Pravachansar-Hindi (Oriya transliteration). Gatha: 136-144.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 16 of 28

 

Page 268 of 513
PDF/HTML Page 301 of 546
single page version

ସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶପ୍ରସ୍ତାରରୂପତ୍ଵାଦଧର୍ମସ୍ଯ, ସର୍ଵଵ୍ଯାପ୍ଯନନ୍ତପ୍ରଦେଶପ୍ରସ୍ତାରରୂପତ୍ଵାଦାକାଶସ୍ଯ ଚ ପ୍ରଦେଶଵତ୍ତ୍ଵମ୍ .
କାଲାଣୋସ୍ତୁ ଦ୍ରଵ୍ଯେଣ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରତ୍ଵାତ୍ପର୍ଯାଯେଣ ତୁ ପରସ୍ପରସଂପର୍କାସଂଭଵାଦପ୍ରଦେଶତ୍ଵମେଵାସ୍ତି . ତତଃ
କାଲଦ୍ରଵ୍ଯମପ୍ରଦେଶଂ, ଶେଷଦ୍ରଵ୍ଯାଣି ପ୍ରଦେଶଵନ୍ତି ..୧୩୫..
ଅଥ କ୍ଵାମୀ ପ୍ରଦେଶିନୋଽପ୍ରଦେଶାଶ୍ଚାଵସ୍ଥିତା ଇତି ପ୍ରଜ୍ଞାପଯତି
ଲୋଗାଲୋଗେସୁ ଣଭୋ ଧମ୍ମାଧମ୍ମେହିଂ ଆଦଦୋ ଲୋଗୋ .
ସେସେ ପଡୁଚ୍ଚ କାଲୋ ଜୀଵା ପୁଣ ପୋଗ୍ଗଲା ସେସା ..୧୩୬..
ଲୋକାଲୋକଯୋର୍ନଭୋ ଧର୍ମାଧର୍ମାଭ୍ଯାମାତତୋ ଲୋକଃ .
ଶେଷୌ ପ୍ରତୀତ୍ଯ କାଲୋ ଜୀଵାଃ ପୁନଃ ପୁଦ୍ଗଲାଃ ଶେଷୌ ..୧୩୬..
ଧର୍ମାଧର୍ମଯୋଃ ପୁନରଵସ୍ଥିତରୂପେଣ ଲୋକାକାଶପ୍ରମିତାସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶତ୍ଵମ୍ . ସ୍କନ୍ଧାକାରପରିଣତପୁଦ୍ଗଲାନାଂ ତୁ
ସଂଖ୍ଯେଯାସଂଖ୍ଯେଯାନନ୍ତପ୍ରଦେଶତ୍ଵମ୍ . କିଂତୁ ପୁଦ୍ଗଲଵ୍ଯାଖ୍ଯାନେ ପ୍ରଦେଶଶବ୍ଦେନ ପରମାଣଵୋ ଗ୍ରାହ୍ଯା, ନ ଚ କ୍ଷେତ୍ର-
ପ୍ରଦେଶାଃ . କସ୍ମାତ୍ . ପୁଦ୍ଗଲାନାମନନ୍ତପ୍ରଦେଶକ୍ଷେତ୍ରେଽଵସ୍ଥାନାଭାଵାଦିତି . ପରମାଣୋର୍ଵ୍ଯକ୍ତିରୂପେଣୈକପ୍ରଦେଶତ୍ଵଂ
ଶକ୍ତିରୂପେଣୋପଚାରେଣ ବହୁପ୍ରଦେଶତ୍ଵଂ ଚ . ଆକାଶସ୍ଯାନନ୍ତା ଇତି . ଣତ୍ଥି ପଦେସ ତ୍ତି କାଲସ୍ସ ନ ସନ୍ତି ପ୍ରଦେଶା
ଇତି କାଲସ୍ଯ . କସ୍ମାତ୍ . ଦ୍ରଵ୍ଯରୂପେଣୈକପ୍ରଦେଶତ୍ଵାତ୍, ପରସ୍ପରବନ୍ଧାଭାଵାତ୍ପର୍ଯାଯରୂପେଣାପୀତି ..୧୩୫.. ଅଥ
ତମେଵାର୍ଥଂ ଦ୍ରଢଯତି
ଏଦାଣି ପଂଚଦଵ୍ଵାଣି ଉଜ୍ଝିଯକାଲଂ ତୁ ଅତ୍ଥିକାଯ ତ୍ତି ...
ଭଣ୍ଣଂତେ କାଯା ପୁଣ ବହୁପ୍ପଦେସାଣ ପଚଯତ୍ତଂ ..୧୧..
ପ୍ରଦେଶୋଂକେ ପ୍ରସ୍ତାରରୂପ ହୋନେସେ ଅଧର୍ମ ପ୍ରଦେଶଵାନ୍ ହୈ; ଔର ସର୍ଵଵ୍ଯାପୀ ଅନନ୍ତପ୍ରଦେଶୋଂକେ ପ୍ରସ୍ତାରରୂପ ହୋନେସେ
ଆକାଶ ପ୍ରଦେଶଵାନ୍ ହୈ
. କାଲାଣୁ ତୋ ଦ୍ରଵ୍ଯସେ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ହୋନେସେ ଔର ପର୍ଯାଯସେ ପରସ୍ପର ସଂପର୍କ ନ ହୋନେସେ
ଅପ୍ରଦେଶୀ ହୀ ହୈ .
ଇସଲିଯେ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ଅପ୍ରଦେଶୀ ହୈ ଔର ଶେଷ ଦ୍ରଵ୍ଯ ପ୍ରଦେଶଵାନ୍ ହୈଂ ..୧୩୫..
ଅବ, ଯହ ବତଲାତେ ହୈଂ କି ପ୍ରଦେଶୀ ଔର ଅପ୍ରଦେଶୀ ଦ୍ରଵ୍ଯ କହାଁ ରହତେ ହୈଂ :
ଅନ୍ଵଯାର୍ଥ :[ନଭଃ ] ଆକାଶ [ଲୋକାଲୋକଯୋଃ ] ଲୋକାଲୋକମେଂ ହୈ, [ଲୋକଃ ]
ଲୋକ [ଧର୍ମାଧର୍ମାଭ୍ଯାମ୍ ଆତତଃ ] ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମସେ ଵ୍ଯାପ୍ତ ହୈ, [ଶେଷୌ ପ୍ରତୀତ୍ଯ ] ଶେଷ ଦୋ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକା
ଆଶ୍ରଯ ଲେକର [କାଲଃ ] କାଲ ହୈ, [ପୁନଃ ] ଔର [ଶେଷୌ ] ଶେଷ ଦୋ ଦ୍ରଵ୍ଯ [ଜୀଵାଃ ପୁଦ୍ଗଲାଃ ]
ଜୀଵ ଔର ପୁଦ୍ଗଲ ହୈଂ
..୧୩୬..
ଲୋକେ ଅଲୋକେ ଆଭ, ଲୋକ ଅଧର୍ମ -ଧର୍ମଥୀ ଵ୍ଯାପ୍ତ ଛେ,
ଛେ ଶେଷ -ଆଶ୍ରିତ କାଳ, ନେ ଜୀଵ -ପୁଦ୍ଗଲୋ ତେ ଶେଷ ଛେ. ୧୩୬.

Page 269 of 513
PDF/HTML Page 302 of 546
single page version

ଆକାଶଂ ହି ତାଵତ୍ ଲୋକାଲୋକଯୋରପି, ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯସମଵାଯାସମଵାଯଯୋରଵିଭାଗେନ ଵୃତ୍ତତ୍ଵାତ.
ଧର୍ମାଧର୍ମୌ ସର୍ଵତ୍ର ଲୋକେ, ତନ୍ନିମିତ୍ତଗମନସ୍ଥାନାନାଂ ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାନାଂ ଲୋକାଦ୍ବହିସ୍ତଦେକଦେଶେ ଚ
ଗମନସ୍ଥାନାସଂଭଵାତ
. କାଲୋଽପି ଲୋକେ, ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମଵ୍ଯଜ୍ଯମାନସମଯାଦିପର୍ଯାଯତ୍ଵାତ୍; ସ
ତୁ ଲୋକୈକପ୍ରଦେଶ ଏଵାପ୍ରଦେଶତ୍ଵାତ. ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲୌ ତୁ ଯୁକ୍ତିତ ଏଵ ଲୋକେ, ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯସମଵାଯାତ୍ମକ-
ତ୍ଵାଲ୍ଲୋକସ୍ଯ . କିଂତୁ ଜୀଵସ୍ଯ ପ୍ରଦେଶସଂଵର୍ତଵିସ୍ତାରଧର୍ମତ୍ଵାତ୍, ପୁଦ୍ଗଲସ୍ଯ ବନ୍ଧହେତୁଭୂତସ୍ନିଗ୍ଧରୂକ୍ଷଗୁଣ-
ଏଦାଣି ପଂଚଦଵ୍ଵାଣି ଏତାନି ପୂର୍ଵସୂତ୍ରୋକ୍ତାନି ଜୀଵାଦିଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯାଣ୍ଯେଵ ଉଜ୍ଝିଯ କାଲଂ ତୁ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯଂ
ଵିହାଯ ଅତ୍ଥିକାଯ ତ୍ତି ଭଣ୍ଣଂତେ ଅସ୍ତିକାଯାଃ ପଞ୍ଚାସ୍ତିକାଯା ଇତି ଭଣ୍ଯନ୍ତେ . କାଯା ପୁଣ କାଯାଃ କାଯଶବ୍ଦେନ
ପୁନଃ . କିଂ ଭଣ୍ଯତେ . ବହୁପ୍ପଦେସାଣ ପଚଯତ୍ତଂ ବହୁପ୍ରଦେଶାନାଂ ସଂବନ୍ଧି ପ୍ରଚଯତ୍ଵଂ ସମୂହ ଇତି . ଅତ୍ର ପଞ୍ଚାସ୍ତି-
କାଯମଧ୍ଯେ ଜୀଵାସ୍ତିକାଯ ଉପାଦେଯସ୍ତତ୍ରାପି ପଞ୍ଚପରମେଷ୍ଠିପର୍ଯାଯାଵସ୍ଥା, ତସ୍ଯାମପ୍ଯର୍ହତ୍ସିଦ୍ଧାଵସ୍ଥା, ତତ୍ରାପି
ସିଦ୍ଧାଵସ୍ଥା
. ଵସ୍ତୁତସ୍ତୁ ରାଗାଦିସମସ୍ତଵିକଲ୍ପଜାଲପରିହାରକାଲେ ସିଦ୍ଧଜୀଵସଦୃଶା ସ୍ଵକୀଯଶୁଦ୍ଧାତ୍ମାଵସ୍ଥେତି
ଭାଵାର୍ଥଃ ..୧୧.. ଏଵଂ ପଞ୍ଚାସ୍ତିକାଯସଂକ୍ଷେପସୂଚନରୂପେଣ ଚତୁର୍ଥସ୍ଥଲେ ଗାଥାଦ୍ଵଯଂ ଗତମ୍ . ଅଥ ଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ
ଲୋକାକାଶେଽଵସ୍ଥାନମାଖ୍ଯାତିଲୋଗାଲୋଗେସୁ ଣଭୋ ଲୋକାଲୋକଯୋରଧିକରଣଭୂତଯୋର୍ଣଭ ଆକାଶଂ ତିଷ୍ଠତି .
ଧମ୍ମାଧମ୍ମେହିଂ ଆଦଦୋ ଲୋଗୋ ଧର୍ମାଧର୍ମାସ୍ତିକାଯାଭ୍ଯାମାତତୋ ଵ୍ଯାପ୍ତୋ ଭୃତୋ ଲୋକଃ . କିଂ କୃତ୍ଵା . ସେସେ ପଡୁଚ୍ଚ
ଶେଷୌ ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲୌ ପ୍ରତୀତ୍ଯାଶ୍ରିତ୍ଯ . ଅଯମତ୍ରାର୍ଥଃଜୀଵପୁଦ୍ଗଲୌ ତାଵଲ୍ଲୋକେ ତିଷ୍ଠତସ୍ତଯୋର୍ଗତିସ୍ଥିତ୍ଯୋଃ
କାରଣଭୂତୌ ଧର୍ମାଧର୍ମାଵପି ଲୋକେ . କାଲୋ କାଲୋଽପି ଶେଷୌ ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲୌ ପ୍ରତୀତ୍ଯ ଲୋକେ . କ ସ୍ମାଦିତି ଚେତ୍ .
ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାଭ୍ଯାଂ ନଵଜୀର୍ଣପରିଣତ୍ଯା ଵ୍ଯଜ୍ଯମାନସମଯଘଟିକାଦିପର୍ଯାଯତ୍ଵାତ୍ . ଶେଷଶବ୍ଦେନ କିଂ ଭଣ୍ଯତେ . ଜୀଵା
ପୁଣ ପୋଗ୍ଗଲା ସେସା ଜୀଵାଃ ପୁଦ୍ଗଲାଶ୍ଚ ପୁନଃ ଶେଷା ଭଣ୍ଯନ୍ତ ଇତି . ଅଯମତ୍ର ଭାଵଃଯଥା ସିଦ୍ଧା ଭଗଵନ୍ତୋ
ଯଦ୍ଯପି ନିଶ୍ଚଯେନ ଲୋକାକାଶପ୍ରମିତଶୁଦ୍ଧାସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶେ କେଵଲଜ୍ଞାନାଦିଗୁଣାଧାରଭୂତେ ସ୍ଵକୀଯସ୍ଵକୀଯଭାଵେ
ତିଷ୍ଠନ୍ତି ତଥାପି ଵ୍ଯଵହାରେଣ
ମୋକ୍ଷଶିଲାଯାଂ ତିଷ୍ଠନ୍ତୀତି ଭଣ୍ଯନ୍ତେ . ତଥା ସର୍ଵେ ପଦାର୍ଥା ଯଦ୍ଯପି ନିଶ୍ଚଯେନ
ଟୀକା :ପ୍ରଥମ ତୋ ଆକାଶ ଲୋକ ତଥା ଅଲୋକମେଂ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଛହ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକେ
ସମଵାଯ ଔର ଅସମଵାଯମେଂ ବିନା ଵିଭାଗକେ ରହତା ହୈ . ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମ ଦ୍ରଵ୍ଯ ସର୍ଵତ୍ର ଲୋକମେଂ
ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଉନକେ ନିମିତ୍ତସେ ଜିନକୀ ଗତି ଔର ସ୍ଥିତି ହୋତୀ ହୈ ଐସେ ଜୀଵ ଔର ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୀ
ଗତି ଯା ସ୍ଥିତି ଲୋକସେ ବାହର ନହୀଂ ହୋତୀ, ଔର ନ ଲୋକକେ ଏକ ଦେଶମେଂ ହୋତୀ ହୈ, (ଅର୍ଥାତ୍
ଲୋକମେଂ ସର୍ଵତ୍ର ହୋତୀ ହୈ )
. କାଲ ଭୀ ଲୋକମେଂ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଜୀଵ ଔର ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମୋଂକେ
ଦ୍ଵାରା (କାଲକୀ) ସମଯାଦି ପର୍ଯାଯେଂ ଵ୍ଯକ୍ତ ହୋତୀ ହୈଂ; ଔର ଵହ କାଲ ଲୋକକେ ଏକ ପ୍ରଦେଶମେଂ
ହୀ ହୈ କ୍ଯୋଂକି ଵହ ଅପ୍ରଦେଶୀ ହୈ
. ଜୀଵ ଔର ପୁଦ୍ଗଲ ତୋ ଯୁକ୍ତିସେ ହୀ ଲୋକମେଂ ହୈଂ, କ୍ଯୋଂକି
ଲୋକ ଛହ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକା ସମଵାଯସ୍ଵରୂପ ହୈ .
ଔର ଇସକେ ଅତିରିକ୍ତ (ଇତନା ଵିଶେଷ ଜାନନା ଚାହିଯେ କି), ପ୍ରଦେଶୋଂକା ସଂକୋଚ-
ଵିସ୍ତାର ହୋନା ଵହ ଜୀଵକା ଧର୍ମ ହୈ, ଔର ବଂଧକେ ହେତୁଭୂତ ସ୍ନିଗ୍ଧ -ରୁକ୍ଷ (ଚିକନେ -ରୂଖେ) ଗୁଣ
ପୁଦ୍ଗଲକା ଧର୍ମ ହୋନେସେ ଜୀଵ ଔର ପୁଦ୍ଗଲକା ସମସ୍ତ ଲୋକମେଂ ଯା ଉସକେ ଏକଦେଶମେଂ ରହନେକା

Page 270 of 513
PDF/HTML Page 303 of 546
single page version

ଧର୍ମତ୍ଵାଚ୍ଚ ତଦେକଦେଶସର୍ଵଲୋକନିଯମୋ ନାସ୍ତି . କାଲଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାନାମିତ୍ଯେକଦ୍ରଵ୍ଯାପେକ୍ଷଯା ଏକଦେଶ
ଅନେକଦ୍ରଵ୍ଯାପେକ୍ଷଯା ପୁନରଂଜନଚୂର୍ଣପୂର୍ଣସମୁଦ୍ଗକନ୍ଯାଯେନ ସର୍ଵଲୋକ ଏଵେତି ..୧୩୬..
ଅଥ ପ୍ରଦେଶଵତ୍ତ୍ଵାପ୍ରଦେଶଵତ୍ତ୍ଵସଂଭଵପ୍ରକାରମାସୂତ୍ରଯତି
ଜଧ ତେ ଣଭପ୍ପଦେସା ତଧପ୍ପଦେସା ହଵଂତି ସେସାଣଂ .
ଅପଦେସୋ ପରମାଣୂ ତେଣ ପଦେସୁବ୍ଭଵୋ ଭଣିଦୋ ..୧୩୭..
ଯଥା ତେ ନଭଃପ୍ରଦେଶାସ୍ତଥା ପ୍ରଦେଶା ଭଵନ୍ତି ଶେଷାଣାମ୍ .
ଅପ୍ରଦେଶଃ ପରମାଣୁସ୍ତେନ ପ୍ରଦେଶୋଦ୍ଭଵୋ ଭଣିତଃ ..୧୩୭..
ସ୍ଵକୀଯସ୍ଵକୀଯସ୍ଵରୂପେ ତିଷ୍ଠନ୍ତି ତଥାପି ଵ୍ଯଵହାରେଣ ଲୋକାକାଶେ ତିଷ୍ଠନ୍ତୀତି . ଅତ୍ର ଯଦ୍ଯପ୍ଯନନ୍ତଜୀଵ-
ଦ୍ରଵ୍ଯେଭ୍ଯୋଽନନ୍ତଗୁଣପୁଦ୍ଗଲାସ୍ତିଷ୍ଠନ୍ତି ତଥାପ୍ଯେକଦୀପପ୍ରକାଶେ ବହୁଦୀପପ୍ରକାଶଵଦ୍ଵିଶିଷ୍ଟାଵଗାହଶକ୍ତିଯୋଗେନା-
ସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶେଽପି ଲୋକେଽଵସ୍ଥାନଂ ନ ଵିରୁଧ୍ଯତେ
..୧୩୬.. ଅଥ ଯଦେଵାକାଶସ୍ଯ ପରମାଣୁଵ୍ଯାପ୍ତକ୍ଷେତ୍ରଂ ପ୍ରଦେଶ-
ଲକ୍ଷଣମୁକ୍ତଂ ଶେଷଦ୍ରଵ୍ଯପ୍ରଦେଶାନାଂ ତଦେଵେତି ସୂଚଯତିଜଧ ତେ ଣଭପ୍ପଦେସା ଯଥା ତେ ପ୍ରସିଦ୍ଧାଃ ପରମାଣୁ-
ଵ୍ଯାପ୍ତକ୍ଷେତ୍ରପ୍ରମାଣାକାଶପ୍ରଦେଶାଃ ତଧପ୍ପଦେସା ହଵଂତି ସେସାଣଂ ତେନୈଵାକାଶପ୍ରଦେଶପ୍ରମାଣେନ ପ୍ରଦେଶା ଭଵନ୍ତି . କେଷାମ୍ .
ଶୁଦ୍ଧବୁଦ୍ଧୈକସ୍ଵଭାଵଂ ଯତ୍ପରମାତ୍ମଦ୍ରଵ୍ଯଂ ତତ୍ପ୍ରଭୃତିଶେଷଦ୍ରଵ୍ଯାଣାମ୍ . ଅପଦେସୋ ପରମାଣୂ ଅପ୍ରଦେଶୋ ଦ୍ଵିତୀଯାଦି-
ପ୍ରଦେଶରହିତୋ ଯୋଽସୌ ପୁଦ୍ଗଲପରମାଣୁଃ ତେଣ ପଦେସୁବ୍ଭଵୋ ଭଣିଦୋ ତେନ ପରମାଣୁନା ପ୍ରଦେଶସ୍ଯୋଦ୍ଭଵ
ନିଯମ ନହୀଂ ହୈ . (ଔର) କାଲ, ଜୀଵ ତଥା ପୁଦ୍ଗଲ ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ଲୋକକେ
ଏକଦେଶମେଂ ରହତେ ହୈଂ ଔର ଅନେକ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ଅଂଜନଚୂର୍ଣ (କାଜଲ) ସେ ଭରୀ ହୁଈ
ଡିବିଯାକେ ନ୍ଯାଯାନୁସାର ସମସ୍ତ ଲୋକମେଂ ହୀ ହୈଂ
..୧୩୬..
ଅବ, ଯହ କହତେ ହୈଂ କି ପ୍ରଦେଶଵତ୍ତ୍ଵ ଔର ଅପ୍ରଦେଶଵତ୍ତ୍ଵ କିସ ପ୍ରକାରସେ ସଂଭଵ ହୈ :
ଅନ୍ଵଯାର୍ଥ :[ଯଥା ] ଜୈସେ [ତେ ନଭଃ ପ୍ରଦେଶାଃ ] ଵେ ଆକାଶପ୍ରଦେଶ ହୈଂ, [ତଥା ]
ଉସୀପ୍ରକାର [ଶେଷାଣାଂ ] ଶେଷ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକେ [ପ୍ରଦେଶାଃ ଭଵନ୍ତି ] ପ୍ରଦେଶ ହୈଂ (ଅର୍ଥାତ୍ ଜୈସେଆକାଶକେ ପ୍ରଦେଶ
ପରମାଣୁରୂପୀ ଗଜସେ ନାପେ ଜାତେ ହୈ . ଉସୀପ୍ରକାର ଶେଷ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକେ ପ୍ରଦେଶ ଭୀ ଇସୀପ୍ରକାର ନାପେ ଜାତେ ହୈଂ ) .
[ପରମାଣୁଃ ] ପରମାଣୁ [ଅପ୍ରଦେଶଃ ] ଅପ୍ରଦେଶୀ ହୈ; [ତେନ ] ଉସକେ ଦ୍ଵାରା [ପ୍ରଦେଶୋଦ୍ଭଵଃ ଭଣିତଃ ]
ପ୍ରଦେଶୋଦ୍ଭଵ କହା ହୈ
..୧୩୭..
ଜେ ରୀତ ଆଭ -ପ୍ରଦେଶ, ତେ ରୀତ ଶେଷ ଦ୍ରଵ୍ଯ -ପ୍ରଦେଶ ଛେ;
ଅପ୍ରଦେଶ ପରମାଣୁ ଵଡେ ଉଦ୍ଭଵ ପ୍ରଦେଶ ତଣୋ ବନେ. ୧୩୭.

Page 271 of 513
PDF/HTML Page 304 of 546
single page version

ସୂତ୍ରଯିଷ୍ଯତେ ହି ସ୍ଵଯମାକାଶସ୍ଯ ପ୍ରଦେଶଲକ୍ଷଣମେକାଣୁଵ୍ଯାପ୍ଯତ୍ଵମିତି . ଇହ ତୁ ଯଥାକାଶସ୍ଯ
ପ୍ରଦେଶାସ୍ତଥା ଶେଷଦ୍ରଵ୍ଯାଣାମିତି ପ୍ରଦେଶଲକ୍ଷଣପ୍ରକାରୈକତ୍ଵମାସୂତ୍ର୍ଯତେ . ତତୋ ଯଥୈକାଣୁଵ୍ଯାପ୍ଯେନାଂଶେନ
ଗଣ୍ଯମାନସ୍ଯାକାଶସ୍ଯାନନ୍ତାଂଶତ୍ଵାଦନନ୍ତପ୍ରଦେଶତ୍ଵଂ ତଥୈକାଣୁଵ୍ଯାପ୍ଯେନାଂଶେନ ଗଣ୍ଯମାନାନାଂ ଧର୍ମାଧର୍ମୈକ-
ଜୀଵାନାମସଂଖ୍ଯେଯାଂଶତ୍ଵାତ
୍ ପ୍ରତ୍ଯେକମସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶତ୍ଵମ୍ . ଯଥା ଚାଵସ୍ଥିତପ୍ରମାଣଯୋର୍ଧର୍ମାଧର୍ମଯୋସ୍ତଥା
ସଂଵର୍ତଵିସ୍ତାରାଭ୍ଯାମନଵସ୍ଥିତପ୍ରମାଣସ୍ଯାପି ଶୁଷ୍କାର୍ଦ୍ରତ୍ଵାଭ୍ଯାଂ ଚର୍ମଣ ଇଵ ଜୀଵସ୍ଯ ସ୍ଵାଂଶାଲ୍ପ-
ବହୁତ୍ଵାଭାଵାଦସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶତ୍ଵମେଵ
. ଅମୂର୍ତସଂଵର୍ତଵିସ୍ତାରସିଦ୍ଧିଶ୍ଚ ସ୍ଥୂଲକୃଶଶିଶୁକୁମାରଶରୀରଵ୍ଯାପି-
ତ୍ଵାଦସ୍ତି ସ୍ଵସଂଵେଦନସାଧ୍ଯୈଵ . ପୁଦ୍ଗଲସ୍ଯ ତୁ ଦ୍ରଵ୍ଯେଣୈକପ୍ରଦେଶମାତ୍ରତ୍ଵାଦପ୍ରଦେଶତ୍ଵେ ଯଥୋଦିତେ ସତ୍ଯପି
ଉତ୍ପତ୍ତିର୍ଭଣିତା . ପରମାଣୁଵ୍ଯାପ୍ତକ୍ଷେତ୍ରଂ ପ୍ରଦେଶୋ ଭଵତି . ତଦଗ୍ରେ ଵିସ୍ତରେଣ କଥଯତି ଇହ ତୁ ସୂଚିତମେଵ ..୧୩୭..
ଏଵଂ ପଞ୍ଚମସ୍ଥଲେ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରଗାଥାଦ୍ଵଯଂ ଗତମ୍ . ଅଥ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ଦ୍ଵିତୀଯାଦିପ୍ରଦେଶରହିତତ୍ଵେନାପ୍ରଦେଶତ୍ଵଂ
ଵ୍ଯଵସ୍ଥାପଯତିସମଓ ସମଯପର୍ଯାଯସ୍ଯୋପାଦାନକାରଣତ୍ଵାତ୍ସମଯଃ କାଲାଣୁଃ . ଦୁ ପୁନଃ . ସ ଚ କଥଂଭୂତଃ .
୧. ଅଵସ୍ଥିତ ପ୍ରମାଣ = ନିଯତ ପରିମାଣ, ନିଶ୍ଚିତ ମାପ; (ଧର୍ମ ତଥା ଅଧର୍ମ ଦ୍ରଵ୍ଯକା ମାପ ଲୋକ ଜିତନା ନିଯତ ହୈ .)
୨. ଅନଵସ୍ଥିତ = ଅନିଯତ; ଅନିଶ୍ଚିତ; (ସୂଖେ -ଗୀଲେ ଚର୍ମକୀ ଭାଁତି ଜୀଵ ପରକ୍ଷେତ୍ରକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ସଂକୋଚ ଵିସ୍ତାରକୋ
ପ୍ରାପ୍ତ ହୋନେସେ ଅନିଶ୍ଚିତ ମାପଵାଲା ହୈ . ଐସା ହୋନେ ପର ଭୀ, ଜୈସେ ଚମଡ଼େକେ ନିଜ -ଅଂଶ କମ -ବଢ଼ ନହୀଂ ହୋତେ,
ଉସୀପ୍ରକାର ଜୀଵକେ ନିଜ -ଅଂଶ କମ -ବଢ଼ ନହୀଂ ହୋତେ; ଇସଲିଯେ ଵହ ସଦା ନିଯତ ଅସଂଖ୍ଯପ୍ରଦେଶୀ ହୀ ହୈ .)
ଟୀକା :(ଭଗଵତ୍ କୁନ୍ଦକୁନ୍ଦାଚାର୍ଯ) ସ୍ଵଯଂ ହୀ (୧୪୦ ଵେଂ) ସୂତ୍ର ଦ୍ଵାରା କହେଂଗେ କି
ଆକାଶକେ ପ୍ରଦେଶକା ଲକ୍ଷଣ ଏକାଣୁଵ୍ଯାପ୍ଯତ୍ଵ ହୈ (ଅର୍ଥାତ୍ ଏକ ପରମାଣୁସେ ଵ୍ଯାପ୍ତ ହୋନା ଵହ ପ୍ରଦେଶକା
ଲକ୍ଷଣ ହୈ ); ଔର ଯହାଁ (ଇସ ସୂତ୍ର ଯା ଗାଥାମେଂ) ‘ଜିସ ପ୍ରକାର ଆକାଶକେ ପ୍ରଦେଶ ହୈଂ ଉସୀପ୍ରକାର ଶେଷ
ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକେ ପ୍ରଦେଶ ହୈଂ’ ଇସପ୍ରକାର ପ୍ରଦେଶକେ ଲକ୍ଷଣକୀ ଏକପ୍ରକାରତା କହୀ ଜାତୀ ହୈ
.
ଇସଲିଯେ, ଜୈସେ ଏକାଣୁଵ୍ଯାପ୍ଯ (-ଏକ ପରମାଣୁସେ ଵ୍ଯାପ୍ତ ହୋ ଐସେ) ଅଂଶକେ ଦ୍ଵାରା ଗିନେ ଜାନେ
ପର ଆକାଶକେ ଅନନ୍ତ ଅଂଶ ହୋନେସେ ଆକାଶ ଅନନ୍ତପ୍ରଦେଶୀ ହୈ, ଉସୀପ୍ରକାର ଏକାଣୁଵ୍ଯାପ୍ଯ
(
ଏକ ପରମାଣୁସେ ଵ୍ଯାପ୍ତ ହୋନେ ଯୋଗ୍ଯ) ଅଂଶକେ ଦ୍ଵାରା ଗିନେ ଜାନେ ପର ଧର୍ମ, ଅଧର୍ମ ଔର ଏକ ଜୀଵକେ
ଅସଂଖ୍ଯାତ ଅଂଶ ହୋନେସେ ଵେପ୍ରତ୍ଯେକ ଅସଂଖ୍ଯାତପ୍ରଦେଶୀ ହୈ . ଔର ଜୈସେ ଅଵସ୍ଥିତ ପ୍ରମାଣଵାଲେ ଧର୍ମ
ତଥା ଅଧର୍ମ ଅସଂଖ୍ଯାତପ୍ରଦେଶୀ ହୈଂ, ଉସୀପ୍ରକାର ସଂକୋଚଵିସ୍ତାରକେ କାରଣ ଅନଵସ୍ଥିତ ପ୍ରମାଣଵାଲେ
ଜୀଵକେସୂଖେ -ଗୀଲେ ଚମଡ଼େକୀ ଭାଁତିନିଜ ଅଂଶୋଂକା ଅଲ୍ପବହୁତ୍ଵ ନହୀଂ ହୋତା ଇସଲିଯେ
ଅସଂଖ୍ଯାତପ୍ରଦେଶୀପନା ହୀ ହୈ . (ଯହାଁ ଯହ ପ୍ରଶ୍ନ ହୋତା ହୈ କି ଅମୂର୍ତ ଐସେ ଜୀଵକା ସଂକୋଚଵିସ୍ତାର କୈସେ
ସଂଭଵ ହୈ ? ଉସକା ସମାଧାନ କିଯା ଜାତା ହୈ :) ଅମୂର୍ତକେ ସଂକୋଚଵିସ୍ତାରକୀ ସିଦ୍ଧି ତୋ ଅପନେ
ଅନୁଭଵସେ ହୀ ସାଧ୍ଯ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି (ସବକୋ ସ୍ଵାନୁଭଵସେ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୈ କି) ଜୀଵ ସ୍ଥୂଲ ତଥା କୃଶ
ଶରୀରମେଂ, ତଥା ବାଲକ ଔର କୁମାରକେ ଶରୀରମେଂ ଵ୍ଯାପ୍ତ ହୋତା ହୈ
.
ପୁଦ୍ଗଲ ତୋ ଦ୍ରଵ୍ଯତଃ ଏକପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ହୋନେସେ ଯଥୋକ୍ତ (ପୂର୍ଵକଥିତ) ପ୍ରକାରସେ ଅପ୍ରଦେଶୀ ହୈ

Page 272 of 513
PDF/HTML Page 305 of 546
single page version

ଦ୍ଵିପ୍ରଦେଶାଦ୍ଯୁଦ୍ଭଵହେତୁଭୂତତଥାଵିଧସ୍ନିଗ୍ଧରୂକ୍ଷଗୁଣପରିଣାମଶକ୍ତିସ୍ଵଭାଵାତ୍ପ୍ରଦେଶୋଦ୍ଭଵତ୍ଵମସ୍ତି . ତତଃ
ପର୍ଯାଯେଣାନେକପ୍ରଦେଶତ୍ଵସ୍ଯାପି ସଂଭଵାତ୍ ଦ୍ଵଯାଦିସଂଖ୍ଯେଯାସଂଖ୍ଯେଯାନନ୍ତପ୍ରଦେଶତ୍ଵମପି ନ୍ଯାଯ୍ଯଂ
ପୁଦ୍ଗଲସ୍ଯ ..୧୩୭..
ଅଥ କାଲାଣୋରପ୍ରଦେଶତ୍ଵମେଵେତି ନିଯମଯତି
ସମଓ ଦୁ ଅପ୍ପଦେସୋ ପଦେସମେତ୍ତସ୍ସ ଦଵ୍ଵଜାଦସ୍ସ .
ଵଦିଵଦଦୋ ସୋ ଵଟ୍ଟଦି ପଦେସମାଗାସଦଵ୍ଵସ୍ସ ..୧୩୮..
ସମଯସ୍ତ୍ଵପ୍ରଦେଶଃ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରସ୍ଯ ଦ୍ରଵ୍ଯଜାତସ୍ଯ .
ଵ୍ଯତିପତତଃ ସ ଵର୍ତତେ ପ୍ରଦେଶମାକାଶଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ..୧୩୮..
ଅପ୍ପଦେସୋ ଅପ୍ରଦେଶୋ ଦ୍ଵିତୀଯାଦିପ୍ରଦେଶରହିତୋ ଭଵତି .ଚ କିଂ କରୋତି . ସୋ ଵଟ୍ଟଦି ସ ପୂର୍ଵୋକ୍ତକାଲାଣୁଃ
ପରମାଣୋର୍ଗତିପରିଣତେଃ ସହକାରିତ୍ଵେନ ଵର୍ତତେ . କସ୍ଯ ସଂବନ୍ଧୀ ଯୋଽସୌ ପରମାଣୁଃ . ପଦେସମେତ୍ତସ୍ସ ଦଵ୍ଵଜାଦସ୍ସ
ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରପୁଦ୍ଗଲଜାତିରୂପପରମାଣୁଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ . କିଂ କୁର୍ଵତଃ . ଵଦିଵଦଦୋ ଵ୍ଯତିପତତୋ ମନ୍ଦଗତ୍ଯା ଗଚ୍ଛତଃ . କଂ
ପ୍ରତି . ପଦେସଂ କାଲାଣୁଵ୍ଯାପ୍ତମେକପ୍ରଦେଶମ୍ . କସ୍ଯ ସଂବନ୍ଧିନମ୍ . ଆଗାସଦଵ୍ଵସ୍ସ ଆକାଶଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯେତି . ତଥାହି
କାଲାଣୁରପ୍ରଦେଶୋ ଭଵତି . କସ୍ମାତ୍ . ଦ୍ରଵ୍ଯେଣୈକପ୍ରଦେଶତ୍ଵାତ୍ . ଅଥଵା ଯଥା ସ୍ନେହଗୁଣେନ ପୁଦ୍ଗଲାନାଂ
ତଥାପି ଦୋ ପ୍ରଦେଶାଦିକେ ଉଦ୍ଭଵକେ ହେତୁଭୂତ ତଥାଵିଧ (ଉସ ପ୍ରକାରକେ) ସ୍ନିଗ୍ଧ -ରୂକ୍ଷଗୁଣରୂପ
ପରିଣମିତ ହୋନେକୀ ଶକ୍ତିରୂପ ସ୍ଵଭାଵକେ କାରଣ ଉସକେ ପ୍ରଦେଶୋଂକା ଉଦ୍ଭଵ ହୈ; ଇସଲିଯେ ପର୍ଯାଯସେ
ଅନେକପ୍ରଦେଶୀପନେକା ଭୀ ସଂଭଵ ହୋନେସେ ପୁଦ୍ଗଲକୋ ଦ୍ଵିପ୍ରଦେଶୀପନେସେ ଲେକର ସଂଖ୍ଯାତ, ଅସଂଖ୍ଯାତ ଔର
ଅନନ୍ତପ୍ରଦେଶୀପନା ଭୀ ନ୍ଯାଯଯୁକ୍ତ ହୈ
..୧୩୭..
ଅବ, ‘କାଲାଣୁ ଅପ୍ରଦେଶୀ ହୀ ହୈ’ ଐସା ନିଯମ କରତେ ହୈଂ (ଅର୍ଥାତ୍ ଦରଶାତେ ହୈଂ :)
ଅନ୍ଵଯାର୍ଥ :[ସମଯଃ ତୁ ] କାଲ ତୋ [ଅପ୍ରଦେଶଃ ] ଅପ୍ରଦେଶୀ ହୈ, [ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରସ୍ଯ
ଦ୍ରଵ୍ଯଜାତସ୍ଯ ] ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ପୁଦ୍ଗଲ -ପରମାଣୁ [ଆକାଶଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ପ୍ରଦେଶଂ ] ଆକାଶ ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ପ୍ରଦେଶକୋ
[ଵ୍ଯତିପତତଃ ] ମଂଦ ଗତିସେ ଉଲ୍ଲଂଘନ କର ରହା ହୋ ତବ [ସଃ ଵର୍ତତେ ] ଵହ ଵର୍ତତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍
ନିମିତ୍ତଭୂତତଯା ପରିଣମିତ ହୋତା ହୈ
..୧୩୮..
୧. ଦ୍ଵିପ୍ରଦେଶୀ ଇତ୍ଯାଦି ସ୍କନ୍ଧୋଂକୀ ଉତ୍ପତ୍ତିକେ କାରଣଭୂତ ଜୋ ସ୍ନିଗ୍ଧ -ରୂକ୍ଷ ଗୁଣ ହୈଂ ଉନରୂପ ପରିଣମିତ ହୋନେକୀ ଶକ୍ତି
ପୁଦ୍ଗଲକା ସ୍ଵଭାଵ ହୈ .
ଛେ କାଳ ତୋ ଅପ୍ରଦେଶ; ଏକପ୍ରଦେଶ ପରମାଣୁ ଯଦା
ଆକାଶଦ୍ରଵ୍ଯ ତଣୋ ପ୍ରଦେଶ ଅତିକ୍ରମେ, ଵର୍ତେ ତଦା. ୧୩୮.

Page 273 of 513
PDF/HTML Page 306 of 546
single page version

ଅପ୍ରଦେଶ ଏଵ ସମଯୋ, ଦ୍ରଵ୍ଯେଣ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରତ୍ଵାତ. ନ ଚ ତସ୍ଯ ପୁଦ୍ଗଲସ୍ଯେଵ ପର୍ଯାଯେଣାପ୍ଯ-
ନେକପ୍ରଦେଶତ୍ଵଂ, ଯତସ୍ତସ୍ଯ ନିରନ୍ତରଂ ପ୍ରସ୍ତାରଵିସ୍ତୃତପ୍ରଦେଶମାତ୍ରାସଂଖ୍ଯେଯଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେଽପି ପରସ୍ପରସଂପର୍କା-
ସଂଭଵାଦେକୈକମାକାଶପ୍ରଦେଶମଭିଵ୍ଯାପ୍ଯ ତସ୍ଥୁଷଃ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରସ୍ଯ ପରମାଣୋସ୍ତଦଭିଵ୍ଯାପ୍ତମେକମାକାଶପ୍ରଦେଶଂ
ମନ୍ଦଗତ୍ଯା ଵ୍ଯତିପତତ ଏଵ ଵୃତ୍ତିଃ
..୧୩୮..
ଅଥ କାଲପଦାର୍ଥସ୍ଯ ଦ୍ରଵ୍ଯପର୍ଯାଯୌ ପ୍ରଜ୍ଞାପଯତି
ପରସ୍ପରବନ୍ଧୋ ଭଵତି ତଥାଵିଧବନ୍ଧାଭାଵାତ୍ପର୍ଯାଯେଣାପି . ଅଯମତ୍ରାର୍ଥଃଯସ୍ମାତ୍ପୁଦ୍ଗଲପରମାଣୋରେକପ୍ରଦେଶ-
ଗମନପର୍ଯନ୍ତଂ ସହକାରିତ୍ଵଂ କ ରୋତି ନ ଚାଧିକଂ ତସ୍ମାଦେଵ ଜ୍ଞାଯତେ ସୋଽପ୍ଯେକପ୍ରଦେଶ ଇତି ..୧୩୮.. ଅଥ
ପୂର୍ଵୋକ୍ତକାଲପଦାର୍ଥସ୍ଯ ପର୍ଯାଯସ୍ଵରୂପଂ ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଵରୂପଂ ଚ ପ୍ରତିପାଦଯତିଵଦିଵଦଦୋ ତସ୍ଯ ପୂର୍ଵସୂତ୍ରୋଦିତ-
୧. ପ୍ରସ୍ତାର = ଵିସ୍ତାର . (ଅସଂଖ୍ଯାତ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ସମସ୍ତ ଲୋକାକାଶମେଂ ଫୈ ଲେ ହୁଏ ହୈଂ . ଉନକେ ପରସ୍ପର ଅନ୍ତର ନହୀଂ
ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ପ୍ରତ୍ଯେକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶମେଂ ଏକ -ଏକ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ରହ ରହା ହୈ .)
୨. ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର = ଏକପ୍ରଦେଶୀ . (ଜବ ଏକପ୍ରଦେଶୀ ଐସା ପରମାଣୁ କିସୀ ଏକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶକୋ ମନ୍ଦଗତିସେ
ଉଲ୍ଲଂଘନ କର ରହା ହୋ ତଭୀ ଉସ ଆକାଶପ୍ରଦେଶମେଂ ରହନେଵାଲେ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ପରିଣତି ଉସମେଂ ନିମିତ୍ତଭୂତରୂପସେ
ଵର୍ତତୀ ହୈ
.)
ପ୍ର. ୩୫
ଟୀକା :କାଲ, ଦ୍ରଵ୍ଯସେ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ହୋନେସେ, ଅପ୍ରଦେଶୀ ହୀ ହୈ . ଔର ଉସେ ପୁଦ୍ଗଲକୀ ଭାଁତି
ପର୍ଯାଯସେ ଭୀ ଅନେକପ୍ରଦେଶୀପନା ନହୀଂ ହୈ; କ୍ଯୋଂକି ପରସ୍ପର ଅନ୍ତରକେ ବିନା ପ୍ରସ୍ତାରରୂପ ଵିସ୍ତୃତ
ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ଅସଂଖ୍ଯାତ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ହୋନେ ପର ଭୀ ପରସ୍ପର ସଂପର୍କ ନ ହୋନେସେ ଏକ -ଏକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶକୋ
ଵ୍ଯାପ୍ତ କରକେ ରହନେଵାଲେ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ଵୃତ୍ତି ତଭୀ ହୋତୀ ହୈ (ଅର୍ଥାତ୍ କାଲାଣୁକୀ ପରିଣତି ତଭୀ
ନିମିତ୍ତଭୂତ ହୋତୀ ହୈ ) କି ଜବ
ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ପରମାଣୁ ଉସ (କାଲାଣୁ) ସେ ଵ୍ଯାପ୍ତ ଏକ
ଆକାଶପ୍ରଦେଶକୋ ମନ୍ଦଗତିସେ ଉଲ୍ଲଂଘନ କରତା ହୋ .
ଭାଵାର୍ଥ :ଲୋକାକାଶକେ ଅସଂଖ୍ଯାତପ୍ରଦେଶ ହୈଂ . ଏକ -ଏକ ପ୍ରଦେଶମେଂ ଏକ -ଏକ କାଲାଣୁ
ରହା ହୁଆ ହୈ . ଵେ କାଲାଣୁ ସ୍ନିଗ୍ଧ -ରୂକ୍ଷଗୁଣକେ ଅଭାଵକେ କାରଣ ରତ୍ନୋଂକୀ ରାଶିକୀ ଭାଁତି ପୃଥକ୍-
ପୃଥକ୍ ହୀ ରହତେ ହୈଂ; ପୁଦ୍ଗଲ -ପରମାଣୁଓଂକୀ ଭାଁତି ପରସ୍ପର ମିଲତେ ନହୀଂ ହୈଂ .
ଜବ ପୁଦ୍ଗଲପରମାଣୁ ଆକାଶକେ ଏକ ପ୍ରଦେଶକୋ ମନ୍ଦ ଗତିସେ ଉଲ୍ଲଂଘନ କରତା ହୈ (ଅର୍ଥାତ୍
ଏକ ପ୍ରଦେଶସେ ଦୂସରେ ଅନନ୍ତର -ନିକଟତମ ପ୍ରଦେଶ ପର ମନ୍ଦ ଗତିସେ ଜାତା ହୈ ) ତବ ଉସ (ଉଲ୍ଲଂଘିତ
କିଯେ ଜାନେଵାଲେ) ପ୍ରଦେଶମେଂ ରହନେଵାଲା କାଲାଣୁ ଉସମେଂ ନିମିତ୍ତଭୂତରୂପସେ ରହତା ହୈ
. ଇସପ୍ରକାର ପ୍ରତ୍ଯେକ
କାଲାଣୁ ପୁଦ୍ଗଲପରମାଣୁକେ ଏକପ୍ରଦେଶ ତକକେ ଗମନ ପର୍ଯଂତ ହୀ ସହକାରୀରୂପସେ ରହତା ହୈ, ଅଧିକ ନହୀଂ;
ଇସସେ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋତା ହୈ କି କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ପର୍ଯାଯସେ ଭୀ ଅନେକପ୍ରଦେଶୀ ନହୀଂ ହୈ
..୧୩୮..
ଅବ, କାଲପଦାର୍ଥକେ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଔର ପର୍ଯାଯକୋ ବତଲାତେ ହୈଂ :

Page 274 of 513
PDF/HTML Page 307 of 546
single page version

ଵଦିଵଦଦୋ ତଂ ଦେସଂ ତସ୍ସମ ସମଓ ତଦୋ ପରୋ ପୁଵ୍ଵୋ .
ଜୋ ଅତ୍ଥୋ ସୋ କାଲୋ ସମଓ ଉପ୍ପଣ୍ଣପଦ୍ଧଂସୀ ..୧୩୯..
ଵ୍ଯତିପତତସ୍ତଂ ଦେଶଂ ତତ୍ସମଃ ସମଯସ୍ତତଃ ପରଃ ପୂର୍ଵଃ .
ଯୋଽର୍ଥଃ ସ କାଲଃ ସମଯ ଉତ୍ପନ୍ନପ୍ରଧ୍ଵଂସୀ ..୧୩୯..
ଯୋ ହି ଯେନ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରେଣ କାଲପଦାର୍ଥେନାକାଶସ୍ଯ ପ୍ରଦେଶୋଽଭିଵ୍ଯାପ୍ତସ୍ତଂ ପ୍ରଦେଶଂ ମନ୍ଦ-
ଗତ୍ଯାତିକ୍ରମତଃ ପରମାଣୋସ୍ତତ୍ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରାତିକ୍ରମଣପରିମାଣେନ ତେନ ସମୋ ଯଃ କାଲପଦାର୍ଥ-
ସୂକ୍ଷ୍ମଵୃତ୍ତିରୂପସମଯଃ ସ ତସ୍ଯ କାଲପଦାର୍ଥସ୍ଯ ପର୍ଯାଯସ୍ତତଃ ଏଵଂଵିଧାତ୍ପର୍ଯାଯାତ୍ପୂର୍ଵୋତ୍ତରଵୃତ୍ତିଵୃତ୍ତତ୍ଵେନ-
ପୁଦ୍ଗଲପରମାଣୋର୍ଵ୍ଯତିପତତୋ ମନ୍ଦଗତ୍ଯା ଗଚ୍ଛତଃ . କଂ କର୍ମତାପନ୍ନମ୍ . ତଂ ଦେସଂ ତଂ ପୂର୍ଵଗାଥୋଦିତଂ
କାଲାଣୁଵ୍ଯାପ୍ତମାକାଶପ୍ରଦେଶମ୍ . ତସ୍ସମ ତେନ କାଲାଣୁଵ୍ଯାପ୍ତୈକପ୍ରଦେଶପୁଦ୍ଗଲପରମାଣୁମନ୍ଦଗତିଗମନେନ ସମଃ
ସମାନଃ ସଦୃଶସ୍ତତ୍ସମଃ ସମଓ କାଲାଣୁଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ସୂକ୍ଷ୍ମପର୍ଯାଯଭୂତଃ ସମଯୋ ଵ୍ଯଵହାରକାଲୋ ଭଵତୀତି
ପର୍ଯାଯଵ୍ଯାଖ୍ଯାନଂ ଗତମ୍ . ତଦୋ ପରୋ ପୁଵ୍ଵୋ ତସ୍ମାତ୍ପୂର୍ଵୋକ୍ତସମଯରୂପକାଲପର୍ଯାଯାତ୍ପରୋ ଭାଵିକାଲେ ପୂର୍ଵମତୀତକାଲେ
ଜୋ ଅତ୍ଥୋ ଯଃ ପୂର୍ଵାପରପର୍ଯାଯେଷ୍ଵନ୍ଵଯରୂପେଣ ଦତ୍ତପଦାର୍ଥୋ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ସୋ କାଲୋ ସ କାଲଃ କାଲପଦାର୍ଥୋ ଭଵତୀତି
ଦ୍ରଵ୍ଯଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମ୍ . ସମଓ ଉପ୍ପଣ୍ଣପଦ୍ଧଂସୀ ସ ପୂର୍ଵୋକ୍ତସମଯପର୍ଯାଯୋ ଯଦ୍ଯପି ପୂର୍ଵାପରସମଯସନ୍ତାନାପେକ୍ଷଯା
୧. ଅତିକ୍ରମଣ = ଉଲ୍ଲଂଘନ କରନା .୨. ପରିମାଣ = ମାପ .
୩. ଵୃତ୍ତି = ଵର୍ତନା ସୋ ପରିଣତି ହୈ (କାଲ ପଦାର୍ଥ ଵର୍ତମାନ ସମଯସେ ପୂର୍ଵକୀ ପରିଣତିରୂପ ତଥା ଉସକେ ବାଦକୀ
ପରିଣତିରୂପସେ ପରିଣମିତ ହୋତା ହୈ, ଇସଲିଯେ ଉସକା ନିତ୍ଯତ୍ଵ ପ୍ରଗଟ ହୈ .)
ତେ ଦେଶନା ଅତିକ୍ରମଣ ସମ ଛେ ‘ସମଯ’, ତତ୍ପୂର୍ଵାପରେ
ଜେ ଅର୍ଥ ଛେ ତେ କାଳ ଛେ, ଉତ୍ପନ୍ନଧ୍ଵଂସୀ ‘ସମଯ’ ଛେ. ୧୩୯.
ଅନ୍ଵଯାର୍ଥ :[ତଂ ଦେଶଂ ଵ୍ଯତିପତତଃ ] ପରମାଣୁ ଏକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶକା (ମନ୍ଦଗତିସେ)
ଉଲ୍ଲଂଘନ କରତା ହୈ ତବ [ତତ୍ସମଃ ] ଉସକେ ବରାବର ଜୋ କାଲ (ଲଗତା ହୈ ) ଵହ [ସମଯଃ ]
‘ସମଯ’ ହୈ; [ତତ୍ଃ ପୂର୍ଵଃ ପରଃ ] ଉସ (ସମଯ) ସେ ପୂର୍ଵ ତଥା ପଶ୍ଚାତ୍ ଐସା (ନିତ୍ଯ) [ଯଃ
ଅର୍ଥଃ ]
ଜୋ ପଦାର୍ଥ ହୈ [ସଃ କାଲଃ ] ଵହ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ; [ସମଯଃ ଉତ୍ପନ୍ନପ୍ରଧ୍ଵଂସୀ ] ‘ସମଯ
ଉତ୍ପନ୍ନଧ୍ଵଂସୀ ହୈ
..୧୩୯..
ଟୀକା :କିସୀ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର କାଲପଦାର୍ଥକେ ଦ୍ଵାରା ଆକାଶକା ଜୋ ପ୍ରଦେଶ ଵ୍ଯାପ୍ତ ହୋ ଉସ
ପ୍ରଦେଶକୋ ଜବ ପରମାଣୁ ମନ୍ଦ ଗତିସେ ଅତିକ୍ରମ (ଉଲ୍ଲଂଘନ) କରତା ହୈ ତବ ଉସ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର
ଅତିକ୍ରମଣକେ ପରିମାଣକେ ବରାବର ଜୋ କାଲପଦାର୍ଥକୀ ସୂକ୍ଷ୍ମଵୃତ୍ତିରୂପ ‘ସମଯ’ ହୈ ଵହ, ଉସ କାଲ
ପଦାର୍ଥକୀ ପର୍ଯାଯ ହୈ; ଔର ଐସୀ ଉସ ପର୍ଯାଯସେ ପୂର୍ଵକୀ ତଥା ବାଦକୀ ଵୃତ୍ତିରୂପସେ ପ୍ରଵର୍ତମାନ ହୋନେସେ

Page 275 of 513
PDF/HTML Page 308 of 546
single page version

ଵ୍ଯଂଜିତନିତ୍ଯତ୍ଵେ ଯୋଽର୍ଥଃ ତତ୍ତୁ ଦ୍ରଵ୍ଯମ୍ . ଏଵମନୁତ୍ପନ୍ନାଵିଧ୍ଵସ୍ତୋ ଦ୍ରଵ୍ଯସମଯଃ, ଉତ୍ପନ୍ନପ୍ରଧ୍ଵଂସୀ ପର୍ଯାଯ-
ସମଯଃ . ଅନଂଶଃ ସମଯୋଽଯମାକାଶପ୍ରଦେଶସ୍ଯାନଂଶତ୍ଵାନ୍ଯଥାନୁପପତ୍ତେଃ . ନ ଚୈକସମଯେନ ପରମାଣୋରା-
ଲୋକାନ୍ତଗମନେଽପି ସମଯସ୍ଯ ସାଂଶତ୍ଵଂ, ଵିଶିଷ୍ଟଗତିପରିଣାମାଦ୍ଵିଶିଷ୍ଟାଵଗାହପରିଣାମଵତ. ତଥା
ହିଯଥା ଵିଶିଷ୍ଟାଵଗାହପରିଣାମାଦେକପରମାଣୁପରିମାଣୋଽନନ୍ତପରମାଣୁସ୍କନ୍ଧଃ ପରମାଣୋରନଂଶତ୍ଵାତ
ପୁନରପ୍ଯନନ୍ତାଂଶତ୍ଵଂ ନ ସାଧଯତି, ତଥା ଵିଶିଷ୍ଟଗତିପରିଣାମାଦେକକାଲାଣୁଵ୍ଯାପ୍ତୈକାକାଶପ୍ରଦେଶାତି-
ସଂଖ୍ଯେଯାସଂଖ୍ଯେଯାନନ୍ତସମଯୋ ଭଵତି, ତଥାପି ଵର୍ତମାନସମଯଂ ପ୍ରତ୍ଯୁତ୍ପନ୍ନପ୍ରଧ୍ଵଂସୀ . ଯସ୍ତୁ ପୂର୍ଵୋକ୍ତଦ୍ରଵ୍ଯକାଲଃ ସ
ତ୍ରିକାଲସ୍ଥାଯିତ୍ଵେନ ନିତ୍ଯ ଇତି . ଏଵଂ କାଲସ୍ଯ ପର୍ଯାଯସ୍ଵରୂପଂ ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଵରୂପଂ ଚ ଜ୍ଞାତଵ୍ଯମ୍ .. ଅଥଵାନେନ
ଗାଥାଦ୍ଵଯେନ ସମଯରୂପଵ୍ଯଵହାରକାଲଵ୍ଯାଖ୍ଯାନଂ କ୍ରିଯତେ . ନିଶ୍ଚଯକାଲଵ୍ଯାଖ୍ଯାନଂ ତୁ ‘ଉପ୍ପାଦୋ ପଦ୍ଧଂସୋ’ ଇତ୍ଯାଦି
ଗାଥାତ୍ରଯେଣାଗ୍ରେ କରୋତି . ତଦ୍ଯଥାସମଓ ପରମାର୍ଥକାଲସ୍ଯ ପର୍ଯାଯଭୂତସମଯଃ . ଅଵପ୍ପଦେସୋ ଅପଗତପ୍ରଦେଶୋ
ଦ୍ଵିତୀଯାଦିପ୍ରଦେଶରହିତୋ ନିରଂଶ ଇତ୍ଯର୍ଥଃ . କଥଂ ନିରଂଶ ଇତି ଚେତ୍ . ପଦେସମେତ୍ତସ୍ସ ଦଵିଯଜାଦସ୍ସ
ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ସଂବନ୍ଧୀ ଯୋଽସୌ ପରମାଣୁଃ ଵଦିଵାଦାଦୋ ଵଟ୍ଟଦି ଵ୍ଯତିପାତାତ୍ ମନ୍ଦଗତି-
ଗମନାତ୍ସକାଶାତ୍ସ ପରମାଣୁସ୍ତାଵଦ୍ଗମନରୂପେଣ ଵର୍ତତେ . କଂ ପ୍ରତି . ପଦେସମାଗାସଦଵିଯସ୍ସ ଵିଵକ୍ଷିତୈ-
କାକାଶପ୍ରଦେଶଂ ପ୍ରତି . ଇତି ପ୍ରଥମଗାଥାଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମ୍ . ଵଦିଵଦଦୋ ତଂ ଦେସଂ ସ ପରମାଣୁସ୍ତମାକାଶପ୍ରଦେଶଂ ଯଦା
ଵ୍ଯତିପତିତୋଽତିକ୍ରାନ୍ତୋ ଭଵତି ତସ୍ସମ ସମଓ ତେନ ପୁଦ୍ଗଲପରମାଣୁମନ୍ଦଗତିଗମନେନ ସମଃ ସମାନଃ ସମଯୋ
ଭଵତୀତି ନିରଂଶତ୍ଵମିତି ଵର୍ତମାନସମଯୋ ଵ୍ଯାଖ୍ଯାତଃ . ଇଦାନୀଂ ପୂର୍ଵାପରସମଯୌ କଥଯତିତଦୋ ପରୋ ପୁଵ୍ଵୋ
ତସ୍ମାତ୍ପୂର୍ଵୋକ୍ତଵର୍ତମାନସମଯାତ୍ପରୋ ଭାଵୀ କୋଽପି ସମଯୋ ଭଵିଷ୍ଯତି ପୂର୍ଵମପି କୋଽପି ଗତଃ ଅତ୍ଥୋ ଜୋ ଏଵଂ
ଯଃ ସମଯତ୍ରଯରୂପୋର୍ଥଃ ସୋ କାଲୋ ସୋଽତୀତାନାଗତଵର୍ତମାନରୂପେଣ ତ୍ରିଵିଧଵ୍ଯଵହାରକାଲୋ ଭଣ୍ଯତେ . ସମଓ
ଉପ୍ପଣ୍ଣପଦ୍ଧଂସୀ ତେଷୁ ତ୍ରିଷୁ ମଧ୍ଯେ ଯୋଽସୌ ଵର୍ତମାନଃ ସ ଉତ୍ପନ୍ନପ୍ରଧ୍ଵଂସୀ ଅତୀତାନାଗତୌ ତୁ ସଂଖ୍ଯେଯାସଂଖ୍ଯେ-
ଜିସକା ନିତ୍ଯତ୍ଵ ପ୍ରଗଟ ହୋତା ହୈ ଐସା ପଦାର୍ଥ ଵହ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ . ଇସପ୍ରକାର ଦ୍ରଵ୍ଯସମଯ (କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ)
ଅନୁତ୍ପନ୍ନ -ଅଵିନଷ୍ଟ ହୈ ଔର ପର୍ଯାଯସମଯ ଉତ୍ପନ୍ନଧ୍ଵଂସୀ ହୈ (ଅର୍ଥାତ୍ ‘ସମଯ’ ପର୍ଯାଯ ଉତ୍ପତ୍ତି-
ଵିନାଶଵାଲୀ ହୈ
.) ଯହ ‘ସମଯ’ ନିରଂଶ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଯଦି ଐସା ନ ହୋ ତୋ ଆକାଶକେ ପ୍ରଦେଶକା
ନିରଂଶତ୍ଵ ନ ବନେ .
ଔର ଏକ ସମଯମେଂ ପରମାଣୁ ଲୋକକେ ଅନ୍ତ ତକ ଜାତା ହୈ ଫି ର ଭୀ ‘ସମଯ’ କେ ଅଂଶ ନହୀଂ
ହୋତେ; କ୍ଯୋଂକି ଜୈସେ (ପରମାଣୁକେ ) ଵିଶିଷ୍ଟ (ଖାସ ପ୍ରକାରକା) ଅଵଗାହପରିଣାମ ହୋତା ହୈ ଉସୀପ୍ରକାର
(ପରମାଣୁକେ) ଵିଶିଷ୍ଟ ଗତିପରିଣାମ ହୋତା ହୈ
. ଇସେ ସମଝାତେ ହୈଂ :ଜୈସେ ଵିଶିଷ୍ଟ ଅଵଗାହପରିଣାମକେ
କାରଣ ଏକ ପରମାଣୁକେ ପରିମାଣକେ ବରାବର ଅନନ୍ତ ପରମାଣୁଓଂକା ସ୍କଂଧ ବନତା ହୈ ତଥାପି ଵହ ସ୍କଂଧ
ପରମାଣୁକେ ଅନନ୍ତ ଅଂଶୋଂକୋ ସିଦ୍ଧ ନହୀଂ କରତା, କ୍ଯୋଂକି ପରମାଣୁ ନିରଂଶ ହୈ; ଉସୀପ୍ରକାର ଜୈସେ ଏକ
କାଲାଣୁସେ ଵ୍ଯାପ୍ତ ଏକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶକେ ଅତିକ୍ରମଣକେ ମାପକେ ବରାବର ଏକ ‘ସମଯ’ ମେଂ ପରମାଣୁ
ଵିଶିଷ୍ଟ ଗତିପରିଣାମକେ କାରଣ ଲୋକକେ ଏକ ଛୋରସେ ଦୂସରେ ଛୋର ତକ ଜାତା ହୈ ତବ (ଉସ ପରମାଣୁକେ

Page 276 of 513
PDF/HTML Page 309 of 546
single page version

କ୍ରମଣପରିମାଣାଵଚ୍ଛିନ୍ନେନୈକସମଯେନୈକସ୍ମାଲ୍ଲୋକାନ୍ତାଦ୍ ଦ୍ଵିତୀଯଂ ଲୋକାନ୍ତମାକ୍ରାମତଃ ପରମାଣୋର-
ସଂଖ୍ଯେଯାଃ କାଲାଣଵଃ ସମଯସ୍ଯାନଂଶତ୍ଵାଦସଂଖ୍ଯେଯାଂଶତ୍ଵଂ ନ ସାଧଯନ୍ତି
..୧୩୯..
ଯାନନ୍ତସମଯାଵିତ୍ଯର୍ଥଃ . ଏଵମୁକ୍ତଲକ୍ଷଣେ କାଲେ ଵିଦ୍ଯମାନେଽପି ପରମାତ୍ମତତ୍ତ୍ଵମଲଭମାନୋଽତୀତାନନ୍ତକାଲେ
ସଂସାରସାଗରେ ଭ୍ରମିତୋଽଯଂ ଜୀଵୋ ଯତସ୍ତତଃ କାରଣାତ୍ତଦେଵ ନିଜପରମାତ୍ମତତ୍ତ୍ଵଂ ସର୍ଵପ୍ରକାରୋପାଦେଯରୂପେଣ
ଶ୍ରଦ୍ଧେଯଂ, ସ୍ଵସଂଵେଦନଜ୍ଞାନରୂପେଣ ଜ୍ଞାତଵ୍ଯମାହାରଭଯମୈଥୁନପରିଗ୍ରହସଂଜ୍ଞାସ୍ଵରୂପପ୍ରଭୃତିସମସ୍ତରାଗାଦିଵିଭାଵତ୍ଯାଗେନ

ଧ୍ଯେଯମିତି ତାତ୍ପର୍ଯମ୍
..୧୩୯.. ଏଵଂ କାଲଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମୁଖ୍ଯତ୍ଵେନ ଷଷ୍ଠସ୍ଥଲେ ଗାଥାଦ୍ଵଯଂ ଗତମ୍ . ଅଥ ପୂର୍ଵଂ
ଦ୍ଵାରା ଉଲ୍ଲଂଘିତ ହୋନେଵାଲେ) ଅସଂଖ୍ଯ କାଲାଣୁ ‘ସମଯ’ କେ ଅସଂଖ୍ଯ ଅଂଶୋଂକୋ ସିଦ୍ଧ ନହୀଂ କରତେ,
କ୍ଯୋଂକି ‘ସମଯ’ ନିରଂଶ ହୈ
.
ଭାଵାର୍ଥ :ପରମାଣୁକୋ ଏକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶସେ ଦୂସରେ ଅନଂତର (ଅନ୍ତରରହିତ) ଆକାଶପ୍ରଦେଶ
ପର ମନ୍ଦ ଗତିସେ ଜାନେମେଂ ଜିତନା କାଲ ଲଗତା ହୈ ଉସେ ‘ସମଯ’ କହତେ ହୈଂ . ଵହ ସମଯ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକୀ
ସୂକ୍ଷ୍ମାତିସୂକ୍ଷ୍ମ ପର୍ଯାଯ ହୈ . କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ନିତ୍ଯ ହୈ; ‘ସମଯ’ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ ଔର ନଷ୍ଟ ହୋତା ହୈ . ଜୈସେ
ଆକାଶପ୍ରଦେଶ ଆକାଶ ଦ୍ରଵ୍ଯକା ଛୋଟେସେ ଛୋଟା ଅଂଶ ହୈ, ଉସକେ ଭାଗ ନହୀଂ ହୋତେ, ଉସୀପ୍ରକାର ‘ସମଯ’
କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ଛୋଟୀସେ ଛୋଟୀ ନିରଂଶ ପର୍ଯାଯ ହୈ, ଉସକେ ଭାଗ ନହୀଂ ହୋତେ
. ଯଦି ‘ସମଯ’ କେ ଭାଗ ହୋଂ
ତୋ ପରମାଣୁକେ ଦ୍ଵାରା ଏକ ‘ସମଯ’ ମେଂ ଉଲ୍ଲଂଘନ କିଯେ ଜାନେଵାଲେ ଆକାଶପ୍ରଦେଶକେ ଭୀ ଉତନେ ହୀ ଭାଗ
ହୋନେ ଚାହିଯେ; କିନ୍ତୁ ଆକାଶପ୍ରଦେଶ ତୋ ନିରଂଶ ହୈ; ଇସଲିଯେ ‘ସମଯ’ ଭୀ ନିରଂଶ ହୀ ହୈ
.
ଯହାଁ ପ୍ରଶ୍ନ ହୋତା ହୈ କି ‘‘ଜବ ପୁଦ୍ଗଲ -ପରମାଣୁ ଶୀଘ୍ର ଗତିକେ ଦ୍ଵାରା ଏକ ‘ସମଯ’ ମେଂ
ଲୋକକେ ଏକ ଛୋରସେ ଦୂସରେ ଛୋର ତକ ପହୁଁଚ ଜାତା ହୈ ତବ ଵହ ଚୌଦହ ରାଜୂ ତକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶୋଂମେଂ
ଶ୍ରେଣିବଦ୍ଧ ଜିତନେ କାଲାଣୁ ହୈଂ ଉନ ସବକୋ ସ୍ପର୍ଶ କରତା ହୈ; ଇସଲିଯେ ଅସଂଖ୍ଯ କାଲାଣୁଓଂକୋ ସ୍ପର୍ଶ
କରନେସେ ‘ସମଯ’କେ ଅସଂଖ୍ଯ ଅଂଶ ହୋନା ଚାହିଯେ’’ ଇସକା ସମାଧାନ ଯହ ହୈ :
ଜୈସେ ଅନନ୍ତ ପରମାଣୁଓଂକା କୋଈ ସ୍କଂଧ ଆକାଶକେ ଏକ ପ୍ରଦେଶମେଂ ସମାକର ପରିମାଣମେଂ
(କଦମେଂ) ଏକ ପରମାଣୁ ଜିତନା ହୀ ହୋତା ହୈ, ସୋ ଵହ ପରମାଣୁଓଂକେ ଵିଶେଷ (ଖାସ) ପ୍ରକାରକେ
ଅଵଗାହପରିଣାମକେ କାରଣ ହୀ ହୈ; (ପରମାଣୁଓଂମେଂ ଐସୀ ହୀ କୋଈ ଵିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରକାରକୀ
ଅଵଗାହପରିଣାମକୀ ଶକ୍ତି ହୈ, ଜିସକେ କାରଣ ଐସା ହୋତା ହୈ,) ଇସସେ କହୀଂ ପରମାଣୁକେ ଅନନ୍ତ ଅଂଶ
ନହୀଂ ହୋତେ; ଇସୀପ୍ରକାର କୋଈ ପରମାଣୁ ଏକ ସମଯମେଂ ଅସଂଖ୍ଯ କାଲାଣୁଓଂକୋ ଉଲ୍ଲଂଘନ କରକେ ଲୋକକେ
ଏକ ଛୋରସେ ଦୂସରେ ଛୋର ତକ ପହୁଁଚ ଜାତା ହୈ, ସୋ ଵହ ପରମାଣୁକେ ଵିଶେଷ ପ୍ରକାରକେ ଗତିପରିଣାମକେ
କାରଣ ହୀ ହୈ; (ପରମାଣୁମେଂ ଐସୀ ହୀ କୋଈ ଵିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରକାରକୀ ଗତିପରିଣାମକୀ ଶକ୍ତି ହୈ, ଜିସକେ
କାରଣ ଐସା ହୋତା ହୈ;) ଇସସେ କହୀଂ ‘ସମଯ’କେ ଅସଂଖ୍ଯ ଅଂଶ ନହୀଂ ହୋତେ
..୧୩୯..
୧. ଆକାଶମେଂ ଅଵଗାହହେତୁତ୍ଵକେ କାରଣ ଐସୀ ଶକ୍ତି ହୈ କି ଉସକା ଏକ ପ୍ରଦେଶ ଭୀ ଅନନ୍ତ ପରମାଣୁଓଂକୋ ଅଵକାଶ
ଦେନେମେଂ ସମର୍ଥ ହୈ .

Page 277 of 513
PDF/HTML Page 310 of 546
single page version

ଅଥାକାଶସ୍ଯ ପ୍ରଦେଶଲକ୍ଷଣଂ ସୂତ୍ରଯତି
ଆଗାସମଣୁଣିଵିଟ୍ଠଂ ଆଗାସପଦେସସଣ୍ଣଯା ଭଣିଦଂ .
ସଵ୍ଵେସିଂ ଚ ଅଣୂଣଂ ସକ୍କଦି ତଂ ଦେଦୁମଵଗାସଂ ..୧୪୦..
ଆକାଶମଣୁନିଵିଷ୍ଟମାକାଶପ୍ରଦେଶସଂଜ୍ଞଯା ଭଣିତମ୍ .
ସର୍ଵେଷାଂ ଚାଣୂନାଂ ଶକ୍ନୋତି ତଦ୍ଦାତୁମଵକାଶମ୍ ..୧୪୦..
ଆକାଶସ୍ଯୈକାଣୁଵ୍ଯାପ୍ଯୋଂଽଶଃ କିଲାକାଶପ୍ରଦେଶଃ, ସ ଖଲ୍ଵେକୋଽପି ଶେଷପଂଚଦ୍ରଵ୍ଯପ୍ରଦେଶାନାଂ
ପରମସୌକ୍ଷ୍ମ୍ଯପରିଣତାନନ୍ତପରମାଣୁସ୍କନ୍ଧାନାଂ ଚାଵକାଶଦାନସମର୍ଥଃ . ଅସ୍ତି ଚାଵିଭାଗୈକଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେଽପ୍ଯଂଶ-
କଲ୍ପନମାକାଶସ୍ଯ, ସର୍ଵେଷାମଣୂନାମଵକାଶଦାନସ୍ଯାନ୍ଯଥାନୁପପତ୍ତେଃ . ଯଦି ପୁନରାକାଶସ୍ଯାଂଶା ନ
ସ୍ଯୁରିତି ମତିସ୍ତଦାଙ୍ଗୁଲୀଯୁଗଲଂ ନଭସି ପ୍ରସାର୍ଯ ନିରୂପ୍ଯତାଂ କିମେକଂ କ୍ଷେତ୍ରଂ କିମନେକମ୍ . ଏକଂ
ଯତ୍ସୂଚିତଂ ପ୍ରଦେଶସ୍ଵରୂପଂ ତଦିଦାନୀଂ ଵିଵୃଣୋତିଆଗାସମଣୁଣିଵିଟ୍ଠଂ ଆକାଶଂ ଅଣୁନିଵିଷ୍ଟଂ ପୁଦ୍ଗଲ-
ପରମାଣୁଵ୍ଯାପ୍ତମ୍ . ଆଗାସପଦେସସଣ୍ଣଯା ଭଣିଦଂ ଆକାଶପ୍ରଦେଶସଂଜ୍ଞଯା ଭଣିତଂ କଥିତମ୍ . ସଵ୍ଵେସିଂ ଚ ଅଣୂଣଂ
ଅବ, ଆକାଶକେ ପ୍ରଦେଶକା ଲକ୍ଷଣ ସୂତ୍ର ଦ୍ଵାରା କହତେ ହୈଂ :
ଅନ୍ଵଯାର୍ଥ :[ଅଣୁନିଵିଷ୍ଟଂ ଆକାଶଂ ] ଏକ ପରମାଣୁ ଜିତନେ ଆକାଶମେଂ ରହତା ହୈ ଉତନେ
ଆକାଶକୋ [ଆକାଶପ୍ରଦେଶସଂଜ୍ଞଯା ] ‘ଆକାଶପ୍ରଦେଶ’ ଐସେ ନାମସେ [ଭଣିତମ୍ ] କହା ଗଯା ହୈ .
[ଚ ] ଔର [ତତ୍ ] ଵହ [ସର୍ଵେଷାଂ ଅଣୂନାଂ ] ସମସ୍ତ ପରମାଣୁଓଂକୋ [ଅଵକାଶଂ ଦାତୁଂ ଶକ୍ନୋତି ]
ଅଵକାଶ ଦେନେକୋ ସମର୍ଥ ହୈ
..୧୪୦..
ଟୀକା :ଆକାଶକା ଏକ ପରମାଣୁସେ ଵ୍ଯାପ୍ଯ ଅଂଶ ଵହ ଆକାଶପ୍ରଦେଶ ହୈ; ଔର ଵହ ଏକ
(ଆକାଶପ୍ରଦେଶ) ଭୀ ଶେଷ ପାଁଚ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକେ ପ୍ରଦେଶୋଂକୋ ତଥା ପରମ ସୂକ୍ଷ୍ମତାରୂପସେ ପରିଣମିତ ଅନନ୍ତ
ପରମାଣୁଓଂକେ ସ୍କଂଧୋଂକୋ ଅଵକାଶ ଦେନେମେଂ ସମର୍ଥ ହୈ
. ଆକାଶ ଅଵିଭାଗ (ଅଖଂଡ) ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ,
ଫି ର ଭୀ ଉସମେଂ (ପ୍ରଦେଶରୂପ) ଅଂଶକଲ୍ପନା ହୋ ସକତୀ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଯଦି ଐସା ନ ହୋ ତୋ ସର୍ଵ
ପରମାଣୁଓଂକୋ ଅଵକାଶ ଦେନା ନହୀଂ ବନ ସକେଗା
.
ଐସା ହୋନେ ପର ଭୀ ଯଦି ‘ଆକାଶକେ ଅଂଶ ନହୀଂ ହୋତେ’ (ଅର୍ଥାତ୍ ଅଂଶକଲ୍ପନା ନହୀଂ କୀ ଜାତୀ),
ଐସୀ (କିସୀକୀ) ମାନ୍ଯତା ହୋ, ତୋ ଆକାଶମେଂ ଦୋ ଅଂଗୁଲିଯାଁ ଫୈ ଲାକର ବତାଇଯେ କି ‘ଦୋ ଅଂଗୁଲିଯୋଂକା
ଆକାଶ ଜେ ଅଣୁଵ୍ଯାପ୍ଯ, ‘ଆଭପ୍ରଦେଶ’ ସଂଜ୍ଞା ତେହନେ;
ତେ ଏକ ସୌ ପରମାଣୁନେ ଅଵକାଶଦାନସମର୍ଥ ଛେ. ୧୪୦.

Page 278 of 513
PDF/HTML Page 311 of 546
single page version

ଚେତ୍କିମଭିନ୍ନାଂଶାଵିଭାଗୈକଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନ କିଂ ଵା ଭିନ୍ନାଂଶାଵିଭାଗୈକଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନ . ଅଭିନ୍ନାଂଶା-
ଵିଭାଗୈକଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନ ଚେତ୍ ଯେନାଂଶେନୈକସ୍ଯା ଅଂଗୁଲେଃ କ୍ଷେତ୍ରଂ ତେନାଂଶେନେତରସ୍ଯା ଇତ୍ଯନ୍ଯତରାଂଶାଭାଵଃ . ଏଵଂ
ଦ୍ଵଯାଦ୍ଯଂଶାନାମଭାଵାଦାକାଶସ୍ଯ ପରମାଣୋରିଵ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରତ୍ଵମ୍ . ଭିନ୍ନାଂଶାଵିଭାଗୈକଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନ ଚେତ
ଅଵିଭାଗୈକଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯାଂଶକଲ୍ପନମାଯାତମ୍ . ଅନେକଂ ଚେତ୍ କିଂ ସଵିଭାଗାନେକଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନ କିଂ ଵାଽଵିଭାଗୈ-
କଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନ . ସଵିଭାଗାନେକଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନ ଚେତ୍ ଏକଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯାକାଶସ୍ଯାନନ୍ତଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵଂ, ଅଵିଭାଗୈକଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନ
ଚେତ୍ ଅଵିଭାଗୈକଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯାଂଶକଲ୍ପନମାଯାତମ୍ ..୧୪୦..
ସର୍ଵେଷାମଣୂନାଂ ଚକାରାତ୍ସୂକ୍ଷ୍ମସ୍କନ୍ଧାନାଂ ଚ ସକ୍କଦି ତଂ ଦେଦୁମଵଗାସଂ ଶକ୍ନୋତି ସ ଆକାଶପ୍ରଦେଶୋ ଦାତୁମ-
ଵକାଶମ୍ . ତସ୍ଯାକାଶପ୍ରଦେଶସ୍ଯ ଯଦୀତ୍ଥଂଭୂତମଵକାଶଦାନସାମର୍ଥ୍ଯଂ ନ ଭଵତି ତଦାନନ୍ତାନନ୍ତୋ ଜୀଵରାଶିସ୍ତ-
ସ୍ମାଦପ୍ଯନନ୍ତଗୁଣପୁଦ୍ଗଲରାଶିଶ୍ଚାସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶଲୋକେ କଥମଵକାଶଂ ଲଭତେ . ତଚ୍ଚ ଵିସ୍ତରେଣ ପୂର୍ଵଂ ଭଣିତମେଵ .
ଅଥ ମତମ୍ଅଖଣ୍ଡାକାଶଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ପ୍ରଦେଶଵିଭାଗଃ କଥଂ ଘଟତେ . ପରିହାରମାହଚିଦାନନ୍ଦୈକସ୍ଵଭାଵନିଜାତ୍ମ-
ତତ୍ତ୍ଵପରମୈକାଗ୍ରଯଲକ୍ଷଣସମାଧିସଂଜାତନିର୍ଵିକାରାହ୍ଲାଦୈକରୂପସୁଖସୁଧାରସାସ୍ଵାଦତୃପ୍ତମୁନିଯୁଗଲସ୍ଯାଵସ୍ଥିତକ୍ଷେତ୍ରଂ
କିମେକମନେକଂ ଵା
. ଯଦ୍ଯେକଂ ତର୍ହି ଦ୍ଵଯୋରପ୍ଯେକତ୍ଵଂ ପ୍ରାପ୍ନୋତି . ନ ଚ ତଥା . ଭିନ୍ନଂ ଚେତ୍ତଦା ଅଖଣ୍ଡସ୍ଯା-
ପ୍ଯାକାଶଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ପ୍ରଦେଶଵିଭାଗୋ ନ ଵିରୁଧ୍ଯତ ଇତ୍ଯର୍ଥଃ ..୧୪୦.. ଅଥ ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯୋର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯୌ
ଏକ କ୍ଷେତ୍ର ହୈ ଯା ଅନେକ ?’ ଯଦି ଏକ ହୈ ତୋ (ପ୍ରଶ୍ନ ହୋତା ହୈ କି :), (୧) ଆକାଶ ଅଭିନ୍ନ
ଅଂଶୋଵାଲା ଅଵିଭାଗ ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ, ଇସଲିଯେ ଦୋ ଅଂଗୁଲିଯୋଂକା ଏକ କ୍ଷେତ୍ର ହୈ ଯା (୨) ଭିନ୍ନ
ଅଂଶୋଂଵାଲା ଅଵିଭାଗ ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ, ଇସଲିଯେ ? (୧) ଯଦି ‘ଆକାଶ ଅଭିନ୍ନ ଅଂଶଵାଲା ଅଵିଭାଗ
ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ ଇସଲିଯେ ଦୋ ଅଂଗୁଲିଯୋଂକା ଏକ କ୍ଷେତ୍ର ହୈ’ ଐସା କହା ଜାଯ ତୋ, ଜୋ ଅଂଶ ଏକ ଅଂଗୁଲିକା
କ୍ଷେତ୍ର ହୈ ଵହୀ ଅଂଶ ଦୂସରୀ ଅଂଗୁଲିକା ଭୀ କ୍ଷେତ୍ର ହୈ, ଇସଲିଯେ ଦୋମେଂସେ ଏକ ଅଂଶକା ଅଭାଵ ହୋ ଗଯା
.
ଇସ ପ୍ରକାର ଦୋ ଇତ୍ଯାଦି (ଏକସେ ଅଧିକ) ଅଂଶୋଂକା ଅଭାଵ ହୋନେସେ ଆକାଶ ପରମାଣୁକୀ ଭାଁତି
ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ସିଦ୍ଧ ହୁଆ ! (ଇସଲିଯେ ଯହ ତୋ ଘଟିତ ନହୀଂ ହୋତା); (୨) ଯଦି ଯହ କହା ଜାଯ କି
‘ଆକାଶ ଭିନ୍ନ ଅଂଶୋଂଵାଲା ଅଵିଭାଗ ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ’ (ଇସଲିଯେ ଦୋ ଅଂଗୁଲିଯୋଂକା ଏକ କ୍ଷେତ୍ର ହୈ) ତୋ
(ଯହ ଯୋଗ୍ଯ ହୀ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି) ଅଵିଭାଗ ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯମେଂ ଅଂଶ
କଲ୍ପନା ଫଲିତ ହୁଈ .
ଯଦି ଐସା କହା ଜାଯ କି (ଦୋ ଅଂଗୁଲିଯୋଂକେ) ‘ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ର ହୈଂ ’ (ଅର୍ଥାତ୍ ଏକସେ ଅଧିକ
କ୍ଷେତ୍ର ହୈଂ, ଏକ ନହୀଂ) ତୋ (ପ୍ରଶ୍ନ ହୋତା ହୈ କି), (୧) ‘ଆକାଶ ସଵିଭାଗ (ଖଂଡଖଂଡରୂପ) ଅନେକ
ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ ଇସଲିଯେ ଦୋ ଅଂଗୁଲିଯୋଂକେ ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ର ହୈଂ ଯା (୨) ‘ଆକାଶ ଅଵିଭାଗ ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯ’ ହୋନେପର
ଭୀ ଦୋ ଅଂଗୁଲିଯୋଂକେ ଅନେକ (ଏକ ସେ ଅଧିକ) କ୍ଷେତ୍ର ହୈଂ ? (୧) ‘ଆକାଶ ସଵିଭାଗ ଅନେକ ଦ୍ରଵ୍ଯ
ହୋନେସେ ଦୋ ଅଂଗଲିଯୋଂକେ ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ର ହୈଂ’ ଐସା ମାନା ଜାଯ ତୋ, ଆକାଶ ଜୋ କି ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ ଉସେ
ଅନନ୍ତଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵ ଆଜାଯଗା’; (ଇସଲିଯେ ଯହ ତୋ ଘଟିତ ନହୀଂ ହୋତା) (୨) ‘ଆକାଶ ଅଵିଭାଗ ଏକ
ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୋନେସେ ଦୋ ଅଂଗୁଲିଯୋଂକା ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ର ହୈ’ ଐସା ମାନା ଜାଯ ତୋ (ଯହ ଯୋଗ୍ଯ ହୀ ହୈ କ୍ଯୋଂକି)
ଅଵିଭାଗ ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯମେଂ ଅଂଶକଲ୍ପନା ଫଲିତ ହୁଈ
..୧୪୦..

Page 279 of 513
PDF/HTML Page 312 of 546
single page version

ଅଥ ତିର୍ଯଗୂର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯାଵାଵେଦଯତି
ଏକ୍କୋ ଵ ଦୁଗେ ବହୁଗା ସଂଖାତୀଦା ତଦୋ ଅଣଂତା ଯ .
ଦଵ୍ଵାଣଂ ଚ ପଦେସା ସଂତି ହି ସମଯ ତ୍ତି କାଲସ୍ସ ..୧୪୧..
ଏକୋ ଵା ଦ୍ଵୌ ବହଵଃ ସଂଖ୍ଯାତୀତାସ୍ତତୋଽନନ୍ତାଶ୍ଚ .
ଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ଚ ପ୍ରଦେଶାଃ ସନ୍ତି ହି ସମଯା ଇତି କାଲସ୍ଯ ..୧୪୧..
ପ୍ରଦେଶପ୍ରଚଯୋ ହି ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯଃ ସମଯଵିଶିଷ୍ଟଵୃତ୍ତିପ୍ରଚଯସ୍ତଦୂର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯଃ . ତତ୍ରାକାଶସ୍ଯା-
ଵସ୍ଥିତାନନ୍ତପ୍ରଦେଶତ୍ଵାଦ୍ଧର୍ମାଧର୍ମଯୋରଵସ୍ଥିତାସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶତ୍ଵାଜ୍ଜୀଵସ୍ଯାନଵସ୍ଥିତାସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶତ୍ଵାତ୍ପୁଦ୍ଗଲସ୍ଯ
ନିରୂପଯତିଏକ୍କୋ ଵ ଦୁଗେ ବହୁଗା ସଂଖାତୀଦା ତଦୋ ଅଣଂତା ଯ ଏକୋ ଵା ଦ୍ଵୌ ବହଵଃ ସଂଖ୍ଯାତୀତାସ୍ତତୋଽନନ୍ତାଶ୍ଚ .
ଦଵ୍ଵାଣଂ ଚ ପଦେସା ସଂତି ହି କାଲଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଵିହାଯ ପଞ୍ଚଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ସଂବନ୍ଧିନ ଏତେ ପ୍ରଦେଶା ଯଥାସଂଭଵଂ ସନ୍ତି ହି
ସ୍ଫୁ ଟମ୍ . ସମଯ ତ୍ତି କାଲସ୍ସ କାଲସ୍ଯ ପୁନଃ ପୂର୍ଵୋକ୍ତସଂଖ୍ଯୋପେତାଃ ସମଯାଃ ସନ୍ତୀତି . ତଦ୍ଯଥାଏକାକାରପରମ-
ସମରସୀଭାଵପରିଣତପରମାନନ୍ଦୈକଲକ୍ଷଣସୁଖାମୃତଭରିତାଵସ୍ଥାନାଂ କେଵଲଜ୍ଞାନାଦିଵ୍ଯକ୍ତିରୂପାନନ୍ତଗୁଣାଧାରଭୂତାନାଂ
ଲୋକାକାଶପ୍ରମିତଶୁଦ୍ଧାସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶାନାଂ ମୁକ୍ତାତ୍ମପଦାର୍ଥେ ଯୋଽସୌ ପ୍ରଚଯଃ ସମୂହଃ ସମୁଦାଯୋ ରାଶିଃ ସ
. କିଂ
କିଂ ଭଣ୍ଯତେ . ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯ ଇତି ତିର୍ଯକ୍ସାମାନ୍ଯମିତି ଵିସ୍ତାରସାମାନ୍ଯମିତି ଅକ୍ରମାନେକାନ୍ତ ଇତି ଚ
ଅବ, ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯ ତଥା ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ବତଲାତେ ହୈଂ :
ଅନ୍ଵଯାର୍ଥ :[ଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ଚ ] ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକେ [ଏକଃ ] ଏକ, [ଦ୍ଵୌ ] ଦୋ, [ବହଵଃ ] ବହୁତସେ,
[ସଂଖ୍ଯାତୀତାଃ ] ଅସଂଖ୍ଯ, [ଵା ] ଅଥଵା [ତତଃ ଅନନ୍ତାଃ ଚ ] ଅନନ୍ତ [ପ୍ରଦେଶାଃ ] ପ୍ରଦେଶ [ସନ୍ତି
ହି ]
ହୈଂ
. [କାଲସ୍ଯ ] କାଲସେ [ସମଯାଃ ଇତି ] ‘ସମଯ’ ହୈଂ ..୧୪୧..
ଟୀକା :ପ୍ରଦେଶୋଂକା ପ୍ରଚଯ (ସମୂହ) ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯ ଔର ସମଯଵିଶିଷ୍ଟ ଵୃତ୍ତିଯୋଂକା ସମୂହ
ଵହ ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ହୈ .
ଵହାଁ ଆକାଶ ଅଵସ୍ଥିତ (-ନିଶ୍ଚଲ, ସ୍ଥିର) ଅନନ୍ତ ପ୍ରଦେଶୀ ହୋନେସେ ଧର୍ମ ତଥା ଅଧର୍ମ
ଅଵସ୍ଥିତ ଅସଂଖ୍ଯ ପ୍ରଦେଶୀ ହୋନେସେ ଜୀଵ ଅନଵସ୍ଥିତ (ଅସ୍ଥିର) ଅସଂଖ୍ଯପ୍ରଦେଶୀ ହୈ ଔର ପୁଦ୍ଗଲ
୧. ତିର୍ଯକ୍ = ତିରଛା; ଆଡା; କ୍ଷେତ୍ର - ଅପେକ୍ଷିତ (ପ୍ରଦେଶୋଂକା ଫୈ ଲାଵ) .
୨. ଊ ର୍ଧ୍ଵ = ଊଁଚା; କାଲ - ଅପେକ୍ଷିତ .
୩. ଵୃତ୍ତି = ଵର୍ତନା; ପରିଣତି; ପର୍ଯାଯ; ଉତ୍ପାଦ -ଵ୍ଯଯ -ଧ୍ରୌଵ୍ଯ; ଅସ୍ତିତ୍ଵ .
ଵର୍ତେ ପ୍ରଦେଶୋ ଦ୍ରଵ୍ଯନେ, ଜେ ଏକ ଅଥଵା ବେ ଅନେ
ବହୁ ଵା ଅସଂଖ୍ଯ, ଅନଂତ ଛେ; ଵଳୀ ହୋଯ ସମଯୋ କାଳନେ. ୧୪୧
.

Page 280 of 513
PDF/HTML Page 313 of 546
single page version

ଦ୍ରଵ୍ଯେଣାନେକପ୍ରଦେଶତ୍ଵଶକ୍ତିଯୁକ୍ତୈକପ୍ରଦେଶତ୍ଵାତ୍ପର୍ଯାଯେଣ ଦ୍ଵିବହୁପ୍ରଦେଶତ୍ଵାଚ୍ଚାସ୍ତି ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯଃ. ନ ପୁନଃ
କାଲସ୍ଯ, ଶକ୍ତ୍ଯା ଵ୍ଯକ୍ତ୍ଯା ଚୈକପ୍ରଦେଶତ୍ଵାତ. ଊର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯସ୍ତୁ ତ୍ରିକୋଟିସ୍ପର୍ଶିତ୍ଵେନ ସାଂଶତ୍ଵାଦ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯଵୃତ୍ତେଃ
ସର୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯାଣାମନିଵାରିତ ଏଵ . ଅଯଂ ତୁ ଵିଶେଷଃସମଯଵିଶିଷ୍ଟଵୃତ୍ତିପ୍ରଚଯଃ ଶେଷଦ୍ରଵ୍ଯାଣାମୂର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯଃ,
ସମଯପ୍ରଚଯ ଏଵ କାଲସ୍ଯୋର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯଃ . ଶେଷଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ଵୃତ୍ତେର୍ହି ସମଯାଦର୍ଥାନ୍ତରଭୂତତ୍ଵାଦସ୍ତି ସମଯ-
ଵିଶିଷ୍ଟତ୍ଵମ୍ . କାଲଵୃତ୍ତେସ୍ତୁ ସ୍ଵତଃ ସମଯଭୂତତ୍ଵାତ୍ତନ୍ନାସ୍ତି ..୧୪୧..
ଅଥ କାଲପଦାର୍ଥୋର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯନିରନ୍ଵଯତ୍ଵମୁପହନ୍ତି
ଭଣ୍ଯତେ . ସ ଚ ପ୍ରଦେଶପ୍ରଚଯଲକ୍ଷଣସ୍ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯୋ ଯଥା ମୁକ୍ତାତ୍ମଦ୍ରଵ୍ଯେ ଭଣିତସ୍ତଥା କାଲଂ ଵିହାଯ ସ୍ଵକୀଯ-
ସ୍ଵକୀଯପ୍ରଦେଶସଂଖ୍ଯାନୁସାରେଣ ଶେଷଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ସ ଭଵତୀତି ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯୋ ଵ୍ଯାଖ୍ଯାତଃ . ପ୍ରତିସମଯଵର୍ତିନାଂ
ପୂର୍ଵୋତ୍ତରପର୍ଯାଯାଣାଂ ମୁକ୍ତାଫଲମାଲାଵତ୍ସନ୍ତାନ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ଇତ୍ଯୂର୍ଧ୍ଵସାମାନ୍ଯମିତ୍ଯାଯତସାମାନ୍ଯମିତି
କ୍ରମାନେକାନ୍ତ ଇତି ଚ ଭଣ୍ଯତେ
. ସ ଚ ସର୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ଭଵତି . କିଂତୁ ପଞ୍ଚଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ସଂବନ୍ଧୀ
ପୂର୍ଵାପରପର୍ଯାଯସନ୍ତାନରୂପୋ ଯୋଽସାଵୂର୍ଧ୍ଵତାପ୍ରଚଯସ୍ତସ୍ଯ ସ୍ଵକୀଯସ୍ଵକୀଯଦ୍ରଵ୍ଯମୁପାଦାନକାରଣମ୍ . କାଲସ୍ତୁ
ପ୍ରତିସମଯଂ ସହକାରିକାରଣଂ ଭଵତି . ଯସ୍ତୁ କାଲସ୍ଯ ସମଯସନ୍ତାନରୂପ ଊର୍ଧ୍ଵତାପ୍ରଚଯସ୍ତସ୍ଯ କାଲ
ଏଵୋପାଦାନକାରଣଂ ସହକାରିକାରଣଂ ଚ . କସ୍ମାତ୍ . କାଲସ୍ଯ ଭିନ୍ନସମଯାଭାଵାତ୍ପର୍ଯାଯା ଏଵ ସମଯା
ଦ୍ରଵ୍ଯସେ ଅନେକ ପ୍ରଦେଶୀପନେକୀ ଶକ୍ତିସେ ଯୁକ୍ତ ଏକପ୍ରଦେଶଵାଲା ହୈ ତଥା ପର୍ଯାଯସେ ଦୋ ଅଥଵା ବହୁତ
(-ସଂଖ୍ଯାତ, ଅସଂଖ୍ଯାତ ଔର ଅନନ୍ତ) ପ୍ରଦେଶଵାଲା ହୈ, ଇସଲିଯେ ଉନକେ ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯ ହୈ; ପରନ୍ତୁ
କାଲକେ (ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯ) ନହୀଂ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଵହ ଶକ୍ତି ତଥା ଵ୍ଯକ୍ତି (କୀ ଅପେକ୍ଷା) ସେ ଏକ
ପ୍ରଦେଶଵାଲା ହୈ
.
ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ତୋ ସର୍ଵ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକେ ଅନିଵାର୍ଯ ହୀ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ଵୃତ୍ତି ତୀନ କୋଟିଯୋଂକୋ
(-ଭୂତ, ଵର୍ତମାନ, ଔର ଭଵିଷ୍ଯ ଐସେ ତୀନୋଂ କାଲୋଂକୋ) ସ୍ପର୍ଶ କରତୀ ହୈ, ଇସଲିଯେ ଅଂଶୋଂସେ ଯୁକ୍ତ
ହୈ
. ପରନ୍ତୁ ଇତନା ଅନ୍ତର ହୈ କି ସମଯଵିଶିଷ୍ଟ ଵୃତ୍ତିଯୋଂକା ପ୍ରଚଯ ଵହ (କାଲକୋ ଛୋଡ଼କର)
ଶେଷ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକା ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ହୈ, ଔର ସମଯୋଂକା ପ୍ରଚଯ ଵହୀ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକା ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ହୈ;
କ୍ଯୋଂକି ଶେଷ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକୀ ଵୃତ୍ତି ସମଯସେ ଅର୍ଥାନ୍ତରଭୂତ (-ଅନ୍ଯ) ହୋନେସେ ଵହ (ଵୃତ୍ତି) ସମଯ
ଵିଶିଷ୍ଟ ହୈ, ଔର କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ଵୃତ୍ତି ତୋ ସ୍ଵତଃ ସମଯଭୂତ ହୈ, ଇସଲିଯେ ଵହ ସମଯଵିଶିଷ୍ଟ ନହୀଂ
ହୈ
..୧୪୧..
ଅବ, କାଲପଦାର୍ଥକା ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ନିରନ୍ଵଯ ହୈ, ଇସ ବାତକା ଖଂଡନ କରତେ ହୈଂ :
୧.* ସମଯଵିଶିଷ୍ଟ = ସମଯସେ ଵିଶିଷ୍ଟ; ସମଯକେ ନିମିତ୍ତଭୂତ ହୋନେସେ ଵ୍ଯଵହାରସେ ଜିସମେଂ ସମଯକୀ ଅପେକ୍ଷା
ହୋତୀ ହୈ .
୨. ନିରନ୍ଵଯ = ଅନ୍ଵଯ ରହିତ, ଏକ ପ୍ରଵାହରୂପ ନ ହୋନେଵାଲା, ଖଂଡିତ; ଏକରୂପତା -ସଦୃଶତାସେ ରହିତ .

Page 281 of 513
PDF/HTML Page 314 of 546
single page version

ଉପ୍ପାଦୋ ପଦ୍ଧଂସୋ ଵିଜ୍ଜଦି ଜଦି ଜସ୍ସ ଏଗସମଯମ୍ହି .
ସମଯସ୍ସ ସୋ ଵି ସମଓ ସଭାଵସମଵଟ୍ଠିଦୋ ହଵଦି ..୧୪୨..
ଉତ୍ପାଦଃ ପ୍ରଧ୍ଵଂସୋ ଵିଦ୍ଯତେ ଯଦି ଯସ୍ଯୈକସମଯେ .
ସମଯସ୍ଯ ସୋଽପି ସମଯଃ ସ୍ଵଭାଵସମଵସ୍ଥିତୋ ଭଵତି ..୧୪୨..
ସମଯୋ ହି ସମଯପଦାର୍ଥସ୍ଯ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶଃ . ତସ୍ମିନ୍ କସ୍ଯାପ୍ଯଵଶ୍ଯମୁତ୍ପାଦପ୍ରଧ୍ଵଂସୌ ସଂଭଵତଃ,
ପରମାଣୋର୍ଵ୍ଯତିପାତୋତ୍ପଦ୍ଯମାନତ୍ଵେନ କାରଣପୂର୍ଵତ୍ଵାତ. ତୌ ଯଦି ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶସ୍ଯୈଵ, କିଂ ଯୌଗପଦ୍ଯେନ କିଂ
ଭଵନ୍ତୀତ୍ଯଭିପ୍ରାଯଃ ..୧୪୧.. ଏଵଂ ସପ୍ତମସ୍ଥଲେ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରଗାଥାଦ୍ଵଯଂ ଗତମ୍ . ଅଥ ସମଯସନ୍ତାନରୂପସ୍ଯୋର୍ଧ୍ଵ-
ପ୍ରଚଯସ୍ଯାନ୍ଵଯିରୂପେଣାଧାରଭୂତଂ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଵ୍ଯଵସ୍ଥାପଯତିଉପ୍ପାଦୋ ପଦ୍ଧଂସୋ ଵିଜ୍ଜଦି ଜଦି ଉତ୍ପାଦଃ ପ୍ରଧ୍ଵଂସୋ
ଵିଦ୍ଯତେ ଯଦି ଚେତ୍ . କସ୍ଯ . ଜସ୍ସ ଯସ୍ଯ କାଲାଣୋଃ . କ୍ଵ . ଏଗସମଯମ୍ହି ଏକସମଯେ ଵର୍ତମାନସମଯେ . ସମଯସ୍ସ
ସମଯୋତ୍ପାଦକତ୍ଵାତ୍ସମଯଃ କାଲାଣୁସ୍ତସ୍ଯ . ସୋ ଵି ସମଓ ସୋଽପି କାଲାଣୁଃ ସଭାଵସମଵଟ୍ଠିଦୋ ହଵଦି
ସ୍ଵଭାଵସମଵସ୍ଥିତୋ ଭଵତି . ପୂର୍ଵୋକ୍ତମୁତ୍ପାଦପ୍ରଧ୍ଵଂସଦ୍ଵଯଂ ତଦାଧାରଭୂତଂ କାଲାଣୁଦ୍ରଵ୍ଯରୂପଂ ଧ୍ରୌଵ୍ଯମିତି
ପ୍ର. ୩୬
ଅନ୍ଵଯାର୍ଥ :[ଯଦି ଯସ୍ଯ ସମଯସ୍ଯ ] ଯଦି କାଲକା [ଏକ ସମଯେ ] ଏକ
ସମଯମେଂ [ଉତ୍ପାଦଃ ପ୍ରଧ୍ଵଂସଃ ] ଉତ୍ପାଦ ଔର ଵିନାଶ [ଵିଦ୍ଯତେ ] ପାଯା ଜାତା ହୈ, [ସଃ ଅପି
ସମଯଃ ]
ତୋ ଵହ ଭୀ କାଲ [ସ୍ଵଭାଵସମଵସ୍ଥିତଃ ] ସ୍ଵଭାଵମେଂ ଅଵସ୍ଥିତ ଅର୍ଥାତ୍ ଧ୍ରୁଵ
[ଭଵତି ] (ସିଦ୍ଧ) ହୈ
.
ଟୀକା :ସମଯ କାଲପଦାର୍ଥକା ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶ ହୈ; ଉସମେଂ (-ଉସ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶମେଂ) କିସୀକେ ଭୀ
ଅଵଶ୍ଯ ଉତ୍ପାଦ ତଥା ଵିନାଶ ସଂଭଵିତ ହୈଂ; କ୍ଯୋଂକି ପରମାଣୁକେ ଅତିକ୍ରମଣକେ ଦ୍ଵାରା (ସମଯରୂପୀ
ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶ) ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ, ଇସଲିଯେ ଵହ କାରଣପୂର୍ଵକ ହୈ
. (ପରମାଣୁକେ ଦ୍ଵାରା ଏକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶକା
ମଂଦଗତିସେ ଉଲ୍ଲଂଘନ କରନା ଵହ କାରଣ ହୈ ଔର ସମଯରୂପୀ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶ ଉସ କାରଣକା କାର୍ଯ ହୈ, ଇସଲିଯେ
ଉସମେଂ କିସୀ ପଦାର୍ଥକେ ଉତ୍ପାଦ ତଥା ଵିନାଶ ହୋତେ ହୋନା ଚାହିଯେ
.) ..୧୪୨..
(‘କିସୀ ପଦାର୍ଥକେ ଉତ୍ପାଦଵିନାଶ ହୋନେକୀ କ୍ଯା ଆଵଶ୍ଯକତା ହୈ ? ଉସକେ ସ୍ଥାନ ପର ଉସ
ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶକୋ ହୀ ଉତ୍ପାଦଵିନାଶ ହୋତେ ମାନ ଲେଂ ତୋ କ୍ଯା ଆପତ୍ତି ହୈ ?’ ଇସ ତର୍କକା ସମାଧାନ କରତେ
ହୈଂ)
ଯଦି ଉତ୍ପାଦ ଔର ଵିନାଶ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶକେ ହୀ ମାନେ ଜାଯେଂ ତୋ, (ପ୍ରଶ୍ନ ହୋତା ହୈ କି) (୧) ଵେ
୧. ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶ = ଵୃତ୍ତିକା ଅଂଶ; ସୂକ୍ଷ୍ମାତିସୂକ୍ଷ୍ମ ପରିଣତି ଅର୍ଥାତ୍ ପର୍ଯାଯ .
ଏକ ଜ ସମଯମାଂ ଧ୍ଵଂସ ନେ ଉତ୍ପାଦନୋ ସଦ୍ଭାଵ ଛେ
ଜୋ କାଳନେ, ତୋ କାଳ ତେହ ସ୍ଵଭାଵ
ସମଵସ୍ଥିତ ଛେ. ୧୪୨.

Page 282 of 513
PDF/HTML Page 315 of 546
single page version

କ୍ରମେଣ . ଯୌଗପଦ୍ଯେନ ଚେତ୍, ନାସ୍ତି ଯୌଗପଦ୍ଯଂ, ସମମେକସ୍ଯ ଵିରୁଦ୍ଧଧର୍ମଯୋରନଵତାରାତ. କ୍ରମେଣ ଚେତ୍,
ନାସ୍ତି କ୍ରମଃ, ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶସ୍ଯ ସୂକ୍ଷ୍ମତ୍ଵେନ ଵିଭାଗାଭାଵାତ. ତତୋ ଵୃତ୍ତିମାନ୍ କୋଽପ୍ଯଵଶ୍ଯମନୁସର୍ତଵ୍ଯଃ .
ସ ଚ ସମଯପଦାର୍ଥ ଏଵ . ତସ୍ଯ ଖଲ୍ଵେକସ୍ମିନ୍ନପି ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶେ ସମୁତ୍ପାଦପ୍ରଧ୍ଵଂସୌ ସଂଭଵତଃ . ଯୋ ହି ଯସ୍ଯ
ଵୃତ୍ତିମତୋ ଯସ୍ମିନ୍ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶେ ତଦ୍ଵୃତ୍ଯଂଶଵିଶିଷ୍ଟତ୍ଵେନୋତ୍ପାଦଃ, ସ ଏଵ ତସ୍ଯୈଵ ଵୃତ୍ତିମତସ୍ତସ୍ମିନ୍ନେଵ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶେ
ପୂର୍ଵଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶଵିଶିଷ୍ଟତ୍ଵେନ ପ୍ରଧ୍ଵଂସଃ
. ଯଦ୍ଯେଵମୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯାଵେକସ୍ମିନ୍ନପି ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶେ ସଂଭଵତଃ ସମଯପଦାର୍ଥସ୍ଯ
କଥଂ ନାମ ନିରନ୍ଵଯତ୍ଵଂ, ଯତଃ ପୂର୍ଵୋତ୍ତରଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶଵିଶିଷ୍ଟତ୍ଵାଭ୍ଯାଂ ଯୁଗପଦୁପାତ୍ତପ୍ରଧ୍ଵଂସୋତ୍ପାଦସ୍ଯାପି
ସ୍ଵଭାଵେନାପ୍ରଧ୍ଵସ୍ତାନୁତ୍ପନ୍ନତ୍ଵାଦଵସ୍ଥିତତ୍ଵମେଵ ନ ଭଵେତ
. ଏଵମେକସ୍ମିନ୍ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶେ ସମଯପଦାର୍ଥ-
ତ୍ରଯାତ୍ମକଃ ସ୍ଵଭାଵଃ ସତ୍ତାସ୍ତିତ୍ଵମିତି ଯାଵତ୍ . ତତ୍ର ସମ୍ଯଗଵସ୍ଥିତଃ ସ୍ଵଭାଵସମଵସ୍ଥିତୋ ଭଵତି . ତଥାହିତଥାହି
ଯଥାଙ୍ଗୁଲିଦ୍ରଵ୍ଯେ ଯସ୍ମିନ୍ନେଵ ଵର୍ତମାନକ୍ଷଣେ ଵକ୍ରପର୍ଯାଯସ୍ଯୋତ୍ପାଦସ୍ତସ୍ମିନ୍ନେଵ କ୍ଷଣେ ତସ୍ଯୈଵାଙ୍ଗୁଲିଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ
ପୂର୍ଵର୍ଜୁପର୍ଯାଯେଣ ପ୍ରଧ୍ଵଂସସ୍ତଦାଧାରଭୂତାଙ୍ଗୁଲିଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନ ଧ୍ରୌଵ୍ଯମିତି ଦ୍ରଵ୍ଯସିଦ୍ଧିଃ
. ଅଥଵା ସ୍ଵସ୍ଵଭାଵରୂପ-
ସୁଖେନୋତ୍ପାଦସ୍ତସ୍ମିନ୍ନେଵ କ୍ଷଣେ ତସ୍ଯୈଵାତ୍ମଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ପୂର୍ଵାନୁଭୂତାକୁଲତ୍ଵଦୁଃଖରୂପେଣ ପ୍ରଧ୍ଵଂସସ୍ତଦୁଭଯାଧାରଭୂତ-
ପରମାତ୍ମଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନ ଧ୍ରୌଵ୍ଯମିତି ଦ୍ରଵ୍ଯସିଦ୍ଧିଃ
. ଅଥଵା ମୋକ୍ଷପର୍ଯାଯରୂପେଣୋତ୍ପାଦସ୍ତସ୍ମିନ୍ନେଵ କ୍ଷଣେ ରତ୍ନତ୍ରଯାତ୍ମକ-
ନିଶ୍ଚଯମୋକ୍ଷମାର୍ଗପର୍ଯାଯରୂପେଣ ପ୍ରଧ୍ଵଂସସ୍ତଦୁଭଯାଧାରପରମାତ୍ମଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନ ଧ୍ରୌଵ୍ଯମିତି ଦ୍ରଵ୍ଯସିଦ୍ଧିଃ . ତଥା
ଵର୍ତମାନସମଯରୂପପର୍ଯାଯେଣୋତ୍ପାଦସ୍ତସ୍ମିନ୍ନେଵ କ୍ଷଣେ ତସ୍ଯୈଵ କାଲାଣୁଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ପୂର୍ଵସମଯରୂପପର୍ଯାଯେଣ ପ୍ରଧ୍ଵଂସସ୍ତ-
(ଉତ୍ପାଦ ତଥା ଵିନାଶ) ଯୁଗପଦ୍ ହୈଂ ଯା (୨) କ୍ରମଶଃ ? (୧) ଯଦି ‘ଯୁଗପତ୍’ କହା ଜାଯ ତୋ
ଯୁଗପତ୍ପନା ଘଟିତ ନହୀଂ ହୋତା, କ୍ଯୋଂକି ଏକ ହୀ ସମଯ ଏକକେ ଦୋ ଵିରୋଧୀ ଧର୍ମ ନହୀଂ ହୋତେ
. (ଏକ
ହୀ ସମଯ ଏକ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶକେ ପ୍ରକାଶ ଔର ଅନ୍ଧକାରକୀ ଭାଁତି ଉତ୍ପାଦ ଔର ଵିନାଶ ଦୋ ଵିରୁଦ୍ଧ ଧର୍ମ
ନହୀଂ ହୋତେ
.) (୨) ଯଦି ‘କ୍ରମଶଃ ହୈ’ ଐସା କହା ଜାଯ ତୋ, କ୍ରମ ନହୀଂ ବନତା, (ଅର୍ଥାତ୍ କ୍ରମ ଭୀ
ଘଟତା ନହୀଂ) କ୍ଯୋଂକି ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶକେ ସୂକ୍ଷ୍ମ ହୋନେସେ ଉସମେଂ ଵିଭାଗକା ଅଭାଵ ହୈ . ଇସଲିଯେ (ସମଯରୂପୀ
ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶକେ ଉତ୍ପାଦ ତଥା ଵିନାଶ ହୋନା ଅଶକ୍ଯ ହୋନେସେ) କୋଈ ଵୃତ୍ତିମାନ୍ ଅଵଶ୍ଯ ଢୂଁଢ଼ନା ଚାହିଯେ .
ଔର ଵହ (ଵୃତ୍ତିମାନ୍) କାଲ ପଦାର୍ଥ ହୀ ହୈ . ଉସକୋ (-ଉସ କାଲପଦାର୍ଥକୋ) ଵାସ୍ତଵମେଂ ଏକ
ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶମେଂ ଭୀ ଉତ୍ପାଦ ଔର ଵିନାଶ ସଂଭଵ ହୈ; କ୍ଯୋଂକି ଜିସ ଵୃତ୍ତିମାନ୍କେ ଜିସ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶମେଂ ଉସ
ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ଜୋ ଉତ୍ପାଦ ହୈ, ଵହୀ (ଉତ୍ପାଦ) ଉସୀ ଵୃତ୍ତିମାନ୍କେ ଉସୀ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶମେଂ ପୂର୍ଵ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶକୀ
ଅପେକ୍ଷାସେ ଵିନାଶ ହୈ
. (ଅର୍ଥାତ୍ କାଲପଦାର୍ଥକୋ ଜିସ ଵର୍ତମାନ ପର୍ଯାଯକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ଉତ୍ପାଦ ହୈ, ଵହୀ
ପୂର୍ଵ ପର୍ଯାଯକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ଵିନାଶ ହୈ .)
ଯଦି ଇସପ୍ରକାର ଉତ୍ପାଦ ଔର ଵିନାଶ ଏକ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶମେଂ ଭୀ ସଂଭଵିତ ହୈ, ତୋ କାଲପଦାର୍ଥ
ନିରନ୍ଵଯ କୈସେ ହୋ ସକତା ହୈ, କି ଜିସସେ ପୂର୍ଵ ଔର ପଶ୍ଚାତ୍ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ଯୁଗପତ୍ ଵିନାଶ
ଔର ଉତ୍ପାଦକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୁଆ ଭୀ ସ୍ଵଭାଵସେ ଅଵିନଷ୍ଟ ଔର ଅନୁତ୍ପନ୍ନ ହୋନେସେ ଵହ (କାଲ ପଦାର୍ଥ)
୧. ଵୃତ୍ତିମାନ୍ = ଵୃତ୍ତିଵାଲା; ଵୃତ୍ତିକୋ ଧାରଣ କରନେଵାଲା ପଦାର୍ଥ .

Page 283 of 513
PDF/HTML Page 316 of 546
single page version

ସ୍ଯୋତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯଵତ୍ତ୍ଵଂ ସିଦ୍ଧମ୍ ..୧୪୨..
ଅଥ ସର୍ଵଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶେଷୁ ସମଯପଦାର୍ଥସ୍ଯୋତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯଵତ୍ତ୍ଵଂ ସାଧଯତି
ଏଗମ୍ହି ସଂତି ସମଯେ ସଂଭଵଠିଦିଣାସସଣ୍ଣିଦା ଅଟ୍ଠା .
ସମଯସ୍ସ ସଵ୍ଵକାଲଂ ଏସ ହି କାଲାଣୁସବ୍ଭାଵୋ ..୧୪୩..
ଏକସ୍ମିନ୍ ସନ୍ତି ସମଯେ ସଂଭଵସ୍ଥିତିନାଶସଂଜ୍ଞିତା ଅର୍ଥାଃ .
ସମଯସ୍ଯ ସର୍ଵକାଲଂ ଏଷ ହି କାଲାଣୁସଦ୍ଭାଵଃ ..୧୪୩..
ଅସ୍ତି ହି ସମସ୍ତେଷ୍ଵପି ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶେଷୁ ସମଯପଦାର୍ଥସ୍ଯୋତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯତ୍ଵମେକସ୍ମିନ୍ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶେ ତସ୍ଯ
ଦର୍ଶନାତ. ଉପପତ୍ତିମଚ୍ଚୈତତ୍, ଵିଶେଷାସ୍ତିତ୍ଵସ୍ଯ ସାମାନ୍ଯାସ୍ତିତ୍ଵମନ୍ତରେଣାନୁପପତ୍ତେଃ . ଅଯମେଵ ଚ
ଦୁଭଯାଧାରଭୂତାଙ୍ଗୁଲିଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଥାନୀଯେନ କାଲାଣୁଦ୍ରଵ୍ଯରୂପେଣ ଧ୍ରୌଵ୍ଯମିତି କାଲଦ୍ରଵ୍ଯସିଦ୍ଧିରିତ୍ଯର୍ଥଃ ..୧୪୨..
ଅଥ ପୂର୍ଵୋକ୍ତପ୍ରକାରେଣ ଯଥା ଵର୍ତମାନସମଯେ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯୋତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯତ୍ଵଂ ସ୍ଥାପିତଂ ତଥା ସର୍ଵସମଯେଷ୍ଵ-
ସ୍ତୀତି ନିଶ୍ଚିନୋତି
ଏଗମ୍ହି ସଂତି ସମଯେ ସଂଭଵଠିଦିଣାସସଣ୍ଣିଦା ଅଟ୍ଠା ଏକସ୍ମିନ୍ସମଯେ ସନ୍ତି ଵିଦ୍ଯନ୍ତେ . କେ .
ଅଵସ୍ଥିତ ନ ହୋ ? (କାଲ ପଦାର୍ଥକେ ଏକ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶମେଂ ଭୀ ଉତ୍ପାଦ ଔର ଵିନାଶ ଯୁଗପତ୍ ହୋତେ ହୈଂ,
ଇସଲିଯେ ଵହ ନିରନ୍ଵଯ ଅର୍ଥାତ୍ ଖଂଡିତ ନହୀଂ ହୈ, ଇସଲିଯେ ସ୍ଵଭାଵତଃ ଅଵଶ୍ଯ ଧ୍ରୁଵ ହୈ
.)
ଇସପ୍ରକାର ଏକ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶମେଂ କାଲପଦାର୍ଥ ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯଵାଲା ହୈ, ଐସା ସିଦ୍ଧ
ହୁଆ ..୧୪୨..
ଅବ, (ଜୈସେ ଏକ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶମେଂ କାଲପଦାର୍ଥ ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯଵାଲା ସିଦ୍ଧ କିଯା ହୈ
ଉସୀପ୍ରକାର) ସର୍ଵ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶୋଂମେଂ କାଲପଦାର୍ଥ ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯଵାଲା ହୈ ଐସା ସିଦ୍ଧ କରତେ ହୈଂ :
ଅନ୍ଵଯାର୍ଥ :[ଏକସ୍ମିନ୍ ସମଯେ ] ଏକଏକ ସମଯମେଂ [ସଂଭଵସ୍ଥିତିନାଶସଂଜ୍ଞିତାଃ
ଅର୍ଥାଃ ] ଉତ୍ପାଦ, ଧ୍ରୌଵ୍ଯ ଔର ଵ୍ଯଯ ନାମକ ଅର୍ଥ [ସମଯସ୍ଯ ] କାଲକେ [ସର୍ଵକାଲଂ ] ସଦା [ସଂତି ]
ହୋତେ ହୈଂ
. [ଏଷଃ ହି ] ଯହୀ [କାଲାଣୁସଦ୍ଭାଵଃ ] କାଲାଣୁକା ସଦ୍ଭାଵ ହୈ; (ଯହୀ କାଲାଣୁକେ
ଅସ୍ତିତ୍ଵକୀ ସିଦ୍ଧି ହୈ .).୧୪୩..
ଟୀକା :କାଲପଦାର୍ଥକେ ସଭୀ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶୋମେଂ ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯ ହୋତେ ହୈଂ, କ୍ଯୋଂକି
(୧୪୨ଵୀଂ ଗାଥାମେଂ ଜୈସା ସିଦ୍ଧ ହୁଆ ହୈ ତଦନୁସାର) ଏକ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶମେଂ ଵେ (ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯ) ଦେଖେ
ଜାତେ ହୈଂ . ଔର ଯହ ଯୋଗ୍ଯ ହୀ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଵିଶେଷ ଅସ୍ତିତ୍ଵ ସାମାନ୍ଯ ଅସ୍ତିତ୍ଵକେ ବିନା ନହୀଂ ହୋ
ପ୍ରତ୍ଯେକ ସମଯେ ଜନ୍ମଧ୍ରୌଵ୍ଯଵିନାଶ ଅର୍ଥୋ କାଳନେ
ଵର୍ତେ ସରଵଦା; ଆ ଜ ବସ କାଳାଣୁନୋ ସଦ୍ଭାଵ ଛେ. ୧୪୩.

Page 284 of 513
PDF/HTML Page 317 of 546
single page version

ସମଯପଦାର୍ଥସ୍ଯ ସିଦ୍ଧଯତି ସଦ୍ଭାଵଃ . ଯଦି ଵିଶେଷସାମାନ୍ଯାସ୍ତିତ୍ଵେ ସିଦ୍ଧଯତସ୍ତଦା ତ ଅସ୍ତିତ୍ଵ-
ମନ୍ତରେଣ ନ ସିଦ୍ଧଯତଃ କଥଂଚିଦପି ..୧୪୩..
ଅଥ କାଲପଦାର୍ଥସ୍ଯାସ୍ତିତ୍ଵାନ୍ଯଥାନୁପପତ୍ତ୍ଯା ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରତ୍ଵଂ ସାଧଯତି
ଜସ୍ସ ଣ ସଂତି ପଦେସା ପଦେସମେତ୍ତଂ ଵ ତଚ୍ଚଦୋ ଣାଦୁଂ .
ସୁଣ୍ଣଂ ଜାଣ ତମତ୍ଥଂ ଅତ୍ଥଂତରଭୂଦମତ୍ଥୀଦୋ ..୧୪୪..
ଯସ୍ଯ ନ ସନ୍ତି ପ୍ରଦେଶାଃ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରଂ ଵା ତତ୍ତ୍ଵତୋ ଜ୍ଞାତୁମ୍ .
ଶୂନ୍ଯଂ ଜାନୀହି ତମର୍ଥମର୍ଥାନ୍ତରଭୂତମସ୍ତିତ୍ଵାତ..୧୪୪..
ସଂଭଵସ୍ଥିତିନାଶସଂଜ୍ଞିତା ଅର୍ଥାଃ ଧର୍ମାଃ ସ୍ଵଭାଵା ଇତି ଯାଵତ୍ . କସ୍ଯ ସଂବନ୍ଧିନଃ . ସମଯସ୍ସ
ସମଯରୂପପର୍ଯାଯସ୍ଯୋତ୍ପାଦକତ୍ଵାତ୍ ସମଯଃ କାଲାଣୁସ୍ତସ୍ଯ . ସଵ୍ଵକାଲଂ ଯଦ୍ଯେକସ୍ମିନ୍ ଵର୍ତମାନସମଯେ ସର୍ଵଦା
ତଥୈଵ . ଏସ ହି କାଲାଣୁସବ୍ଭାଵୋ ଏଷଃ ପ୍ରତ୍ଯକ୍ଷୀଭୂତୋ ହି ସ୍ଫୁ ଟମୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯାତ୍ମକକାଲାଣୁସଦ୍ଭାଵ ଇତି .
ତଦ୍ଯଥାଯଥା ପୂର୍ଵମେକସମଯୋତ୍ପାଦପ୍ରଧ୍ଵଂସାଧାରେଣାଙ୍ଗୁଲିଦ୍ରଵ୍ଯାଦିଦୃଷ୍ଟାନ୍ତେନ ଵର୍ତମାନସମଯେ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯୋ-
ତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯତ୍ଵଂ ସ୍ଥାପିତଂ ତଥା ସର୍ଵସମଯେଷୁ ଜ୍ଞାତଵ୍ଯମିତି . ଅତ୍ର ଯଦ୍ଯପ୍ଯତୀତାନନ୍ତକାଲେ ଦୁର୍ଲଭାଯାଃ
ସର୍ଵପ୍ରକାରୋପାଦେଯଭୂତାଯାଃ ସିଦ୍ଧଗତେଃ କାଲଲବ୍ଧିରୂପେଣ ବହିରଙ୍ଗସହକାରୀ ଭଵତି କାଲସ୍ତଥାପି ନିଶ୍ଚଯନଯେନ
ନିଜଶୁଦ୍ଧାତ୍ମତତ୍ତ୍ଵସମ୍ଯକ୍ଶ୍ରଦ୍ଧାନଜ୍ଞାନାନୁଷ୍ଠାନସମସ୍ତପରଦ୍ରଵ୍ଯେଚ୍ଛାନିରୋଧଲକ୍ଷଣତପଶ୍ଚରଣରୂପା ଯା ତୁ ନିଶ୍ଚଯଚତୁ-

ର୍ଵିଧାରାଧନା ସୈଵ ତତ୍ରୋପାଦାନକାରଣଂ, ନ ଚ କାଲସ୍ତେନ କାରଣେନ ସ ହେଯ ଇତି ଭାଵାର୍ଥଃ
..୧୪୩..
ସକତା . ଯହୀ କାଲପଦାର୍ଥକେ ସଦ୍ଭାଵକୀ (ଅସ୍ତିତ୍ଵକୀ) ସିଦ୍ଧି ହୈ; (କ୍ଯୋଂକି) ଯଦି ଵିଶେଷ
ଅସ୍ତିତ୍ଵ ଔର ସାମାନ୍ଯ ଅସ୍ତିତ୍ଵ ସିଦ୍ଧ ହୋତେ ହୈଂ ତୋ ଵେ ଅସ୍ତିତ୍ଵକେ ବିନା କିସୀ ଭୀ ପ୍ରକାରସେ ସିଦ୍ଧ
ନହୀଂ ହୋତେ
..୧୪୩..
ଅବ, କାଲପଦାର୍ଥକେ ଅସ୍ତିତ୍ଵକୀ ଅନ୍ଯଥା ଅନୁପପତ୍ତି ହୋନେସେ (ଅର୍ଥାତ୍ କାଲ ପଦାର୍ଥକା
ଅସ୍ତିତ୍ଵ ଅନ୍ଯ କିସୀ ପ୍ରକାର ନହୀଂ ବନ ସକନେକେ କାରଣ) ଉସକା ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରପନା ସିଦ୍ଧ କରତେ ହୈଂ :
ଅନ୍ଵଯାର୍ଥ :[ଯସ୍ଯ ] ଜିସ ପଦାର୍ଥକେ [ପ୍ରଦେଶାଃ ] ପ୍ରଦେଶ [ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରଂ ଵା ] ଅଥଵା
ଏକପ୍ରଦେଶ ଭୀ [ତତ୍ତ୍ଵତଃ ] ପରମାର୍ଥତଃ [ଜ୍ଞାତୁମ୍ ନ ସଂତି ] ଜ୍ଞାତ ନହୀଂ ହୋତେ, [ତମ୍ ଅର୍ଥମ୍ ] ଉସ
ପଦାର୍ଥକୋ [ଶୂନ୍ଯଂ ଜାନୀହି ] ଶୂନ୍ଯ ଜାନୋ
[ଅସ୍ତିତ୍ଵାତ୍ ଅର୍ଥାନ୍ତରଭୂତମ୍ ] ଜୋ କି ଅସ୍ତିତ୍ଵସେ
ଅର୍ଥାନ୍ତରଭୂତ (-ଅନ୍ଯ) ହୈ ..୧୪୪..
ଜେ ଅର୍ଥନେ ନ ବହୁ ପ୍ରଦେଶ, ନ ଏକ ଵା ପରମାର୍ଥଥୀ,
ତେ ଅର୍ଥ ଜାଣୋ ଶୂନ୍ଯ କେଵଳ
ଅନ୍ଯ ଜେ ଅସ୍ତିତ୍ଵଥୀ. ୧୪୪.

Page 285 of 513
PDF/HTML Page 318 of 546
single page version

ଅଥୋତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯାତ୍ମକାସ୍ତିତ୍ଵାଵଷ୍ଟମ୍ଭେନ କାଲସ୍ଯୈକପ୍ରଦେଶତ୍ଵଂ ସାଧଯତିଜସ୍ସ ଣ ସଂତି ଯସ୍ଯ ପଦାର୍ଥସ୍ଯ
ନ ସନ୍ତି ନ ଵିଦ୍ଯନ୍ତେ . କେ . ପଦେସା ପ୍ରଦେଶାଃ . ପଦେସମେତ୍ତଂ ତୁ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରମେକପ୍ରଦେଶପ୍ରମାଣଂ ପୁନସ୍ତଦ୍ଵସ୍ତୁ ତଚ୍ଚଦୋ ଣାଦୁଂ
ତତ୍ତ୍ଵତଃ ପରମାର୍ଥତୋ ଜ୍ଞାତୁଂ ଶକ୍ଯତେ . ସୁଣ୍ଣଂ ଜାଣ ତମତ୍ଥଂ ଯସ୍ଯୈକୋଽପି ପ୍ରଦେଶୋ ନାସ୍ତି ତମର୍ଥଂ ପଦାର୍ଥଂ ଶୂନ୍ଯଂ
ଅସ୍ତିତ୍ଵଂ ହି ତାଵଦୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯୈକ୍ଯାତ୍ମିକା ଵୃତ୍ତିଃ . ନ ଖଲୁ ସା ପ୍ରଦେଶମନ୍ତରେଣ
ସୂତ୍ର୍ଯମାଣା କାଲସ୍ଯ ସଂଭଵତି, ଯତଃ ପ୍ରଦେଶାଭାଵେ ଵୃତ୍ତିମଦଭାଵଃ . ସ ତୁ ଶୂନ୍ଯ ଏଵ,
ଅସ୍ତିତ୍ଵସଂଜ୍ଞାଯା ଵୃତ୍ତେରର୍ଥାନ୍ତରଭୂତତ୍ଵାତ. ନ ଚ ଵୃତ୍ତିରେଵ କେଵଲା କାଲୋ ଭଵିତୁମର୍ହତି, ଵୃତ୍ତେର୍ହି
ଵୃତ୍ତିମନ୍ତମନ୍ତରେଣାନୁପପତ୍ତେଃ . ଉପପତ୍ତୌ ଵା କଥମୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯୈକ୍ଯାତ୍ମକତ୍ଵମ୍ . ଅନାଦ୍ଯନ୍ତ-
ନିରନ୍ତରାନେକାଂଶଵଶୀକୃତୈକାତ୍ମକତ୍ଵେନ ପୂର୍ଵପୂର୍ଵାଂଶପ୍ରଧ୍ଵଂସାଦୁତ୍ତରୋତ୍ତରାଂଶୋତ୍ପାଦାଦେକାତ୍ମଧ୍ରୌଵ୍ଯାଦିତି ଚେତ୍;
ନୈଵମ୍ . ଯସ୍ମିନ୍ନଂଶେ ପ୍ରଧ୍ଵଂସୋ ଯସ୍ମିଂଶ୍ଚୋତ୍ପାଦସ୍ତଯୋଃ ସହପ୍ରଵୃତ୍ତ୍ଯଭାଵାତ୍ କୁତସ୍ତ୍ଯମୈକ୍ଯମ୍ . ତଥା
ପ୍ରଧ୍ଵସ୍ତାଂଶସ୍ଯ ସର୍ଵଥାସ୍ତମିତତ୍ଵାଦୁତ୍ପଦ୍ଯମାନାଂଶସ୍ଯ ଵାସମ୍ଭଵିତାତ୍ମଲାଭତ୍ଵାତ୍ପ୍ରଧ୍ଵଂସୋତ୍ପାଦୈକ୍ଯ-
ଟୀକା :ପ୍ରଥମ ତୋ ଅସ୍ତିତ୍ଵ ଵହ ଉତ୍ପାଦ, ଵ୍ଯଯ ଔର ଧ୍ରୌଵ୍ଯକୀ ଐକ୍ଯସ୍ଵରୂପଵୃତ୍ତି ହୈ .
ଵହ (ଵୃତ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ଵିଦ୍ଯମାନତା) କାଲକେ ପ୍ରଦେଶ ବିନା ହୀ ହୋତୀ ହୈ ଯହ କଥନ ସଂଭଵିତ ନହୀଂ ହୈ,
କ୍ଯୋଂକି ପ୍ରଦେଶକେ ଅଭାଵମେଂ ଵୃତ୍ତିମାନ୍କା ଅଭାଵ ହୋତା ହୈ
. ଵହ ତୋ ଶୂନ୍ଯ ହୀ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଅସ୍ତିତ୍ଵ
ନାମକ ଵୃତ୍ତିସେ ଅର୍ଥାନ୍ତରଭୂତ ହୈଅନ୍ଯ ହୈ .
ଔର (ଯଦି ଯହାଁ ଯହ ତର୍କ କିଯା ଜାଯ କି ‘ମାତ୍ର ସମଯପର୍ଯାଯରୂପଵୃତ୍ତି ହୀ ମାନନୀ ଚାହିଯେ;
ଵୃତ୍ତିମାନ୍ କାଲାଣୁ ପଦାର୍ଥକୀ କ୍ଯା ଆଵଶ୍ଯକତା ହୈ ?’ ତୋ ଉସକା ସମାଧାନ କିଯା ଜାତା
ହୈ :
) ମାତ୍ର ଵୃତ୍ତି (ସମଯରୂପ ପରିଣତି) ହୀ କାଲ ନହୀଂ ହୋ ସକତୀ, କ୍ଯୋଂକି ଵୃତ୍ତି ଵୃତ୍ତିମାନ୍କେ
ବିନା ନହୀଂ ହୋ ସକତୀ . ଯଦି ଯହ କହା ଜାଯ କି ଵୃତ୍ତିମାନ୍ କେ ବିନା ଭୀ ଵୃତ୍ତି ହୋ ସକତୀ ହୈ ତୋ,
(ପୂଛତେ ହୈଂ କିଵୃତ୍ତି ତୋ ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯକୀ ଏକତାସ୍ଵରୂପ ହୋନୀ ଚାହିଯେ;) ଅକେଲୀ ଵୃତ୍ତି
ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯକୀ ଏକତାରୂପ କୈସେ ହୋ ସକତୀ ହୈ ? ଯଦି ଯହ କହା ଜାଯ କି‘ଅନାଦି
ଅନନ୍ତ, ଅନନ୍ତର (ପରସ୍ପର ଅନ୍ତର ହୁଏ ବିନା ଏକକେ ବାଦ ଏକ ପ୍ରଵର୍ତମାନ) ଅନେକ ଅଂଶୋଂକେ କାରଣ
ଏକାତ୍ମକତା ହୋତୀ ହୈ ଇସଲିଯେ, ପୂର୍ଵପୂର୍ଵକେ ଅଂଶୋଂକା ନାଶ ହୋତା ହୈ ଔର ଉତ୍ତରଉତ୍ତରକେ ଅଂଶୋଂକା
ଉତ୍ପାଦ ହୋତା ହୈ ତଥା ଏକାତ୍ମକତାରୂପ ଧ୍ରୌଵ୍ଯ ରହତା ହୈ,ଇସପ୍ରକାର ମାତ୍ର (ଅକେଲୀ) ଵୃତ୍ତି ଭୀ
ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯକୀ ଏକତାସ୍ଵରୂପ ହୋ ସକତୀ ହୈ’ ତୋ ଐସା ନହୀଂ ହୈ . (କ୍ଯୋଂକି ଉସ ଅକେଲୀ
ଵୃତ୍ତିମେଂ ତୋ) ଜିସ ଅଂଶମେଂ ନାଶ ହୈ ଔର ଜିସ ଅଂଶମେଂ ଉତ୍ପାଦ ହୈ ଵେ ଦୋ ଅଂଶ ଏକ ସାଥ ପ୍ରଵୃତ୍ତ ନହୀଂ
ହୋତେ, ଇସଲିଯେ (ଉତ୍ପାଦ ଔର ଵ୍ଯଯକା) ଐକ୍ଯ କହାଁସେ ହୋ ସକତା ହୈ ? ତଥା ନଷ୍ଟ ଅଂଶକେ ସର୍ଵଥା ଅସ୍ତ
ହୋନେସେ ଔର ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲା ଅଂଶ ଅପନେ ସ୍ଵରୂପକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ନ ହୋନେସେ (ଅର୍ଥାତ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ନହୀଂ ହୁଆ ହୈ
୧. ଏକାତ୍ମକତା = ଏକସ୍ଵରୂପତା (କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକେ ବିନା ଭୀ ଅନାଦି କାଲସେ ଅନନ୍ତ କାଲ ତକ ସମଯ ଏକକେ ବାଦ
ଏକ ପରସ୍ପର ଅନ୍ତରକେ ବିନା ହୀ ପ୍ରଵର୍ତିତ ହୋତେ ହୈଂ, ଇସଲିଯେ ଏକପ୍ରଵାହରୂପ ବନ ଜାନେସେ ଉସମେଂ ଏକରୂପତ୍ଵ ଆତା
ହୈ
ଇସପ୍ରକାର ଶଂକାକାରକା ତର୍କ ହୈ .)

Page 286 of 513
PDF/HTML Page 319 of 546
single page version

ଜାନୀହି ହେ ଶିଷ୍ଯ . କସ୍ମାଚ୍ଛୂନ୍ଯମିତି ଚେତ୍ . ଅତ୍ଥଂତରଭୂଦଂ ଏକପ୍ରଦେଶାଭାଵେ ସତ୍ଯର୍ଥାନ୍ତରଭୂତଂ ଭିନ୍ନଂ ଭଵତି
ଯତଃ କାରଣାତ୍ . କସ୍ଯାଃ ସକାଶାଦ୍ଭିନ୍ନମ୍ . ଅତ୍ଥୀଦୋ ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯାତ୍ମକସତ୍ତାଯା ଇତି . ତଥାହିକାଲ-
ପଦାର୍ଥସ୍ଯ ତାଵତ୍ପୂର୍ଵସୂତ୍ରୋଦିତପ୍ରକାରେଣୋତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯାତ୍ମକମସ୍ତିତ୍ଵଂ ଵିଦ୍ଯତେ; ତଚ୍ଚାସ୍ତିତ୍ଵଂ ପ୍ରଦେଶଂ ଵିନା ନ
ଵର୍ତିଧ୍ରୌଵ୍ଯମେଵ କୁତସ୍ତ୍ଯମ୍ . ଏଵଂ ସତି ନଶ୍ଯତି ତ୍ରୈଲକ୍ଷଣ୍ଯଂ, ଉଲ୍ଲସତି କ୍ଷଣଭଂଗଃ, ଅସ୍ତମୁପୈତି ନିତ୍ଯଂ
ଦ୍ରଵ୍ଯଂ, ଉଦୀଯନ୍ତେ କ୍ଷଣକ୍ଷଯିଣୋ ଭାଵାଃ . ତତସ୍ତତ୍ତ୍ଵଵିପ୍ଲଵଭଯାତ୍କଶ୍ଚିଦଵଶ୍ଯମାଶ୍ରଯଭୂତୋ ଵୃତ୍ତେର୍ଵୃତ୍ତି-
ମାନନୁସର୍ତଵ୍ଯଃ . ସ ତୁ ପ୍ରଦେଶ ଏଵାପ୍ରଦେଶସ୍ଯାନ୍ଵଯଵ୍ଯତିରେକାନୁଵିଧାଯିତ୍ଵାସିଦ୍ଧେଃ . ଏଵଂ ସପ୍ରଦେଶତ୍ଵେ ହି
କାଲସ୍ଯ କୁତ ଏକଦ୍ରଵ୍ଯନିବନ୍ଧନଂ ଲୋକାକାଶତୁଲ୍ଯାସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶତ୍ଵଂ ନାଭ୍ଯୁପଗମ୍ଯେତ . ପର୍ଯାଯ-
ସମଯାପ୍ରସିଦ୍ଧେଃ . ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରଂ ହି ଦ୍ରଵ୍ଯସମଯମତିକ୍ରାମତଃ ପରମାଣୋଃ ପର୍ଯାଯସମଯଃ ପ୍ରସିଦ୍ଧଯତି .
ଲୋକାକାଶତୁଲ୍ଯାସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶତ୍ଵେ ତୁ ଦ୍ରଵ୍ଯସମଯସ୍ଯ କୁତସ୍ତ୍ଯା ତତ୍ସିଦ୍ଧିଃ . ଲୋକାକାଶତୁଲ୍ଯା-
ସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶୈକଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେଽପି ତସ୍ଯୈକଂ ପ୍ରଦେଶମତିକ୍ରାମତଃ ପରମାଣୋସ୍ତତ୍ସିଦ୍ଧିରିତି ଚେନ୍ନୈଵଂ; ଏକଦେଶଵୃତ୍ତେଃ
ଇସଲିଯେ) ନାଶ ଔର ଉତ୍ପାଦକୀ ଏକତାମେଂ ପ୍ରଵର୍ତମାନ ଧ୍ରୌଵ୍ଯ କହାଁସେ ହୋ ସକତା ହୈ ? ଐସା ହୋନେପର
ତ୍ରିଲକ୍ଷଣତା (ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯତା) ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାତୀ ହୈ, କ୍ଷଣଭଂଗ (ବୌଦ୍ଧସମ୍ମତ କ୍ଷଣଵିନାଶ) ଉଲ୍ଲସିତ
ହୋ ଉଠତା ହୈ, ନିତ୍ଯ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଅସ୍ତ ହୋ ଜାତା ହୈ ଔର କ୍ଷଣଵିଧ୍ଵଂସୀ ଭାଵ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତେ ହୈଂ
. ଇସଲିଯେ
ତତ୍ତ୍ଵଵିପ୍ଲଵକେ ଭଯସେ ଅଵଶ୍ଯ ହୀ ଵୃତ୍ତିକା ଆଶ୍ରଯଭୂତ କୋଈ ଵୃତ୍ତିମାନ୍ ଢୂଁଢ଼ନାସ୍ଵୀକାର କରନା ଯୋଗ୍ଯ
ହୈ . ଵହ ତୋ ପ୍ରଦେଶ ହୀ ହୈ (ଅର୍ଥାତ୍ ଵହ ଵୃତ୍ତିମାନ୍ ସପ୍ରଦେଶ ହୀ ହୋତା ହୈ ), କ୍ଯୋଂକି ଅପ୍ରଦେଶକେ ଅନ୍ଵଯ
ତଥା ଵ୍ଯତିରେକକା ଅନୁଵିଧାଯିତ୍ଵ ଅସିଦ୍ଧ ହୈ . (ଜୋ ଅପ୍ରଦେଶ ହୋତା ହୈ ଵହ ଅନ୍ଵଯ ତଥା ଵ୍ଯତିରେକୋଂକା
ଅନୁସରଣ ନହୀଂ କର ସକତା, ଅର୍ଥାତ୍ ଉସମେଂ ଧ୍ରୌଵ୍ଯ ତଥା ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯ ନହୀଂ ହୋ ସକତେ .)
(ପ୍ରଶ୍ନ :) ଇସପ୍ରକାର କାଲ ସପ୍ରଦେଶ ହୈ ତୋ ଉସକେ ଏକଦ୍ରଵ୍ଯକେ କାରଣଭୂତ ଲୋକାକାଶ
ତୁଲ୍ଯ ଅସଂଖ୍ଯପ୍ରଦେଶ କ୍ଯୋଂ ନ ମାନନେ ଚାହିଯେ ?
(ଉତ୍ତର :) ଐସା ହୋ ତୋ ପର୍ଯାଯସମଯ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ନହୀଂ ହୋତା, ଇସଲିଯେ ଅସଂଖ୍ଯ ପ୍ରଦେଶ ମାନନା
ଯୋଗ୍ଯ ନହୀଂ ହୈ . ପରମାଣୁକେ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ଦ୍ରଵ୍ଯସମଯକା ଉଲ୍ଲଂଘନ କରନେ ପର (ଅର୍ଥାତ୍ପରମାଣୁକେ
ଦ୍ଵାରା ଏକପ୍ରଦେଶମାତ୍ର କାଲାଣୁସେ ନିକଟକେ ଦୂସରେ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର କାଲାଣୁ ତକ ମଂଦଗତିସେ ଗମନ କରନେ ପର)
ପର୍ଯାଯସମଯ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ହୋତା ହୈ
. ଯଦି ଦ୍ରଵ୍ଯସମଯ ଲୋକାକାଶତୁଲ୍ଯ ଅସଂଖ୍ଯପ୍ରଦେଶୀ ହୋ ତୋ
ପର୍ଯାଯସମଯକୀ ସିଦ୍ଧି କହାଁସେ ହୋଗୀ ?
‘ଯଦି ଦ୍ରଵ୍ଯସମଯ ଅର୍ଥାତ୍ କାଲପଦାର୍ଥ ଲୋକାକାଶ ଜିତନେ ଅସଂଖ୍ଯ ପ୍ରଦେଶଵାଲା ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯ
ହୋ ତୋ ଭୀ ପରମାଣୁକେ ଦ୍ଵାରା ଉସକା ଏକ ପ୍ରଦେଶ ଉଲ୍ଲଂଘିତ ହୋନେପର ପର୍ଯାଯସମଯକୀ ସିଦ୍ଧି ହୋ’ ଐସା
କହା ଜାଯ ତୋ ଯହ ଠୀକ ନହୀଂ ହୈ; କ୍ଯୋଂକି (ଉସମେଂ ଦୋ ଦୋଷ ଆତେ ହୈଂ ) :
୧. ତତ୍ତ୍ଵଵିପ୍ଲଵ = ଵସ୍ତୁସ୍ଵରୂପମେଂ ଅଂଧାଧୁନ୍ଧୀ .

Page 287 of 513
PDF/HTML Page 320 of 546
single page version

ଘଟତେ . ଯଶ୍ଚ ପ୍ରଦେଶଵାନ୍ ସ କାଲପଦାର୍ଥ ଇତି . ଅଥ ମତଂ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯାଭାଵେଽପ୍ଯୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯତ୍ଵଂ ଘଟତେ .
ନୈଵମ୍ . ଅଙ୍ଗୁଲିଦ୍ରଵ୍ଯାଭାଵେ ଵର୍ତମାନଵକ୍ରପର୍ଯାଯୋତ୍ପାଦୋ ଭୂତର୍ଜୁପର୍ଯାଯସ୍ଯ ଵିନାଶସ୍ତଦୁଭଯାଧାରଭୂତଂ ଧ୍ରୌଵ୍ଯଂ
କସ୍ଯ ଭଵିଷ୍ଯତି . ନ କସ୍ଯାପି . ତଥା କାଲଦ୍ରଵ୍ଯାଭାଵେ ଵର୍ତମାନସମଯରୂପୋତ୍ପାଦୋ ଭୂତସମଯରୂପୋ
ଵିନାଶସ୍ତଦୁଭଯାଧାରଭୂତଂ ଧ୍ରୌଵ୍ଯଂ କ ସ୍ଯ ଭଵିଷ୍ଯତି . ନ କ ସ୍ଯାପି . ଏଵଂ ସତ୍ଯେତଦାଯାତିଅନ୍ଯସ୍ଯ ଭଙ୍ଗୋଽନ୍ଯ-
ସ୍ଯୋତ୍ପାଦୋଽନ୍ଯସ୍ଯ ଧ୍ରୌଵ୍ଯମିତି ସର୍ଵଂ ଵସ୍ତୁସ୍ଵରୂପଂ ଵିପ୍ଲଵତେ . ତସ୍ମାଦ୍ଵସ୍ତୁଵିପ୍ଲଵଭଯାଦୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯାଣାଂ
କୋଽପ୍ଯେକ ଆଧାରଭୂତୋଽସ୍ତୀତ୍ଯଭ୍ଯୁପଗନ୍ତଵ୍ଯମ୍ . ସ ଚୈକପ୍ରଦେଶରୂପଃ କାଲାଣୁପଦାର୍ଥ ଏଵେତି . ଅତ୍ରାତୀତା-
ନନ୍ତକାଲେ ଯେ କେଚନ ସିଦ୍ଧସୁଖଭାଜନଂ ଜାତାଃ, ଭାଵିକାଲେ ଚ ‘ଆତ୍ମୋପାଦାନସିଦ୍ଧଂ ସ୍ଵଯମତିଶଯଵଦ୍’
ଇତ୍ଯାଦିଵିଶେଷଣଵିଶିଷ୍ଟସିଦ୍ଧସୁଖସ୍ଯ ଭାଜନଂ ଭଵିଷ୍ଯନ୍ତି ତେ ସର୍ଵେଽପି କାଲଲବ୍ଧିଵଶେନୈଵ
. ତଥାପି ତତ୍ର
ନିଜପରମାତ୍ମୋପାଦେଯରୁଚିରୂପଂ ଵୀତରାଗଚାରିତ୍ରାଵିନାଭୂତଂ ଯନ୍ନିଶ୍ଚଯସମ୍ଯକ୍ତ୍ଵଂ ତସ୍ଯୈଵ ମୁଖ୍ଯତ୍ଵଂ, ନ ଚ କାଲସ୍ଯ,
ତେନ ସ ହେଯ ଇତି
. ତଥା ଚୋକ୍ତମ୍‘‘କିଂ ପଲଵିଏଣ ବହୁଣା ଜେ ସିଦ୍ଧା ଣରଵରା ଗଯେ କାଲେ ସିଜ୍ଝହହି ଜେ
ସର୍ଵଵୃତ୍ତିତ୍ଵଵିରୋଧାତ. ସର୍ଵସ୍ଯାପି ହି କାଲପଦାର୍ଥସ୍ଯ ଯଃ ସୂକ୍ଷ୍ମୋ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶଃ ସ ସମଯୋ, ନ
ତୁ ତଦେକଦେଶସ୍ଯ . ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯସ୍ଯୋର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯତ୍ଵପ୍ରସଂଗାଚ୍ଚ . ତଥା ହିପ୍ରଥମମେକେନ ପ୍ରଦେଶେନ
ଵର୍ତତେ, ତତୋଽନ୍ଯେନ, ତତୋଽପ୍ଯନ୍ଯତରେଣେତି ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯୋଽପ୍ଯୂର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯୀଭୂଯ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରଂ ଦ୍ରଵ୍ଯମ-
ଵସ୍ଥାପଯତି
. ତତସ୍ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯସ୍ଯୋର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯତ୍ଵମନିଚ୍ଛତା ପ୍ରଥମମେଵ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରଂ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯଂ
ଵ୍ଯଵସ୍ଥାପଯିତଵ୍ଯମ୍ ..୧୪୪..
ଅଥୈଵଂ ଜ୍ଞେଯତତ୍ତ୍ଵମୁକ୍ତ୍ଵା ଜ୍ଞାନଜ୍ଞେଯଵିଭାଗେନାତ୍ମାନଂ ନିଶ୍ଚିନ୍ଵନ୍ନାତ୍ମନୋଽତ୍ଯନ୍ତଵିଭକ୍ତତ୍ଵାଯ
ଵ୍ଯଵହାରଜୀଵତ୍ଵହେତୁମାଲୋଚଯତି
(୧) [ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ଏକ ଦେଶକୀ ପରିଣତିକୋ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ପରିଣତି ମାନନେକା ପ୍ରସଂଗ ଆତା
ହୈ . ] ଏକ ଦେଶକୀ ଵୃତ୍ତିକୋ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ଵୃତ୍ତି ମାନନେମେଂ ଵିରୋଧ ହୈ . ସମ୍ପୂର୍ଣ କାଲ ପଦାର୍ଥକା
ଜୋ ସୂକ୍ଷ୍ମ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶ ହୈ ଵହ ସମଯ ହୈ, ପରନ୍ତୁ ଉସକେ ଏକ ଦେଶକା ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶ ଵହ ସମଯ ନହୀଂ .
ତଥା, (୨) ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯକୋ ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯପନେକା ପ୍ରସଂଗ ଆତା ହୈ . ଵହ ଇସପ୍ରକାର ହୈ କି
:ପ୍ରଥମ, କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ଏକ ପ୍ରଦେଶସେ ଵର୍ତେ, ଫି ର ଦୂସରେ ପ୍ରଦେଶସେ ଵର୍ତେ ଔର ଫି ର ଅନ୍ଯପ୍ରଦେଶସେ ଵର୍ତେ
(ଐସା ପ୍ରସଂଗ ଆତା ହୈ ) ଇସପ୍ରକାର ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯ ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ବନକର ଦ୍ରଵ୍ଯକୋ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ସ୍ଥାପିତ
କରତା ହୈ
. (ଅର୍ଥାତ୍ ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯ ହୀ ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ହୈ, ଐସା ମାନନେକା ପ୍ରସଂଗ ଆତା ହୈ, ଇସଲିଯେ
ଦ୍ରଵ୍ଯପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ହୀ ସିଦ୍ଧ ହୋତା ହୈ .) ଇସଲିଯେ ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯକୋ ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯପନା ନ ମାନନେ
(ଚାହନେ)ଵାଲେକୋ ପ୍ରଥମ ହୀ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକୋ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ନିଶ୍ଚିତ କରନା ଚାହିଯେ ..୧୪୪..
(ଇସପ୍ରକାର ଜ୍ଞେଯତତ୍ତ୍ଵପ୍ରଜ୍ଞାପନମେଂ ଦ୍ରଵ୍ଯଵିଶେଷପ୍ରଜ୍ଞାପନ ସମାପ୍ତ ହୁଆ .)
ଅବ, ଇସପ୍ରକାର ଜ୍ଞେଯତତ୍ତ୍ଵ କହକର, ଜ୍ଞାନ ଔର ଜ୍ଞେଯକେ ଵିଭାଗ ଦ୍ଵାରା ଆତ୍ମାକୋ ନିଶ୍ଚିତ କରତେ
ହୁଏ, ଆତ୍ମାକୋ ଅତ୍ଯନ୍ତ ଵିଭକ୍ତ (ଭିନ୍ନ) କରନେକେ ଲିଯେ ଵ୍ଯଵହାରଜୀଵତ୍ଵକେ ହେତୁକା ଵିଚାର
କରତେ ହୈଂ :