവാ ജീവകേ
൧. കര്മപരിണത പുദ്ഗലോംകാ ജീവകേ സാഥ വിശേഷ അവഗാഹരൂപസേ രഹനേകോ ഹീ യഹാ കര്മപുദ്ഗലോംകേ ദ്വാരാ ജീവകാ
‘ഗ്രഹണ ഹോനാ’ കഹാ ഹൈ .

Page 347 of 513
PDF/HTML Page 380 of 546
single page version

അഥ കിം കൃ തം പുദ്ഗലക ര്മണാം വൈചിത്ര്യമിതി നിരൂപയതി —
പരിണമദി ജദാ അപ്പാ സുഹമ്ഹി അസുഹമ്ഹി രാഗദോസജുദോ .
തം പവിസദി കമ്മരയം ണാണാവരണാദിഭാവേഹിം ..൧൮൭..
പരിണമതി യദാത്മാ ശുഭേശുഭേ രാഗദ്വേഷയുതഃ .
തം പ്രവിശതി കര്മരജോ ജ്ഞാനാവരണാദിഭാവൈഃ ..൧൮൭..
അസ്തി ഖല്വാത്മനഃ ശുഭാശുഭപരിണാമകാലേ സ്വയമേവ സമുപാത്തവൈചിത്ര്യകര്മപുദ്ഗലപരിണാമഃ,
നവഘനാമ്ബുനോ ഭൂമിസംയോഗപരിണാമകാലേ സമുപാത്തവൈചിത്ര്യാന്യപുദ്ഗലപരിണാമവത് . തഥാ ഹി — യഥാ
യദാ നവഘനാമ്ബു ഭൂമിസംയോഗേന പരിണമതി തദാന്യേ പുദ്ഗലാഃ സ്വയമേവ സമുപാത്തവൈചിത്ര്യൈഃ
നന്ദൈകലക്ഷണപരമസുഖാമൃതവ്യക്തിരൂപകാര്യസമയസാരസാധകനിശ്ചയരത്നത്രയാത്മകകാരണസമയസാരവിലക്ഷണസ്യ
മിഥ്യാത്വരാഗാദിവിഭാവരൂപസ്യ സ്വകീയപരിണാമസ്യ . പുനരപി കിംവിശിഷ്ടസ്യ . ദവ്വജാദസ്സ സ്വകീയാത്മ-
ദ്രവ്യോപാദാനകാരണജാതസ്യ . ആദീയദേ കദാഈ കമ്മധൂലീഹിം ആദീയതേ ബധ്യതേ . കാഭിഃ . കര്മധൂലീഭിഃ കര്തൃ-
ഭൂതാഭിഃ കദാചിത്പൂര്വോക്തവിഭാവപരിണാമകാലേ . ന കേവലമാദീയതേ, വിമുച്ചദേ വിശേഷേണ മുച്യതേ ത്യജ്യതേ
താഭിഃ കര്മധൂലീഭിഃ കദാചിത്പൂര്വോക്തകാരണസമയസാരപരിണതികാലേ . ഏതാവതാ കിമുക്തം ഭവതി . അശുദ്ധ-
പരിണാമേന ബധ്യതേ ശുദ്ധപരിണാമേന മുച്യത ഇതി ..൧൮൬.. അഥ യഥാ ദ്രവ്യകര്മാണി നിശ്ചയേന
സ്വയമേവോത്പദ്യന്തേ തഥാ ജ്ഞാനാവരണാദിവിചിത്രഭേദരൂപേണാപി സ്വയമേവ പരിണമന്തീതി കഥയതി ---പരിണമദി ജദാ
അപ്പാ പരിണമതി യദാത്മാ . സമസ്തശുഭാശുഭപരദ്രവ്യവിഷയേ പരമോപേക്ഷാലക്ഷണം ശുദ്ധോപയോഗപരിണാമം മുക്ത്വാ
യദായമാത്മാ പരിണമതി . ക്വ . സുഹമ്ഹി അസുഹമ്ഹി ശുഭേശുഭേ വാ പരിണാമേ . കഥംഭൂതഃ സന് . രാഗദോസജുദോ
ശുദ്ധ പരിണാമകോ നിമിത്തമാത്ര കരകേ) ഛോഡതീ ഹൈ ..൧൮൬..
അബ പുദ്ഗല കര്മോംകീ വിചിത്രതാ (ജ്ഞാനാവരണ, ദര്ശനാവരണാദിരൂപ അനേകപ്രകാരതാ) കോ
കൌന കരതാ ഹൈ ? ഇസകാ നിരൂപണ കരതേ ഹൈം : —
അന്വയാര്ഥ : — [യദാ ] ജബ [ആത്മാ ] ആത്മാ [രാഗദ്വേഷയുതഃ ] രാഗദ്വേഷയുക്ത ഹോതാ ഹുആ
[ശുഭേ അശുഭേ ] ശുഭ ഔര അശുഭമേം [പരിണമിത ] പരിണമിത ഹോതാ ഹൈ, തബ [കര്മരജഃ ] കര്മരജ
[ജ്ഞാനാവരണാദിഭാവൈഃ ] ജ്ഞാനാവരണാദിരൂപസേ [തം ] ഉസമേം [പ്രവിശതി ] പ്രവേശ കരതീ ഹൈ ..൧൮൭..
ടീകാ : — ജൈസേ നയേ മേഘജലകേ ഭൂമിസംയോഗരൂപ പരിണാമകേ സമയ അന്യ പുദ്ഗലപരിണാമ
സ്വയമേവ വൈചിത്ര്യകോ പ്രാപ്ത ഹോതേ ഹൈം, ഉസീപ്രകാര ആത്മാകേ ശുഭാശുഭ പരിണാമകേ സമയ
ജീവ രാഗദ്വേഷഥീ യുക്ത ജ്യാരേ പരിണമേ ശുഭ – അശുഭമാം,
ജ്ഞാനാവരണഇത്യാദിഭാവേ കര്മധൂലി പ്രവേശ ത്യാം. ൧൮൭.