Page 268 of 513
PDF/HTML Page 301 of 546
single page version

ਸਂਖ੍ਯੇਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ਪ੍ਰਸ੍ਤਾਰਰੂਪਤ੍ਵਾਦਧਰ੍ਮਸ੍ਯ, ਸਰ੍ਵਵ੍ਯਾਪ੍ਯਨਨ੍ਤਪ੍ਰਦੇਸ਼ਪ੍ਰਸ੍ਤਾਰਰੂਪਤ੍ਵਾਦਾਕਾਸ਼ਸ੍ਯ ਚ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਤ੍ਤ੍ਵਮ੍ . ਕਾਲਾਣੋਸ੍ਤੁ ਦ੍ਰਵ੍ਯੇਣ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਤ੍ਵਾਤ੍ਪਰ੍ਯਾਯੇਣ ਤੁ ਪਰਸ੍ਪਰਸਂਪਰ੍ਕਾਸਂਭਵਾਦਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਮੇਵਾਸ੍ਤਿ . ਤਤਃ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਮਪ੍ਰਦੇਸ਼ਂ, ਸ਼ੇਸ਼ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਿ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਨ੍ਤਿ ..੧੩੫..

ਅਨ੍ਵਯਾਰ੍ਥ : — [ਨਭਃ ] ਆਕਾਸ਼ [ਲੋਕਾਲੋਕਯੋਃ ] ਲੋਕਾਲੋਕਮੇਂ ਹੈ, [ਲੋਕਃ ] ਲੋਕ [ਧਰ੍ਮਾਧਰ੍ਮਾਭ੍ਯਾਮ੍ ਆਤਤਃ ] ਧਰ੍ਮ ਔਰ ਅਧਰ੍ਮਸੇ ਵ੍ਯਾਪ੍ਤ ਹੈ, [ਸ਼ੇਸ਼ੌ ਪ੍ਰਤੀਤ੍ਯ ] ਸ਼ੇਸ਼ ਦੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕਾ ਆਸ਼੍ਰਯ ਲੇਕਰ [ਕਾਲਃ ] ਕਾਲ ਹੈ, [ਪੁਨਃ ] ਔਰ [ਸ਼ੇਸ਼ੌ ] ਸ਼ੇਸ਼ ਦੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯ [ਜੀਵਾਃ ਪੁਦ੍ਗਲਾਃ ] ਜੀਵ ਔਰ ਪੁਦ੍ਗਲ ਹੈਂ ..੧੩੬..

ਲੋਕੇ ਅਲੋਕੇ ਆਭ, ਲੋਕ ਅਧਰ੍ਮ -ਧਰ੍ਮਥੀ ਵ੍ਯਾਪ੍ਤ ਛੇ, ਛੇ ਸ਼ੇਸ਼ -ਆਸ਼੍ਰਿਤ ਕਾਲ਼, ਨੇ ਜੀਵ -ਪੁਦ੍ਗਲੋ ਤੇ ਸ਼ੇਸ਼ ਛੇ. ੧੩੬.

Page 269 of 513
PDF/HTML Page 302 of 546
single page version

ਆਕਾਸ਼ਂ ਹਿ ਤਾਵਤ੍ ਲੋਕਾਲੋਕਯੋਰਪਿ, ਸ਼ਡ੍ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਮਵਾਯਾਸਮਵਾਯਯੋਰਵਿਭਾਗੇਨ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਤ੍ਵਾਤ੍ . ਧਰ੍ਮਾਧਰ੍ਮੌ ਸਰ੍ਵਤ੍ਰ ਲੋਕੇ, ਤਨ੍ਨਿਮਿਤ੍ਤਗਮਨਸ੍ਥਾਨਾਨਾਂ ਜੀਵਪੁਦ੍ਗਲਾਨਾਂ ਲੋਕਾਦ੍ਬਹਿਸ੍ਤਦੇਕਦੇਸ਼ੇ ਚ ਗਮਨਸ੍ਥਾਨਾਸਂਭਵਾਤ੍ . ਕਾਲੋਪਿ ਲੋਕੇ, ਜੀਵਪੁਦ੍ਗਲਪਰਿਣਾਮਵ੍ਯਜ੍ਯਮਾਨਸਮਯਾਦਿਪਰ੍ਯਾਯਤ੍ਵਾਤ੍; ਸ ਤੁ ਲੋਕੈਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਏਵਾਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਾਤ੍ . ਜੀਵਪੁਦ੍ਗਲੌ ਤੁ ਯੁਕ੍ਤਿਤ ਏਵ ਲੋਕੇ, ਸ਼ਡ੍ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਮਵਾਯਾਤ੍ਮਕ- ਤ੍ਵਾਲ੍ਲੋਕਸ੍ਯ . ਕਿਂਤੁ ਜੀਵਸ੍ਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸਂਵਰ੍ਤਵਿਸ੍ਤਾਰਧਰ੍ਮਤ੍ਵਾਤ੍, ਪੁਦ੍ਗਲਸ੍ਯ ਬਨ੍ਧਹੇਤੁਭੂਤਸ੍ਨਿਗ੍ਧਰੂਕ੍ਸ਼ਗੁਣ-

ਏਦਾਣਿ ਪਂਚਦਵ੍ਵਾਣਿ ਏਤਾਨਿ ਪੂਰ੍ਵਸੂਤ੍ਰੋਕ੍ਤਾਨਿ ਜੀਵਾਦਿਸ਼ਡ੍ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣ੍ਯੇਵ ਉਜ੍ਝਿਯ ਕਾਲਂ ਤੁ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਂ ਵਿਹਾਯ ਅਤ੍ਥਿਕਾਯ ਤ੍ਤਿ ਭਣ੍ਣਂਤੇ ਅਸ੍ਤਿਕਾਯਾਃ ਪਞ੍ਚਾਸ੍ਤਿਕਾਯਾ ਇਤਿ ਭਣ੍ਯਨ੍ਤੇ . ਕਾਯਾ ਪੁਣ ਕਾਯਾਃ ਕਾਯਸ਼ਬ੍ਦੇਨ ਪੁਨਃ . ਕਿਂ ਭਣ੍ਯਤੇ . ਬਹੁਪ੍ਪਦੇਸਾਣ ਪਚਯਤ੍ਤਂ ਬਹੁਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਨਾਂ ਸਂਬਨ੍ਧਿ ਪ੍ਰਚਯਤ੍ਵਂ ਸਮੂਹ ਇਤਿ . ਅਤ੍ਰ ਪਞ੍ਚਾਸ੍ਤਿ- ਕਾਯਮਧ੍ਯੇ ਜੀਵਾਸ੍ਤਿਕਾਯ ਉਪਾਦੇਯਸ੍ਤਤ੍ਰਾਪਿ ਪਞ੍ਚਪਰਮੇਸ਼੍ਠਿਪਰ੍ਯਾਯਾਵਸ੍ਥਾ, ਤਸ੍ਯਾਮਪ੍ਯਰ੍ਹਤ੍ਸਿਦ੍ਧਾਵਸ੍ਥਾ, ਤਤ੍ਰਾਪਿ ਸਿਦ੍ਧਾਵਸ੍ਥਾ . ਵਸ੍ਤੁਤਸ੍ਤੁ ਰਾਗਾਦਿਸਮਸ੍ਤਵਿਕਲ੍ਪਜਾਲਪਰਿਹਾਰਕਾਲੇ ਸਿਦ੍ਧਜੀਵਸਦ੍ਰੁਸ਼ਾ ਸ੍ਵਕੀਯਸ਼ੁਦ੍ਧਾਤ੍ਮਾਵਸ੍ਥੇਤਿ ਭਾਵਾਰ੍ਥਃ ..✽੧੧.. ਏਵਂ ਪਞ੍ਚਾਸ੍ਤਿਕਾਯਸਂਕ੍ਸ਼ੇਪਸੂਚਨਰੂਪੇਣ ਚਤੁਰ੍ਥਸ੍ਥਲੇ ਗਾਥਾਦ੍ਵਯਂ ਗਤਮ੍ . ਅਥ ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਂ ਲੋਕਾਕਾਸ਼ੇਵਸ੍ਥਾਨਮਾਖ੍ਯਾਤਿ — ਲੋਗਾਲੋਗੇਸੁ ਣਭੋ ਲੋਕਾਲੋਕਯੋਰਧਿਕਰਣਭੂਤਯੋਰ੍ਣਭ ਆਕਾਸ਼ਂ ਤਿਸ਼੍ਠਤਿ . ਧਮ੍ਮਾਧਮ੍ਮੇਹਿਂ ਆਦਦੋ ਲੋਗੋ ਧਰ੍ਮਾਧਰ੍ਮਾਸ੍ਤਿਕਾਯਾਭ੍ਯਾਮਾਤਤੋ ਵ੍ਯਾਪ੍ਤੋ ਭ੍ਰੁਤੋ ਲੋਕਃ . ਕਿਂ ਕ੍ਰੁਤ੍ਵਾ . ਸੇਸੇ ਪਡੁਚ੍ਚ ਸ਼ੇਸ਼ੌ ਜੀਵਪੁਦ੍ਗਲੌ ਪ੍ਰਤੀਤ੍ਯਾਸ਼੍ਰਿਤ੍ਯ . ਅਯਮਤ੍ਰਾਰ੍ਥਃ — ਜੀਵਪੁਦ੍ਗਲੌ ਤਾਵਲ੍ਲੋਕੇ ਤਿਸ਼੍ਠਤਸ੍ਤਯੋਰ੍ਗਤਿਸ੍ਥਿਤ੍ਯੋਃ ਕਾਰਣਭੂਤੌ ਧਰ੍ਮਾਧਰ੍ਮਾਵਪਿ ਲੋਕੇ . ਕਾਲੋ ਕਾਲੋਪਿ ਸ਼ੇਸ਼ੌ ਜੀਵਪੁਦ੍ਗਲੌ ਪ੍ਰਤੀਤ੍ਯ ਲੋਕੇ . ਕ ਸ੍ਮਾਦਿਤਿ ਚੇਤ੍ . ਜੀਵਪੁਦ੍ਗਲਾਭ੍ਯਾਂ ਨਵਜੀਰ੍ਣਪਰਿਣਤ੍ਯਾ ਵ੍ਯਜ੍ਯਮਾਨਸਮਯਘਟਿਕਾਦਿਪਰ੍ਯਾਯਤ੍ਵਾਤ੍ . ਸ਼ੇਸ਼ਸ਼ਬ੍ਦੇਨ ਕਿਂ ਭਣ੍ਯਤੇ . ਜੀਵਾ ਪੁਣ ਪੋਗ੍ਗਲਾ ਸੇਸਾ ਜੀਵਾਃ ਪੁਦ੍ਗਲਾਸ਼੍ਚ ਪੁਨਃ ਸ਼ੇਸ਼ਾ ਭਣ੍ਯਨ੍ਤ ਇਤਿ . ਅਯਮਤ੍ਰ ਭਾਵਃ — ਯਥਾ ਸਿਦ੍ਧਾ ਭਗਵਨ੍ਤੋ ਯਦ੍ਯਪਿ ਨਿਸ਼੍ਚਯੇਨ ਲੋਕਾਕਾਸ਼ਪ੍ਰਮਿਤਸ਼ੁਦ੍ਧਾਸਂਖ੍ਯੇਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ੇ ਕੇਵਲਜ੍ਞਾਨਾਦਿਗੁਣਾਧਾਰਭੂਤੇ ਸ੍ਵਕੀਯਸ੍ਵਕੀਯਭਾਵੇ ਤਿਸ਼੍ਠਨ੍ਤਿ ਤਥਾਪਿ ਵ੍ਯਵਹਾਰੇਣ ਮੋਕ੍ਸ਼ਸ਼ਿਲਾਯਾਂ ਤਿਸ਼੍ਠਨ੍ਤੀਤਿ ਭਣ੍ਯਨ੍ਤੇ . ਤਥਾ ਸਰ੍ਵੇ ਪਦਾਰ੍ਥਾ ਯਦ੍ਯਪਿ ਨਿਸ਼੍ਚਯੇਨ

ਟੀਕਾ : — ਪ੍ਰਥਮ ਤੋ ਆਕਾਸ਼ ਲੋਕ ਤਥਾ ਅਲੋਕਮੇਂ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਛਹ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੇ ਸਮਵਾਯ ਔਰ ਅਸਮਵਾਯਮੇਂ ਬਿਨਾ ਵਿਭਾਗਕੇ ਰਹਤਾ ਹੈ . ਧਰ੍ਮ ਔਰ ਅਧਰ੍ਮ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਸਰ੍ਵਤ੍ਰ ਲੋਕਮੇਂ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਉਨਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ ਜਿਨਕੀ ਗਤਿ ਔਰ ਸ੍ਥਿਤਿ ਹੋਤੀ ਹੈ ਐਸੇ ਜੀਵ ਔਰ ਪੁਦ੍ਗਲੋਂਕੀ ਗਤਿ ਯਾ ਸ੍ਥਿਤਿ ਲੋਕਸੇ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ, ਔਰ ਨ ਲੋਕਕੇ ਏਕ ਦੇਸ਼ਮੇਂ ਹੋਤੀ ਹੈ, (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਲੋਕਮੇਂ ਸਰ੍ਵਤ੍ਰ ਹੋਤੀ ਹੈ ) . ਕਾਲ ਭੀ ਲੋਕਮੇਂ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਜੀਵ ਔਰ ਪੁਦ੍ਗਲੋਂਕੇ ਪਰਿਣਾਮੋਂਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ (ਕਾਲਕੀ) ਸਮਯਾਦਿ ਪਰ੍ਯਾਯੇਂ ਵ੍ਯਕ੍ਤ ਹੋਤੀ ਹੈਂ; ਔਰ ਵਹ ਕਾਲ ਲੋਕਕੇ ਏਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮੇਂ ਹੀ ਹੈ ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵਹ ਅਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਹੈ . ਜੀਵ ਔਰ ਪੁਦ੍ਗਲ ਤੋ ਯੁਕ੍ਤਿਸੇ ਹੀ ਲੋਕਮੇਂ ਹੈਂ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਲੋਕ ਛਹ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕਾ ਸਮਵਾਯਸ੍ਵਰੂਪ ਹੈ .

ਔਰ ਇਸਕੇ ਅਤਿਰਿਕ੍ਤ (ਇਤਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਨਨਾ ਚਾਹਿਯੇ ਕਿ), ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋਂਕਾ ਸਂਕੋਚ- ਵਿਸ੍ਤਾਰ ਹੋਨਾ ਵਹ ਜੀਵਕਾ ਧਰ੍ਮ ਹੈ, ਔਰ ਬਂਧਕੇ ਹੇਤੁਭੂਤ ਸ੍ਨਿਗ੍ਧ -ਰੁਕ੍ਸ਼ ( – ਚਿਕਨੇ -ਰੂਖੇ) ਗੁਣ ਪੁਦ੍ਗਲਕਾ ਧਰ੍ਮ ਹੋਨੇਸੇ ਜੀਵ ਔਰ ਪੁਦ੍ਗਲਕਾ ਸਮਸ੍ਤ ਲੋਕਮੇਂ ਯਾ ਉਸਕੇ ਏਕਦੇਸ਼ਮੇਂ ਰਹਨੇਕਾ

Page 270 of 513
PDF/HTML Page 303 of 546
single page version

ਧਰ੍ਮਤ੍ਵਾਚ੍ਚ ਤਦੇਕਦੇਸ਼ਸਰ੍ਵਲੋਕਨਿਯਮੋ ਨਾਸ੍ਤਿ . ਕਾਲਜੀਵਪੁਦ੍ਗਲਾਨਾਮਿਤ੍ਯੇਕਦ੍ਰਵ੍ਯਾਪੇਕ੍ਸ਼ਯਾ ਏਕਦੇਸ਼ ਅਨੇਕਦ੍ਰਵ੍ਯਾਪੇਕ੍ਸ਼ਯਾ ਪੁਨਰਂਜਨਚੂਰ੍ਣਪੂਰ੍ਣਸਮੁਦ੍ਗਕਨ੍ਯਾਯੇਨ ਸਰ੍ਵਲੋਕ ਏਵੇਤਿ ..੧੩੬..

ਅਨ੍ਵਯਾਰ੍ਥ : — [ਯਥਾ ] ਜੈਸੇ [ਤੇ ਨਭਃ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਃ ] ਵੇ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੈਂ, [ਤਥਾ ] ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ [ਸ਼ੇਸ਼ਾਣਾਂ ] ਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੇ [ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਃ ਭਵਨ੍ਤਿ ] ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੈਂ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਜੈਸੇ – ਆਕਾਸ਼ਕੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਪਰਮਾਣੁਰੂਪੀ ਗਜਸੇ ਨਾਪੇ ਜਾਤੇ ਹੈ . ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਭੀ ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਪੇ ਜਾਤੇ ਹੈਂ ) . [ਪਰਮਾਣੁਃ ] ਪਰਮਾਣੁ [ਅਪ੍ਰਦੇਸ਼ਃ ] ਅਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਹੈ; [ਤੇਨ ] ਉਸਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ [ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋਦ੍ਭਵਃ ਭਣਿਤਃ ] ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋਦ੍ਭਵ ਕਹਾ ਹੈ ..੧੩੭..

ਜੇ ਰੀਤ ਆਭ -ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਤੇ ਰੀਤ ਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਵ੍ਯ -ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਛੇ; ਅਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਪਰਮਾਣੁ ਵਡੇ ਉਦ੍ਭਵ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤਣੋ ਬਨੇ. ੧੩੭.

Page 271 of 513
PDF/HTML Page 304 of 546
single page version

ਸੂਤ੍ਰਯਿਸ਼੍ਯਤੇ ਹਿ ਸ੍ਵਯਮਾਕਾਸ਼ਸ੍ਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਲਕ੍ਸ਼ਣਮੇਕਾਣੁਵ੍ਯਾਪ੍ਯਤ੍ਵਮਿਤਿ . ਇਹ ਤੁ ਯਥਾਕਾਸ਼ਸ੍ਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਸ੍ਤਥਾ ਸ਼ੇਸ਼ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਮਿਤਿ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਲਕ੍ਸ਼ਣਪ੍ਰਕਾਰੈਕਤ੍ਵਮਾਸੂਤ੍ਰ੍ਯਤੇ . ਤਤੋ ਯਥੈਕਾਣੁਵ੍ਯਾਪ੍ਯੇਨਾਂਸ਼ੇਨ ਗਣ੍ਯਮਾਨਸ੍ਯਾਕਾਸ਼ਸ੍ਯਾਨਨ੍ਤਾਂਸ਼ਤ੍ਵਾਦਨਨ੍ਤਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਂ ਤਥੈਕਾਣੁਵ੍ਯਾਪ੍ਯੇਨਾਂਸ਼ੇਨ ਗਣ੍ਯਮਾਨਾਨਾਂ ਧਰ੍ਮਾਧਰ੍ਮੈਕ- ਜੀਵਾਨਾਮਸਂਖ੍ਯੇਯਾਂਸ਼ਤ੍ਵਾਤ੍ ਪ੍ਰਤ੍ਯੇਕਮਸਂਖ੍ਯੇਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਮ੍ . ਯਥਾ ਚਾਵਸ੍ਥਿਤਪ੍ਰਮਾਣਯੋਰ੍ਧਰ੍ਮਾਧਰ੍ਮਯੋਸ੍ਤਥਾ ਸਂਵਰ੍ਤਵਿਸ੍ਤਾਰਾਭ੍ਯਾਮਨਵਸ੍ਥਿਤਪ੍ਰਮਾਣਸ੍ਯਾਪਿ ਸ਼ੁਸ਼੍ਕਾਰ੍ਦ੍ਰਤ੍ਵਾਭ੍ਯਾਂ ਚਰ੍ਮਣ ਇਵ ਜੀਵਸ੍ਯ ਸ੍ਵਾਂਸ਼ਾਲ੍ਪ- ਬਹੁਤ੍ਵਾਭਾਵਾਦਸਂਖ੍ਯੇਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਮੇਵ . ਅਮੂਰ੍ਤਸਂਵਰ੍ਤਵਿਸ੍ਤਾਰਸਿਦ੍ਧਿਸ਼੍ਚ ਸ੍ਥੂਲਕ੍ਰੁਸ਼ਸ਼ਿਸ਼ੁਕੁਮਾਰਸ਼ਰੀਰਵ੍ਯਾਪਿ- ਤ੍ਵਾਦਸ੍ਤਿ ਸ੍ਵਸਂਵੇਦਨਸਾਧ੍ਯੈਵ . ਪੁਦ੍ਗਲਸ੍ਯ ਤੁ ਦ੍ਰਵ੍ਯੇਣੈਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਤ੍ਵਾਦਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵੇ ਯਥੋਦਿਤੇ ਸਤ੍ਯਪਿ ਉਤ੍ਪਤ੍ਤਿਰ੍ਭਣਿਤਾ . ਪਰਮਾਣੁਵ੍ਯਾਪ੍ਤਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋ ਭਵਤਿ . ਤਦਗ੍ਰੇ ਵਿਸ੍ਤਰੇਣ ਕਥਯਤਿ ਇਹ ਤੁ ਸੂਚਿਤਮੇਵ ..੧੩੭.. ਏਵਂ ਪਞ੍ਚਮਸ੍ਥਲੇ ਸ੍ਵਤਨ੍ਤ੍ਰਗਾਥਾਦ੍ਵਯਂ ਗਤਮ੍ . ਅਥ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯ ਦ੍ਵਿਤੀਯਾਦਿਪ੍ਰਦੇਸ਼ਰਹਿਤਤ੍ਵੇਨਾਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਂ ਵ੍ਯਵਸ੍ਥਾਪਯਤਿ — ਸਮਓ ਸਮਯਪਰ੍ਯਾਯਸ੍ਯੋਪਾਦਾਨਕਾਰਣਤ੍ਵਾਤ੍ਸਮਯਃ ਕਾਲਾਣੁਃ . ਦੁ ਪੁਨਃ . ਸ ਚ ਕਥਂਭੂਤਃ .

ਟੀਕਾ : — (ਭਗਵਤ੍ ਕੁਨ੍ਦਕੁਨ੍ਦਾਚਾਰ੍ਯ) ਸ੍ਵਯਂ ਹੀ (੧੪੦ ਵੇਂ) ਸੂਤ੍ਰ ਦ੍ਵਾਰਾ ਕਹੇਂਗੇ ਕਿ ਆਕਾਸ਼ਕੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕਾ ਲਕ੍ਸ਼ਣ ਏਕਾਣੁਵ੍ਯਾਪ੍ਯਤ੍ਵ ਹੈ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਏਕ ਪਰਮਾਣੁਸੇ ਵ੍ਯਾਪ੍ਤ ਹੋਨਾ ਵਹ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕਾ ਲਕ੍ਸ਼ਣ ਹੈ ); ਔਰ ਯਹਾਁ (ਇਸ ਸੂਤ੍ਰ ਯਾ ਗਾਥਾਮੇਂ) ‘ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਕਾਸ਼ਕੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੈਂ ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੈਂ’ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕੇ ਲਕ੍ਸ਼ਣਕੀ ਏਕਪ੍ਰਕਾਰਤਾ ਕਹੀ ਜਾਤੀ ਹੈ .

ਇਸਲਿਯੇ, ਜੈਸੇ ਏਕਾਣੁਵ੍ਯਾਪ੍ਯ (-ਏਕ ਪਰਮਾਣੁਸੇ ਵ੍ਯਾਪ੍ਤ ਹੋ ਐਸੇ) ਅਂਸ਼ਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਗਿਨੇ ਜਾਨੇ ਪਰ ਆਕਾਸ਼ਕੇ ਅਨਨ੍ਤ ਅਂਸ਼ ਹੋਨੇਸੇ ਆਕਾਸ਼ ਅਨਨ੍ਤਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਹੈ, ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਏਕਾਣੁਵ੍ਯਾਪ੍ਯ ( – ਏਕ ਪਰਮਾਣੁਸੇ ਵ੍ਯਾਪ੍ਤ ਹੋਨੇ ਯੋਗ੍ਯ) ਅਂਸ਼ਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਗਿਨੇ ਜਾਨੇ ਪਰ ਧਰ੍ਮ, ਅਧਰ੍ਮ ਔਰ ਏਕ ਜੀਵਕੇ ਅਸਂਖ੍ਯਾਤ ਅਂਸ਼ ਹੋਨੇਸੇ ਵੇ – ਪ੍ਰਤ੍ਯੇਕ ਅਸਂਖ੍ਯਾਤਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਹੈ . ਔਰ ਜੈਸੇ ੧ਅਵਸ੍ਥਿਤ ਪ੍ਰਮਾਣਵਾਲੇ ਧਰ੍ਮ ਤਥਾ ਅਧਰ੍ਮ ਅਸਂਖ੍ਯਾਤਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਹੈਂ, ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਸਂਕੋਚਵਿਸ੍ਤਾਰਕੇ ਕਾਰਣ ੨ਅਨਵਸ੍ਥਿਤ ਪ੍ਰਮਾਣਵਾਲੇ ਜੀਵਕੇ — ਸੂਖੇ -ਗੀਲੇ ਚਮੜੇਕੀ ਭਾਁਤਿ — ਨਿਜ ਅਂਸ਼ੋਂਕਾ ਅਲ੍ਪਬਹੁਤ੍ਵ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ ਇਸਲਿਯੇ ਅਸਂਖ੍ਯਾਤਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀਪਨਾ ਹੀ ਹੈ . (ਯਹਾਁ ਯਹ ਪ੍ਰਸ਼੍ਨ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ ਅਮੂਰ੍ਤ ਐਸੇ ਜੀਵਕਾ ਸਂਕੋਚਵਿਸ੍ਤਾਰ ਕੈਸੇ ਸਂਭਵ ਹੈ ? ਉਸਕਾ ਸਮਾਧਾਨ ਕਿਯਾ ਜਾਤਾ ਹੈ : — ) ਅਮੂਰ੍ਤਕੇ ਸਂਕੋਚਵਿਸ੍ਤਾਰਕੀ ਸਿਦ੍ਧਿ ਤੋ ਅਪਨੇ ਅਨੁਭਵਸੇ ਹੀ ਸਾਧ੍ਯ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ (ਸਬਕੋ ਸ੍ਵਾਨੁਭਵਸੇ ਸ੍ਪਸ਼੍ਟ ਹੈ ਕਿ) ਜੀਵ ਸ੍ਥੂਲ ਤਥਾ ਕ੍ਰੁਸ਼ ਸ਼ਰੀਰਮੇਂ, ਤਥਾ ਬਾਲਕ ਔਰ ਕੁਮਾਰਕੇ ਸ਼ਰੀਰਮੇਂ ਵ੍ਯਾਪ੍ਤ ਹੋਤਾ ਹੈ .

ਪੁਦ੍ਗਲ ਤੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯਤਃ ਏਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਹੋਨੇਸੇ ਯਥੋਕ੍ਤ (ਪੂਰ੍ਵਕਥਿਤ) ਪ੍ਰਕਾਰਸੇ ਅਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਹੈ ੧. ਅਵਸ੍ਥਿਤ ਪ੍ਰਮਾਣ = ਨਿਯਤ ਪਰਿਮਾਣ, ਨਿਸ਼੍ਚਿਤ ਮਾਪ; (ਧਰ੍ਮ ਤਥਾ ਅਧਰ੍ਮ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਾ ਮਾਪ ਲੋਕ ਜਿਤਨਾ ਨਿਯਤ ਹੈ .) ੨. ਅਨਵਸ੍ਥਿਤ = ਅਨਿਯਤ; ਅਨਿਸ਼੍ਚਿਤ; (ਸੂਖੇ -ਗੀਲੇ ਚਰ੍ਮਕੀ ਭਾਁਤਿ ਜੀਵ ਪਰਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾਸੇ ਸਂਕੋਚ ਵਿਸ੍ਤਾਰਕੋ

Page 272 of 513
PDF/HTML Page 305 of 546
single page version

ਦ੍ਵਿਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਦ੍ਯੁਦ੍ਭਵਹੇਤੁਭੂਤਤਥਾਵਿਧਸ੍ਨਿਗ੍ਧਰੂਕ੍ਸ਼ਗੁਣਪਰਿਣਾਮਸ਼ਕ੍ਤਿਸ੍ਵਭਾਵਾਤ੍ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋਦ੍ਭਵਤ੍ਵਮਸ੍ਤਿ . ਤਤਃ ਪਰ੍ਯਾਯੇਣਾਨੇਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਸ੍ਯਾਪਿ ਸਂਭਵਾਤ੍ ਦ੍ਵਯਾਦਿਸਂਖ੍ਯੇਯਾਸਂਖ੍ਯੇਯਾਨਨ੍ਤਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਮਪਿ ਨ੍ਯਾਯ੍ਯਂ ਪੁਦ੍ਗਲਸ੍ਯ ..੧੩੭..

ਅਨ੍ਵਯਾਰ੍ਥ : — [ਸਮਯਃ ਤੁ ] ਕਾਲ ਤੋ [ਅਪ੍ਰਦੇਸ਼ਃ ] ਅਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਹੈ, [ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਸ੍ਯ ਦ੍ਰਵ੍ਯਜਾਤਸ੍ਯ ] ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਪੁਦ੍ਗਲ -ਪਰਮਾਣੁ [ਆਕਾਸ਼ਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਂ ] ਆਕਾਸ਼ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕੋ [ਵ੍ਯਤਿਪਤਤਃ ] ਮਂਦ ਗਤਿਸੇ ਉਲ੍ਲਂਘਨ ਕਰ ਰਹਾ ਹੋ ਤਬ [ਸਃ ਵਰ੍ਤਤੇ ] ਵਹ ਵਰ੍ਤਤਾ ਹੈ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤਤਯਾ ਪਰਿਣਮਿਤ ਹੋਤਾ ਹੈ ..੧੩੮.. ੧. ਦ੍ਵਿਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਇਤ੍ਯਾਦਿ ਸ੍ਕਨ੍ਧੋਂਕੀ ਉਤ੍ਪਤ੍ਤਿਕੇ ਕਾਰਣਭੂਤ ਜੋ ਸ੍ਨਿਗ੍ਧ -ਰੂਕ੍ਸ਼ ਗੁਣ ਹੈਂ ਉਨਰੂਪ ਪਰਿਣਮਿਤ ਹੋਨੇਕੀ ਸ਼ਕ੍ਤਿ

ਛੇ ਕਾਲ਼ ਤੋ ਅਪ੍ਰਦੇਸ਼; ਏਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਪਰਮਾਣੁ ਯਦਾ ਆਕਾਸ਼ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਤਣੋ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤਿਕ੍ਰਮੇ, ਵਰ੍ਤੇ ਤਦਾ. ੧੩੮.

Page 273 of 513
PDF/HTML Page 306 of 546
single page version

ਅਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਏਵ ਸਮਯੋ, ਦ੍ਰਵ੍ਯੇਣ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਤ੍ਵਾਤ੍ . ਨ ਚ ਤਸ੍ਯ ਪੁਦ੍ਗਲਸ੍ਯੇਵ ਪਰ੍ਯਾਯੇਣਾਪ੍ਯ- ਨੇਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਂ, ਯਤਸ੍ਤਸ੍ਯ ਨਿਰਨ੍ਤਰਂ ਪ੍ਰਸ੍ਤਾਰਵਿਸ੍ਤ੍ਰੁਤਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਾਸਂਖ੍ਯੇਯਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਪਿ ਪਰਸ੍ਪਰਸਂਪਰ੍ਕਾ- ਸਂਭਵਾਦੇਕੈਕਮਾਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਭਿਵ੍ਯਾਪ੍ਯ ਤਸ੍ਥੁਸ਼ਃ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਸ੍ਯ ਪਰਮਾਣੋਸ੍ਤਦਭਿਵ੍ਯਾਪ੍ਤਮੇਕਮਾਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਂ ਮਨ੍ਦਗਤ੍ਯਾ ਵ੍ਯਤਿਪਤਤ ਏਵ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਃ ..੧੩੮..

ਅਥ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਸ੍ਯ ਦ੍ਰਵ੍ਯਪਰ੍ਯਾਯੌ ਪ੍ਰਜ੍ਞਾਪਯਤਿ — ਪਰਸ੍ਪਰਬਨ੍ਧੋ ਭਵਤਿ ਤਥਾਵਿਧਬਨ੍ਧਾਭਾਵਾਤ੍ਪਰ੍ਯਾਯੇਣਾਪਿ . ਅਯਮਤ੍ਰਾਰ੍ਥਃ — ਯਸ੍ਮਾਤ੍ਪੁਦ੍ਗਲਪਰਮਾਣੋਰੇਕਪ੍ਰਦੇਸ਼- ਗਮਨਪਰ੍ਯਨ੍ਤਂ ਸਹਕਾਰਿਤ੍ਵਂ ਕ ਰੋਤਿ ਨ ਚਾਧਿਕਂ ਤਸ੍ਮਾਦੇਵ ਜ੍ਞਾਯਤੇ ਸੋਪ੍ਯੇਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਇਤਿ ..੧੩੮.. ਅਥ ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਸ੍ਯ ਪਰ੍ਯਾਯਸ੍ਵਰੂਪਂ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਵਰੂਪਂ ਚ ਪ੍ਰਤਿਪਾਦਯਤਿ — ਵਦਿਵਦਦੋ ਤਸ੍ਯ ਪੂਰ੍ਵਸੂਤ੍ਰੋਦਿਤ-

ਟੀਕਾ : — ਕਾਲ, ਦ੍ਰਵ੍ਯਸੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਹੋਨੇਸੇ, ਅਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਹੀ ਹੈ . ਔਰ ਉਸੇ ਪੁਦ੍ਗਲਕੀ ਭਾਁਤਿ ਪਰ੍ਯਾਯਸੇ ਭੀ ਅਨੇਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀਪਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਪਰਸ੍ਪਰ ਅਨ੍ਤਰਕੇ ਬਿਨਾ ੧ਪ੍ਰਸ੍ਤਾਰਰੂਪ ਵਿਸ੍ਤ੍ਰੁਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਅਸਂਖ੍ਯਾਤ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੋਨੇ ਪਰ ਭੀ ਪਰਸ੍ਪਰ ਸਂਪਰ੍ਕ ਨ ਹੋਨੇਸੇ ਏਕ -ਏਕ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕੋ ਵ੍ਯਾਪ੍ਤ ਕਰਕੇ ਰਹਨੇਵਾਲੇ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਕੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਤਭੀ ਹੋਤੀ ਹੈ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਕਾਲਾਣੁਕੀ ਪਰਿਣਤਿ ਤਭੀ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤ ਹੋਤੀ ਹੈ ) ਕਿ ਜਬ ੨ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਪਰਮਾਣੁ ਉਸ (ਕਾਲਾਣੁ) ਸੇ ਵ੍ਯਾਪ੍ਤ ਏਕ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕੋ ਮਨ੍ਦਗਤਿਸੇ ਉਲ੍ਲਂਘਨ ਕਰਤਾ ਹੋ .

ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਲੋਕਾਕਾਸ਼ਕੇ ਅਸਂਖ੍ਯਾਤਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੈਂ . ਏਕ -ਏਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮੇਂ ਏਕ -ਏਕ ਕਾਲਾਣੁ ਰਹਾ ਹੁਆ ਹੈ . ਵੇ ਕਾਲਾਣੁ ਸ੍ਨਿਗ੍ਧ -ਰੂਕ੍ਸ਼ਗੁਣਕੇ ਅਭਾਵਕੇ ਕਾਰਣ ਰਤ੍ਨੋਂਕੀ ਰਾਸ਼ਿਕੀ ਭਾਁਤਿ ਪ੍ਰੁਥਕ੍- ਪ੍ਰੁਥਕ੍ ਹੀ ਰਹਤੇ ਹੈਂ; ਪੁਦ੍ਗਲ -ਪਰਮਾਣੁਓਂਕੀ ਭਾਁਤਿ ਪਰਸ੍ਪਰ ਮਿਲਤੇ ਨਹੀਂ ਹੈਂ .

ਜਬ ਪੁਦ੍ਗਲਪਰਮਾਣੁ ਆਕਾਸ਼ਕੇ ਏਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕੋ ਮਨ੍ਦ ਗਤਿਸੇ ਉਲ੍ਲਂਘਨ ਕਰਤਾ ਹੈ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਏਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸੇ ਦੂਸਰੇ ਅਨਨ੍ਤਰ -ਨਿਕਟਤਮ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਪਰ ਮਨ੍ਦ ਗਤਿਸੇ ਜਾਤਾ ਹੈ ) ਤਬ ਉਸ (ਉਲ੍ਲਂਘਿਤ ਕਿਯੇ ਜਾਨੇਵਾਲੇ) ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮੇਂ ਰਹਨੇਵਾਲਾ ਕਾਲਾਣੁ ਉਸਮੇਂ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤਰੂਪਸੇ ਰਹਤਾ ਹੈ . ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤ੍ਯੇਕ ਕਾਲਾਣੁ ਪੁਦ੍ਗਲਪਰਮਾਣੁਕੇ ਏਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤਕਕੇ ਗਮਨ ਪਰ੍ਯਂਤ ਹੀ ਸਹਕਾਰੀਰੂਪਸੇ ਰਹਤਾ ਹੈ, ਅਧਿਕ ਨਹੀਂ; ਇਸਸੇ ਸ੍ਪਸ਼੍ਟ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯ ਪਰ੍ਯਾਯਸੇ ਭੀ ਅਨੇਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ..੧੩੮..

ਅਬ, ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਕੇ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਔਰ ਪਰ੍ਯਾਯਕੋ ਬਤਲਾਤੇ ਹੈਂ : – ੧. ਪ੍ਰਸ੍ਤਾਰ = ਵਿਸ੍ਤਾਰ . (ਅਸਂਖ੍ਯਾਤ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯ ਸਮਸ੍ਤ ਲੋਕਾਕਾਸ਼ਮੇਂ ਫੈ ਲੇ ਹੁਏ ਹੈਂ . ਉਨਕੇ ਪਰਸ੍ਪਰ ਅਨ੍ਤਰ ਨਹੀਂ

ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਪ੍ਰਤ੍ਯੇਕ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮੇਂ ਏਕ -ਏਕ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯ ਰਹ ਰਹਾ ਹੈ .) ੨. ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ = ਏਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ . (ਜਬ ਏਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਐਸਾ ਪਰਮਾਣੁ ਕਿਸੀ ਏਕ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕੋ ਮਨ੍ਦਗਤਿਸੇ

ਉਲ੍ਲਂਘਨ ਕਰ ਰਹਾ ਹੋ ਤਭੀ ਉਸ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮੇਂ ਰਹਨੇਵਾਲੇ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਕੀ ਪਰਿਣਤਿ ਉਸਮੇਂ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤਰੂਪਸੇ ਵਰ੍ਤਤੀ ਹੈ .) ਪ੍ਰ. ੩੫

Page 274 of 513
PDF/HTML Page 307 of 546
single page version

ਯੋ ਹਿ ਯੇਨ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰੇਣ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥੇਨਾਕਾਸ਼ਸ੍ਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋਭਿਵ੍ਯਾਪ੍ਤਸ੍ਤਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਂ ਮਨ੍ਦ- ਗਤ੍ਯਾਤਿਕ੍ਰਮਤਃ ਪਰਮਾਣੋਸ੍ਤਤ੍ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਾਤਿਕ੍ਰਮਣਪਰਿਮਾਣੇਨ ਤੇਨ ਸਮੋ ਯਃ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥ- ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਰੂਪਸਮਯਃ ਸ ਤਸ੍ਯ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਸ੍ਯ ਪਰ੍ਯਾਯਸ੍ਤਤਃ ਏਵਂਵਿਧਾਤ੍ਪਰ੍ਯਾਯਾਤ੍ਪੂਰ੍ਵੋਤ੍ਤਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਵ੍ਰੁਤ੍ਤਤ੍ਵੇਨ- ਪੁਦ੍ਗਲਪਰਮਾਣੋਰ੍ਵ੍ਯਤਿਪਤਤੋ ਮਨ੍ਦਗਤ੍ਯਾ ਗਚ੍ਛਤਃ . ਕਂ ਕਰ੍ਮਤਾਪਨ੍ਨਮ੍ . ਤਂ ਦੇਸਂ ਤਂ ਪੂਰ੍ਵਗਾਥੋਦਿਤਂ ਕਾਲਾਣੁਵ੍ਯਾਪ੍ਤਮਾਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮ੍ . ਤਸ੍ਸਮ ਤੇਨ ਕਾਲਾਣੁਵ੍ਯਾਪ੍ਤੈਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਪੁਦ੍ਗਲਪਰਮਾਣੁਮਨ੍ਦਗਤਿਗਮਨੇਨ ਸਮਃ ਸਮਾਨਃ ਸਦ੍ਰੁਸ਼ਸ੍ਤਤ੍ਸਮਃ ਸਮਓ ਕਾਲਾਣੁਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਪਰ੍ਯਾਯਭੂਤਃ ਸਮਯੋ ਵ੍ਯਵਹਾਰਕਾਲੋ ਭਵਤੀਤਿ ਪਰ੍ਯਾਯਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਨਂ ਗਤਮ੍ . ਤਦੋ ਪਰੋ ਪੁਵ੍ਵੋ ਤਸ੍ਮਾਤ੍ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤਸਮਯਰੂਪਕਾਲਪਰ੍ਯਾਯਾਤ੍ਪਰੋ ਭਾਵਿਕਾਲੇ ਪੂਰ੍ਵਮਤੀਤਕਾਲੇ ਚ ਜੋ ਅਤ੍ਥੋ ਯਃ ਪੂਰ੍ਵਾਪਰਪਰ੍ਯਾਯੇਸ਼੍ਵਨ੍ਵਯਰੂਪੇਣ ਦਤ੍ਤਪਦਾਰ੍ਥੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯਂ ਸੋ ਕਾਲੋ ਸ ਕਾਲਃ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥੋ ਭਵਤੀਤਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਨਮ੍ . ਸਮਓ ਉਪ੍ਪਣ੍ਣਪਦ੍ਧਂਸੀ ਸ ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤਸਮਯਪਰ੍ਯਾਯੋ ਯਦ੍ਯਪਿ ਪੂਰ੍ਵਾਪਰਸਮਯਸਨ੍ਤਾਨਾਪੇਕ੍ਸ਼ਯਾ

ਅਨ੍ਵਯਾਰ੍ਥ : — [ਤਂ ਦੇਸ਼ਂ ਵ੍ਯਤਿਪਤਤਃ ] ਪਰਮਾਣੁ ਏਕ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕਾ (ਮਨ੍ਦਗਤਿਸੇ) ਉਲ੍ਲਂਘਨ ਕਰਤਾ ਹੈ ਤਬ [ਤਤ੍ਸਮਃ ] ਉਸਕੇ ਬਰਾਬਰ ਜੋ ਕਾਲ (ਲਗਤਾ ਹੈ ) ਵਹ [ਸਮਯਃ ] ‘ਸਮਯ’ ਹੈ; [ਤਤ੍ਃ ਪੂਰ੍ਵਃ ਪਰਃ ] ਉਸ (ਸਮਯ) ਸੇ ਪੂਰ੍ਵ ਤਥਾ ਪਸ਼੍ਚਾਤ੍ ਐਸਾ (ਨਿਤ੍ਯ) [ਯਃ ਅਰ੍ਥਃ ] ਜੋ ਪਦਾਰ੍ਥ ਹੈ [ਸਃ ਕਾਲਃ ] ਵਹ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੈ; [ਸਮਯਃ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸੀ ] ‘ਸਮਯ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨਧ੍ਵਂਸੀ ਹੈ ..੧੩੯..

ਟੀਕਾ : — ਕਿਸੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਆਕਾਸ਼ਕਾ ਜੋ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵ੍ਯਾਪ੍ਤ ਹੋ ਉਸ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕੋ ਜਬ ਪਰਮਾਣੁ ਮਨ੍ਦ ਗਤਿਸੇ ਅਤਿਕ੍ਰਮ (ਉਲ੍ਲਂਘਨ) ਕਰਤਾ ਹੈ ਤਬ ਉਸ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ੧ਅਤਿਕ੍ਰਮਣਕੇ ੨ਪਰਿਮਾਣਕੇ ਬਰਾਬਰ ਜੋ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਕੀ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਰੂਪ ‘ਸਮਯ’ ਹੈ ਵਹ, ਉਸ ਕਾਲ ਪਦਾਰ੍ਥਕੀ ਪਰ੍ਯਾਯ ਹੈ; ਔਰ ਐਸੀ ਉਸ ਪਰ੍ਯਾਯਸੇ ਪੂਰ੍ਵਕੀ ਤਥਾ ਬਾਦਕੀ ੩ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਰੂਪਸੇ ਪ੍ਰਵਰ੍ਤਮਾਨ ਹੋਨੇਸੇ ੧. ਅਤਿਕ੍ਰਮਣ = ਉਲ੍ਲਂਘਨ ਕਰਨਾ .੨. ਪਰਿਮਾਣ = ਮਾਪ . ੩. ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ = ਵਰ੍ਤਨਾ ਸੋ ਪਰਿਣਤਿ ਹੈ (ਕਾਲ ਪਦਾਰ੍ਥ ਵਰ੍ਤਮਾਨ ਸਮਯਸੇ ਪੂਰ੍ਵਕੀ ਪਰਿਣਤਿਰੂਪ ਤਥਾ ਉਸਕੇ ਬਾਦਕੀ

ਤੇ ਦੇਸ਼ਨਾ ਅਤਿਕ੍ਰਮਣ ਸਮ ਛੇ ‘ਸਮਯ’, ਤਤ੍ਪੂਰ੍ਵਾਪਰੇ ਜੇ ਅਰ੍ਥ ਛੇ ਤੇ ਕਾਲ਼ ਛੇ, ਉਤ੍ਪਨ੍ਨਧ੍ਵਂਸੀ ‘ਸਮਯ’ ਛੇ. ੧੩੯.

Page 275 of 513
PDF/HTML Page 308 of 546
single page version

ਵ੍ਯਂਜਿਤਨਿਤ੍ਯਤ੍ਵੇ ਯੋਰ੍ਥਃ ਤਤ੍ਤੁ ਦ੍ਰਵ੍ਯਮ੍ . ਏਵਮਨੁਤ੍ਪਨ੍ਨਾਵਿਧ੍ਵਸ੍ਤੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਮਯਃ, ਉਤ੍ਪਨ੍ਨਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸੀ ਪਰ੍ਯਾਯ- ਸਮਯਃ . ਅਨਂਸ਼ਃ ਸਮਯੋਯਮਾਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸ੍ਯਾਨਂਸ਼ਤ੍ਵਾਨ੍ਯਥਾਨੁਪਪਤ੍ਤੇਃ . ਨ ਚੈਕਸਮਯੇਨ ਪਰਮਾਣੋਰਾ- ਲੋਕਾਨ੍ਤਗਮਨੇਪਿ ਸਮਯਸ੍ਯ ਸਾਂਸ਼ਤ੍ਵਂ, ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਗਤਿਪਰਿਣਾਮਾਦ੍ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਾਵਗਾਹਪਰਿਣਾਮਵਤ੍ . ਤਥਾ ਹਿ — ਯਥਾ ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਾਵਗਾਹਪਰਿਣਾਮਾਦੇਕਪਰਮਾਣੁਪਰਿਮਾਣੋਨਨ੍ਤਪਰਮਾਣੁਸ੍ਕਨ੍ਧਃ ਪਰਮਾਣੋਰਨਂਸ਼ਤ੍ਵਾਤ੍ ਪੁਨਰਪ੍ਯਨਨ੍ਤਾਂਸ਼ਤ੍ਵਂ ਨ ਸਾਧਯਤਿ, ਤਥਾ ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਗਤਿਪਰਿਣਾਮਾਦੇਕਕਾਲਾਣੁਵ੍ਯਾਪ੍ਤੈਕਾਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਤਿ- ਸਂਖ੍ਯੇਯਾਸਂਖ੍ਯੇਯਾਨਨ੍ਤਸਮਯੋ ਭਵਤਿ, ਤਥਾਪਿ ਵਰ੍ਤਮਾਨਸਮਯਂ ਪ੍ਰਤ੍ਯੁਤ੍ਪਨ੍ਨਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸੀ . ਯਸ੍ਤੁ ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤਦ੍ਰਵ੍ਯਕਾਲਃ ਸ ਤ੍ਰਿਕਾਲਸ੍ਥਾਯਿਤ੍ਵੇਨ ਨਿਤ੍ਯ ਇਤਿ . ਏਵਂ ਕਾਲਸ੍ਯ ਪਰ੍ਯਾਯਸ੍ਵਰੂਪਂ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਵਰੂਪਂ ਚ ਜ੍ਞਾਤਵ੍ਯਮ੍ .. ਅਥਵਾਨੇਨ ਗਾਥਾਦ੍ਵਯੇਨ ਸਮਯਰੂਪਵ੍ਯਵਹਾਰਕਾਲਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਨਂ ਕ੍ਰਿਯਤੇ . ਨਿਸ਼੍ਚਯਕਾਲਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਨਂ ਤੁ ‘ਉਪ੍ਪਾਦੋ ਪਦ੍ਧਂਸੋ’ ਇਤ੍ਯਾਦਿ ਗਾਥਾਤ੍ਰਯੇਣਾਗ੍ਰੇ ਕਰੋਤਿ . ਤਦ੍ਯਥਾ — ਸਮਓ ਪਰਮਾਰ੍ਥਕਾਲਸ੍ਯ ਪਰ੍ਯਾਯਭੂਤਸਮਯਃ . ਅਵਪ੍ਪਦੇਸੋ ਅਪਗਤਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋ ਦ੍ਵਿਤੀਯਾਦਿਪ੍ਰਦੇਸ਼ਰਹਿਤੋ ਨਿਰਂਸ਼ ਇਤ੍ਯਰ੍ਥਃ . ਕਥਂ ਨਿਰਂਸ਼ ਇਤਿ ਚੇਤ੍ . ਪਦੇਸਮੇਤ੍ਤਸ੍ਸ ਦਵਿਯਜਾਦਸ੍ਸ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਪੁਦ੍ਗਲਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯ ਸਂਬਨ੍ਧੀ ਯੋਸੌ ਪਰਮਾਣੁਃ ਵਦਿਵਾਦਾਦੋ ਵਟ੍ਟਦਿ ਵ੍ਯਤਿਪਾਤਾਤ੍ ਮਨ੍ਦਗਤਿ- ਗਮਨਾਤ੍ਸਕਾਸ਼ਾਤ੍ਸ ਪਰਮਾਣੁਸ੍ਤਾਵਦ੍ਗਮਨਰੂਪੇਣ ਵਰ੍ਤਤੇ . ਕਂ ਪ੍ਰਤਿ . ਪਦੇਸਮਾਗਾਸਦਵਿਯਸ੍ਸ ਵਿਵਕ੍ਸ਼ਿਤੈ- ਕਾਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਂ ਪ੍ਰਤਿ . ਇਤਿ ਪ੍ਰਥਮਗਾਥਾਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਨਮ੍ . ਵਦਿਵਦਦੋ ਤਂ ਦੇਸਂ ਸ ਪਰਮਾਣੁਸ੍ਤਮਾਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਂ ਯਦਾ ਵ੍ਯਤਿਪਤਿਤੋਤਿਕ੍ਰਾਨ੍ਤੋ ਭਵਤਿ ਤਸ੍ਸਮ ਸਮਓ ਤੇਨ ਪੁਦ੍ਗਲਪਰਮਾਣੁਮਨ੍ਦਗਤਿਗਮਨੇਨ ਸਮਃ ਸਮਾਨਃ ਸਮਯੋ ਭਵਤੀਤਿ ਨਿਰਂਸ਼ਤ੍ਵਮਿਤਿ ਵਰ੍ਤਮਾਨਸਮਯੋ ਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਤਃ . ਇਦਾਨੀਂ ਪੂਰ੍ਵਾਪਰਸਮਯੌ ਕਥਯਤਿ — ਤਦੋ ਪਰੋ ਪੁਵ੍ਵੋ ਤਸ੍ਮਾਤ੍ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤਵਰ੍ਤਮਾਨਸਮਯਾਤ੍ਪਰੋ ਭਾਵੀ ਕੋਪਿ ਸਮਯੋ ਭਵਿਸ਼੍ਯਤਿ ਪੂਰ੍ਵਮਪਿ ਕੋਪਿ ਗਤਃ ਅਤ੍ਥੋ ਜੋ ਏਵਂ ਯਃ ਸਮਯਤ੍ਰਯਰੂਪੋਰ੍ਥਃ ਸੋ ਕਾਲੋ ਸੋਤੀਤਾਨਾਗਤਵਰ੍ਤਮਾਨਰੂਪੇਣ ਤ੍ਰਿਵਿਧਵ੍ਯਵਹਾਰਕਾਲੋ ਭਣ੍ਯਤੇ . ਸਮਓ ਉਪ੍ਪਣ੍ਣਪਦ੍ਧਂਸੀ ਤੇਸ਼ੁ ਤ੍ਰਿਸ਼ੁ ਮਧ੍ਯੇ ਯੋਸੌ ਵਰ੍ਤਮਾਨਃ ਸ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸੀ ਅਤੀਤਾਨਾਗਤੌ ਤੁ ਸਂਖ੍ਯੇਯਾਸਂਖ੍ਯੇ- ਜਿਸਕਾ ਨਿਤ੍ਯਤ੍ਵ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਤਾ ਹੈ ਐਸਾ ਪਦਾਰ੍ਥ ਵਹ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੈ . ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਮਯ (ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯ) ਅਨੁਤ੍ਪਨ੍ਨ -ਅਵਿਨਸ਼੍ਟ ਹੈ ਔਰ ਪਰ੍ਯਾਯਸਮਯ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨਧ੍ਵਂਸੀ ਹੈ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ‘ਸਮਯ’ ਪਰ੍ਯਾਯ ਉਤ੍ਪਤ੍ਤਿ- ਵਿਨਾਸ਼ਵਾਲੀ ਹੈ .) ਯਹ ‘ਸਮਯ’ ਨਿਰਂਸ਼ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਯਦਿ ਐਸਾ ਨ ਹੋ ਤੋ ਆਕਾਸ਼ਕੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕਾ ਨਿਰਂਸ਼ਤ੍ਵ ਨ ਬਨੇ .

ਔਰ ਏਕ ਸਮਯਮੇਂ ਪਰਮਾਣੁ ਲੋਕਕੇ ਅਨ੍ਤ ਤਕ ਜਾਤਾ ਹੈ ਫਿ ਰ ਭੀ ‘ਸਮਯ’ ਕੇ ਅਂਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਜੈਸੇ (ਪਰਮਾਣੁਕੇ ) ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ (ਖਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰਕਾ) ਅਵਗਾਹਪਰਿਣਾਮ ਹੋਤਾ ਹੈ ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ (ਪਰਮਾਣੁਕੇ) ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ ਗਤਿਪਰਿਣਾਮ ਹੋਤਾ ਹੈ . ਇਸੇ ਸਮਝਾਤੇ ਹੈਂ : — ਜੈਸੇ ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ ਅਵਗਾਹਪਰਿਣਾਮਕੇ ਕਾਰਣ ਏਕ ਪਰਮਾਣੁਕੇ ਪਰਿਮਾਣਕੇ ਬਰਾਬਰ ਅਨਨ੍ਤ ਪਰਮਾਣੁਓਂਕਾ ਸ੍ਕਂਧ ਬਨਤਾ ਹੈ ਤਥਾਪਿ ਵਹ ਸ੍ਕਂਧ ਪਰਮਾਣੁਕੇ ਅਨਨ੍ਤ ਅਂਸ਼ੋਂਕੋ ਸਿਦ੍ਧ ਨਹੀਂ ਕਰਤਾ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਪਰਮਾਣੁ ਨਿਰਂਸ਼ ਹੈ; ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਜੈਸੇ ਏਕ ਕਾਲਾਣੁਸੇ ਵ੍ਯਾਪ੍ਤ ਏਕ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕੇ ਅਤਿਕ੍ਰਮਣਕੇ ਮਾਪਕੇ ਬਰਾਬਰ ਏਕ ‘ਸਮਯ’ ਮੇਂ ਪਰਮਾਣੁ ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ ਗਤਿਪਰਿਣਾਮਕੇ ਕਾਰਣ ਲੋਕਕੇ ਏਕ ਛੋਰਸੇ ਦੂਸਰੇ ਛੋਰ ਤਕ ਜਾਤਾ ਹੈ ਤਬ (ਉਸ ਪਰਮਾਣੁਕੇ

Page 276 of 513
PDF/HTML Page 309 of 546
single page version

ਕ੍ਰਮਣਪਰਿਮਾਣਾਵਚ੍ਛਿਨ੍ਨੇਨੈਕਸਮਯੇਨੈਕਸ੍ਮਾਲ੍ਲੋਕਾਨ੍ਤਾਦ੍ ਦ੍ਵਿਤੀਯਂ ਲੋਕਾਨ੍ਤਮਾਕ੍ਰਾਮਤਃ ਪਰਮਾਣੋਰ- ਸਂਖ੍ਯੇਯਾਃ ਕਾਲਾਣਵਃ ਸਮਯਸ੍ਯਾਨਂਸ਼ਤ੍ਵਾਦਸਂਖ੍ਯੇਯਾਂਸ਼ਤ੍ਵਂ ਨ ਸਾਧਯਨ੍ਤਿ ..੧੩੯.. ਯਾਨਨ੍ਤਸਮਯਾਵਿਤ੍ਯਰ੍ਥਃ . ਏਵਮੁਕ੍ਤਲਕ੍ਸ਼ਣੇ ਕਾਲੇ ਵਿਦ੍ਯਮਾਨੇਪਿ ਪਰਮਾਤ੍ਮਤਤ੍ਤ੍ਵਮਲਭਮਾਨੋਤੀਤਾਨਨ੍ਤਕਾਲੇ ਸਂਸਾਰਸਾਗਰੇ ਭ੍ਰਮਿਤੋਯਂ ਜੀਵੋ ਯਤਸ੍ਤਤਃ ਕਾਰਣਾਤ੍ਤਦੇਵ ਨਿਜਪਰਮਾਤ੍ਮਤਤ੍ਤ੍ਵਂ ਸਰ੍ਵਪ੍ਰਕਾਰੋਪਾਦੇਯਰੂਪੇਣ ਸ਼੍ਰਦ੍ਧੇਯਂ, ਸ੍ਵਸਂਵੇਦਨਜ੍ਞਾਨਰੂਪੇਣ ਜ੍ਞਾਤਵ੍ਯਮਾਹਾਰਭਯਮੈਥੁਨਪਰਿਗ੍ਰਹਸਂਜ੍ਞਾਸ੍ਵਰੂਪਪ੍ਰਭ੍ਰੁਤਿਸਮਸ੍ਤਰਾਗਾਦਿਵਿਭਾਵਤ੍ਯਾਗੇਨ ਧ੍ਯੇਯਮਿਤਿ ਤਾਤ੍ਪਰ੍ਯਮ੍ ..੧੩੯.. ਏਵਂ ਕਾਲਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਨਮੁਖ੍ਯਤ੍ਵੇਨ ਸ਼ਸ਼੍ਠਸ੍ਥਲੇ ਗਾਥਾਦ੍ਵਯਂ ਗਤਮ੍ . ਅਥ ਪੂਰ੍ਵਂ ਦ੍ਵਾਰਾ ਉਲ੍ਲਂਘਿਤ ਹੋਨੇਵਾਲੇ) ਅਸਂਖ੍ਯ ਕਾਲਾਣੁ ‘ਸਮਯ’ ਕੇ ਅਸਂਖ੍ਯ ਅਂਸ਼ੋਂਕੋ ਸਿਦ੍ਧ ਨਹੀਂ ਕਰਤੇ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ‘ਸਮਯ’ ਨਿਰਂਸ਼ ਹੈ .

ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਪਰਮਾਣੁਕੋ ਏਕ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸੇ ਦੂਸਰੇ ਅਨਂਤਰ (ਅਨ੍ਤਰਰਹਿਤ) ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਪਰ ਮਨ੍ਦ ਗਤਿਸੇ ਜਾਨੇਮੇਂ ਜਿਤਨਾ ਕਾਲ ਲਗਤਾ ਹੈ ਉਸੇ ‘ਸਮਯ’ ਕਹਤੇ ਹੈਂ . ਵਹ ਸਮਯ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਕੀ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਾਤਿਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮ ਪਰ੍ਯਾਯ ਹੈ . ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯ ਨਿਤ੍ਯ ਹੈ; ‘ਸਮਯ’ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਤਾ ਹੈ ਔਰ ਨਸ਼੍ਟ ਹੋਤਾ ਹੈ . ਜੈਸੇ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਆਕਾਸ਼ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਾ ਛੋਟੇਸੇ ਛੋਟਾ ਅਂਸ਼ ਹੈ, ਉਸਕੇ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ, ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ‘ਸਮਯ’ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਕੀ ਛੋਟੀਸੇ ਛੋਟੀ ਨਿਰਂਸ਼ ਪਰ੍ਯਾਯ ਹੈ, ਉਸਕੇ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ . ਯਦਿ ‘ਸਮਯ’ ਕੇ ਭਾਗ ਹੋਂ ਤੋ ਪਰਮਾਣੁਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਏਕ ‘ਸਮਯ’ ਮੇਂ ਉਲ੍ਲਂਘਨ ਕਿਯੇ ਜਾਨੇਵਾਲੇ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕੇ ਭੀ ਉਤਨੇ ਹੀ ਭਾਗ ਹੋਨੇ ਚਾਹਿਯੇ; ਕਿਨ੍ਤੁ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋ ਨਿਰਂਸ਼ ਹੈ; ਇਸਲਿਯੇ ‘ਸਮਯ’ ਭੀ ਨਿਰਂਸ਼ ਹੀ ਹੈ .

ਯਹਾਁ ਪ੍ਰਸ਼੍ਨ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਜਬ ਪੁਦ੍ਗਲ -ਪਰਮਾਣੁ ਸ਼ੀਘ੍ਰ ਗਤਿਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਏਕ ‘ਸਮਯ’ ਮੇਂ ਲੋਕਕੇ ਏਕ ਛੋਰਸੇ ਦੂਸਰੇ ਛੋਰ ਤਕ ਪਹੁਁਚ ਜਾਤਾ ਹੈ ਤਬ ਵਹ ਚੌਦਹ ਰਾਜੂ ਤਕ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋਂਮੇਂ ਸ਼੍ਰੇਣਿਬਦ੍ਧ ਜਿਤਨੇ ਕਾਲਾਣੁ ਹੈਂ ਉਨ ਸਬਕੋ ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ ਕਰਤਾ ਹੈ; ਇਸਲਿਯੇ ਅਸਂਖ੍ਯ ਕਾਲਾਣੁਓਂਕੋ ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ ਕਰਨੇਸੇ ‘ਸਮਯ’ਕੇ ਅਸਂਖ੍ਯ ਅਂਸ਼ ਹੋਨਾ ਚਾਹਿਯੇ’’ ਇਸਕਾ ਸਮਾਧਾਨ ਯਹ ਹੈ : —

ਜੈਸੇ ਅਨਨ੍ਤ ਪਰਮਾਣੁਓਂਕਾ ਕੋਈ ਸ੍ਕਂਧ ਆਕਾਸ਼ਕੇ ਏਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮੇਂ ਸਮਾਕਰ ਪਰਿਮਾਣਮੇਂ (ਕਦਮੇਂ) ਏਕ ਪਰਮਾਣੁ ਜਿਤਨਾ ਹੀ ਹੋਤਾ ਹੈ, ਸੋ ਵਹ ਪਰਮਾਣੁਓਂਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ (ਖਾਸ) ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਅਵਗਾਹਪਰਿਣਾਮਕੇ ਕਾਰਣ ਹੀ ਹੈ; (ਪਰਮਾਣੁਓਂਮੇਂ ਐਸੀ ਹੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ ਪ੍ਰਕਾਰਕੀ ੧ਅਵਗਾਹਪਰਿਣਾਮਕੀ ਸ਼ਕ੍ਤਿ ਹੈ, ਜਿਸਕੇ ਕਾਰਣ ਐਸਾ ਹੋਤਾ ਹੈ,) ਇਸਸੇ ਕਹੀਂ ਪਰਮਾਣੁਕੇ ਅਨਨ੍ਤ ਅਂਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ; ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਕੋਈ ਪਰਮਾਣੁ ਏਕ ਸਮਯਮੇਂ ਅਸਂਖ੍ਯ ਕਾਲਾਣੁਓਂਕੋ ਉਲ੍ਲਂਘਨ ਕਰਕੇ ਲੋਕਕੇ ਏਕ ਛੋਰਸੇ ਦੂਸਰੇ ਛੋਰ ਤਕ ਪਹੁਁਚ ਜਾਤਾ ਹੈ, ਸੋ ਵਹ ਪਰਮਾਣੁਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਗਤਿਪਰਿਣਾਮਕੇ ਕਾਰਣ ਹੀ ਹੈ; (ਪਰਮਾਣੁਮੇਂ ਐਸੀ ਹੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ ਪ੍ਰਕਾਰਕੀ ਗਤਿਪਰਿਣਾਮਕੀ ਸ਼ਕ੍ਤਿ ਹੈ, ਜਿਸਕੇ ਕਾਰਣ ਐਸਾ ਹੋਤਾ ਹੈ;) ਇਸਸੇ ਕਹੀਂ ‘ਸਮਯ’ਕੇ ਅਸਂਖ੍ਯ ਅਂਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ ..੧੩੯.. ੧. ਆਕਾਸ਼ਮੇਂ ਅਵਗਾਹਹੇਤੁਤ੍ਵਕੇ ਕਾਰਣ ਐਸੀ ਸ਼ਕ੍ਤਿ ਹੈ ਕਿ ਉਸਕਾ ਏਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਭੀ ਅਨਨ੍ਤ ਪਰਮਾਣੁਓਂਕੋ ਅਵਕਾਸ਼

Page 277 of 513
PDF/HTML Page 310 of 546
single page version

ਆਕਾਸ਼ਸ੍ਯੈਕਾਣੁਵ੍ਯਾਪ੍ਯੋਂਸ਼ਃ ਕਿਲਾਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਃ, ਸ ਖਲ੍ਵੇਕੋਪਿ ਸ਼ੇਸ਼ਪਂਚਦ੍ਰਵ੍ਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਨਾਂ ਪਰਮਸੌਕ੍ਸ਼੍ਮ੍ਯਪਰਿਣਤਾਨਨ੍ਤਪਰਮਾਣੁਸ੍ਕਨ੍ਧਾਨਾਂ ਚਾਵਕਾਸ਼ਦਾਨਸਮਰ੍ਥਃ . ਅਸ੍ਤਿ ਚਾਵਿਭਾਗੈਕਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਪ੍ਯਂਸ਼- ਕਲ੍ਪਨਮਾਕਾਸ਼ਸ੍ਯ, ਸਰ੍ਵੇਸ਼ਾਮਣੂਨਾਮਵਕਾਸ਼ਦਾਨਸ੍ਯਾਨ੍ਯਥਾਨੁਪਪਤ੍ਤੇਃ . ਯਦਿ ਪੁਨਰਾਕਾਸ਼ਸ੍ਯਾਂਸ਼ਾ ਨ ਸ੍ਯੁਰਿਤਿ ਮਤਿਸ੍ਤਦਾਙ੍ਗੁਲੀਯੁਗਲਂ ਨਭਸਿ ਪ੍ਰਸਾਰ੍ਯ ਨਿਰੂਪ੍ਯਤਾਂ ਕਿਮੇਕਂ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰਂ ਕਿਮਨੇਕਮ੍ . ਏਕਂ ਯਤ੍ਸੂਚਿਤਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸ੍ਵਰੂਪਂ ਤਦਿਦਾਨੀਂ ਵਿਵ੍ਰੁਣੋਤਿ — ਆਗਾਸਮਣੁਣਿਵਿਟ੍ਠਂ ਆਕਾਸ਼ਂ ਅਣੁਨਿਵਿਸ਼੍ਟਂ ਪੁਦ੍ਗਲ- ਪਰਮਾਣੁਵ੍ਯਾਪ੍ਤਮ੍ . ਆਗਾਸਪਦੇਸਸਣ੍ਣਯਾ ਭਣਿਦਂ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸਂਜ੍ਞਯਾ ਭਣਿਤਂ ਕਥਿਤਮ੍ . ਸਵ੍ਵੇਸਿਂ ਚ ਅਣੂਣਂ

ਅਨ੍ਵਯਾਰ੍ਥ : — [ਅਣੁਨਿਵਿਸ਼੍ਟਂ ਆਕਾਸ਼ਂ ] ਏਕ ਪਰਮਾਣੁ ਜਿਤਨੇ ਆਕਾਸ਼ਮੇਂ ਰਹਤਾ ਹੈ ਉਤਨੇ ਆਕਾਸ਼ਕੋ [ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸਂਜ੍ਞਯਾ ] ‘ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼’ ਐਸੇ ਨਾਮਸੇ [ਭਣਿਤਮ੍ ] ਕਹਾ ਗਯਾ ਹੈ . [ਚ ] ਔਰ [ਤਤ੍ ] ਵਹ [ਸਰ੍ਵੇਸ਼ਾਂ ਅਣੂਨਾਂ ] ਸਮਸ੍ਤ ਪਰਮਾਣੁਓਂਕੋ [ਅਵਕਾਸ਼ਂ ਦਾਤੁਂ ਸ਼ਕ੍ਨੋਤਿ ] ਅਵਕਾਸ਼ ਦੇਨੇਕੋ ਸਮਰ੍ਥ ਹੈ ..੧੪੦..

ਟੀਕਾ : — ਆਕਾਸ਼ਕਾ ਏਕ ਪਰਮਾਣੁਸੇ ਵ੍ਯਾਪ੍ਯ ਅਂਸ਼ ਵਹ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੈ; ਔਰ ਵਹ ਏਕ (ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਭੀ ਸ਼ੇਸ਼ ਪਾਁਚ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋਂਕੋ ਤਥਾ ਪਰਮ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਤਾਰੂਪਸੇ ਪਰਿਣਮਿਤ ਅਨਨ੍ਤ ਪਰਮਾਣੁਓਂਕੇ ਸ੍ਕਂਧੋਂਕੋ ਅਵਕਾਸ਼ ਦੇਨੇਮੇਂ ਸਮਰ੍ਥ ਹੈ . ਆਕਾਸ਼ ਅਵਿਭਾਗ (ਅਖਂਡ) ਏਕ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੈ, ਫਿ ਰ ਭੀ ਉਸਮੇਂ (ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਰੂਪ) ਅਂਸ਼ਕਲ੍ਪਨਾ ਹੋ ਸਕਤੀ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਯਦਿ ਐਸਾ ਨ ਹੋ ਤੋ ਸਰ੍ਵ ਪਰਮਾਣੁਓਂਕੋ ਅਵਕਾਸ਼ ਦੇਨਾ ਨਹੀਂ ਬਨ ਸਕੇਗਾ .

ਐਸਾ ਹੋਨੇ ਪਰ ਭੀ ਯਦਿ ‘ਆਕਾਸ਼ਕੇ ਅਂਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ’ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਅਂਸ਼ਕਲ੍ਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਜਾਤੀ), ਐਸੀ (ਕਿਸੀਕੀ) ਮਾਨ੍ਯਤਾ ਹੋ, ਤੋ ਆਕਾਸ਼ਮੇਂ ਦੋ ਅਂਗੁਲਿਯਾਁ ਫੈ ਲਾਕਰ ਬਤਾਇਯੇ ਕਿ ‘ਦੋ ਅਂਗੁਲਿਯੋਂਕਾ

ਆਕਾਸ਼ ਜੇ ਅਣੁਵ੍ਯਾਪ੍ਯ, ‘ਆਭਪ੍ਰਦੇਸ਼’ ਸਂਜ੍ਞਾ ਤੇਹਨੇ; ਤੇ ਏਕ ਸੌ ਪਰਮਾਣੁਨੇ ਅਵਕਾਸ਼ਦਾਨਸਮਰ੍ਥ ਛੇ. ੧੪੦.

Page 278 of 513
PDF/HTML Page 311 of 546
single page version

ਚੇਤ੍ਕਿਮਭਿਨ੍ਨਾਂਸ਼ਾਵਿਭਾਗੈਕਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਨ ਕਿਂ ਵਾ ਭਿਨ੍ਨਾਂਸ਼ਾਵਿਭਾਗੈਕਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਨ . ਅਭਿਨ੍ਨਾਂਸ਼ਾ- ਵਿਭਾਗੈਕਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਨ ਚੇਤ੍ ਯੇਨਾਂਸ਼ੇਨੈਕਸ੍ਯਾ ਅਂਗੁਲੇਃ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰਂ ਤੇਨਾਂਸ਼ੇਨੇਤਰਸ੍ਯਾ ਇਤ੍ਯਨ੍ਯਤਰਾਂਸ਼ਾਭਾਵਃ . ਏਵਂ ਦ੍ਵਯਾਦ੍ਯਂਸ਼ਾਨਾਮਭਾਵਾਦਾਕਾਸ਼ਸ੍ਯ ਪਰਮਾਣੋਰਿਵ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਤ੍ਵਮ੍ . ਭਿਨ੍ਨਾਂਸ਼ਾਵਿਭਾਗੈਕਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਨ ਚੇਤ੍ ਅਵਿਭਾਗੈਕਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯਾਂਸ਼ਕਲ੍ਪਨਮਾਯਾਤਮ੍ . ਅਨੇਕਂ ਚੇਤ੍ ਕਿਂ ਸਵਿਭਾਗਾਨੇਕਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਨ ਕਿਂ ਵਾਵਿਭਾਗੈ- ਕਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਨ . ਸਵਿਭਾਗਾਨੇਕਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਨ ਚੇਤ੍ ਏਕਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯਾਕਾਸ਼ਸ੍ਯਾਨਨ੍ਤਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵਂ, ਅਵਿਭਾਗੈਕਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਨ ਚੇਤ੍ ਅਵਿਭਾਗੈਕਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯਾਂਸ਼ਕਲ੍ਪਨਮਾਯਾਤਮ੍ ..੧੪੦.. ਸਰ੍ਵੇਸ਼ਾਮਣੂਨਾਂ ਚਕਾਰਾਤ੍ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਸ੍ਕਨ੍ਧਾਨਾਂ ਚ ਸਕ੍ਕਦਿ ਤਂ ਦੇਦੁਮਵਗਾਸਂ ਸ਼ਕ੍ਨੋਤਿ ਸ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋ ਦਾਤੁਮ- ਵਕਾਸ਼ਮ੍ . ਤਸ੍ਯਾਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸ੍ਯ ਯਦੀਤ੍ਥਂਭੂਤਮਵਕਾਸ਼ਦਾਨਸਾਮਰ੍ਥ੍ਯਂ ਨ ਭਵਤਿ ਤਦਾਨਨ੍ਤਾਨਨ੍ਤੋ ਜੀਵਰਾਸ਼ਿਸ੍ਤ- ਸ੍ਮਾਦਪ੍ਯਨਨ੍ਤਗੁਣਪੁਦ੍ਗਲਰਾਸ਼ਿਸ਼੍ਚਾਸਂਖ੍ਯੇਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ਲੋਕੇ ਕਥਮਵਕਾਸ਼ਂ ਲਭਤੇ . ਤਚ੍ਚ ਵਿਸ੍ਤਰੇਣ ਪੂਰ੍ਵਂ ਭਣਿਤਮੇਵ . ਅਥ ਮਤਮ੍ – ਅਖਣ੍ਡਾਕਾਸ਼ਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਿਭਾਗਃ ਕਥਂ ਘਟਤੇ . ਪਰਿਹਾਰਮਾਹ – ਚਿਦਾਨਨ੍ਦੈਕਸ੍ਵਭਾਵਨਿਜਾਤ੍ਮ- ਤਤ੍ਤ੍ਵਪਰਮੈਕਾਗ੍ਰ੍ਯਲਕ੍ਸ਼ਣਸਮਾਧਿਸਂਜਾਤਨਿਰ੍ਵਿਕਾਰਾਹ੍ਲਾਦੈਕਰੂਪਸੁਖਸੁਧਾਰਸਾਸ੍ਵਾਦਤ੍ਰੁਪ੍ਤਮੁਨਿਯੁਗਲਸ੍ਯਾਵਸ੍ਥਿਤਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰਂ ਕਿਮੇਕਮਨੇਕਂ ਵਾ . ਯਦ੍ਯੇਕਂ ਤਰ੍ਹਿ ਦ੍ਵਯੋਰਪ੍ਯੇਕਤ੍ਵਂ ਪ੍ਰਾਪ੍ਨੋਤਿ . ਨ ਚ ਤਥਾ . ਭਿਨ੍ਨਂ ਚੇਤ੍ਤਦਾ ਅਖਣ੍ਡਸ੍ਯਾ- ਪ੍ਯਾਕਾਸ਼ਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਿਭਾਗੋ ਨ ਵਿਰੁਧ੍ਯਤ ਇਤ੍ਯਰ੍ਥਃ ..੧੪੦.. ਅਥ ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯੋਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯੌ ਏਕ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ ਹੈ ਯਾ ਅਨੇਕ ?’ ਯਦਿ ਏਕ ਹੈ ਤੋ (ਪ੍ਰਸ਼੍ਨ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ : — ), (੧) ਆਕਾਸ਼ ਅਭਿਨ੍ਨ ਅਂਸ਼ੋਵਾਲਾ ਅਵਿਭਾਗ ਏਕ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਦੋ ਅਂਗੁਲਿਯੋਂਕਾ ਏਕ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ ਹੈ ਯਾ (੨) ਭਿਨ੍ਨ ਅਂਸ਼ੋਂਵਾਲਾ ਅਵਿਭਾਗ ਏਕ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ? (੧) ਯਦਿ ‘ਆਕਾਸ਼ ਅਭਿਨ੍ਨ ਅਂਸ਼ਵਾਲਾ ਅਵਿਭਾਗ ਏਕ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੈ ਇਸਲਿਯੇ ਦੋ ਅਂਗੁਲਿਯੋਂਕਾ ਏਕ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ ਹੈ’ ਐਸਾ ਕਹਾ ਜਾਯ ਤੋ, ਜੋ ਅਂਸ਼ ਏਕ ਅਂਗੁਲਿਕਾ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ ਹੈ ਵਹੀ ਅਂਸ਼ ਦੂਸਰੀ ਅਂਗੁਲਿਕਾ ਭੀ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਦੋਮੇਂਸੇ ਏਕ ਅਂਸ਼ਕਾ ਅਭਾਵ ਹੋ ਗਯਾ . ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੋ ਇਤ੍ਯਾਦਿ (ਏਕਸੇ ਅਧਿਕ) ਅਂਸ਼ੋਂਕਾ ਅਭਾਵ ਹੋਨੇਸੇ ਆਕਾਸ਼ ਪਰਮਾਣੁਕੀ ਭਾਁਤਿ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਸਿਦ੍ਧ ਹੁਆ ! (ਇਸਲਿਯੇ ਯਹ ਤੋ ਘਟਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ); (੨) ਯਦਿ ਯਹ ਕਹਾ ਜਾਯ ਕਿ ‘ਆਕਾਸ਼ ਭਿਨ੍ਨ ਅਂਸ਼ੋਂਵਾਲਾ ਅਵਿਭਾਗ ਏਕ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੈ’ (ਇਸਲਿਯੇ ਦੋ ਅਂਗੁਲਿਯੋਂਕਾ ਏਕ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ ਹੈ) ਤੋ (ਯਹ ਯੋਗ੍ਯ ਹੀ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ) ਅਵਿਭਾਗ ਏਕ ਦ੍ਰਵ੍ਯਮੇਂ ਅਂਸ਼ – ਕਲ੍ਪਨਾ ਫਲਿਤ ਹੁਈ .

ਯਦਿ ਐਸਾ ਕਹਾ ਜਾਯ ਕਿ (ਦੋ ਅਂਗੁਲਿਯੋਂਕੇ) ‘ਅਨੇਕ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ ਹੈਂ ’ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਏਕਸੇ ਅਧਿਕ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ ਹੈਂ, ਏਕ ਨਹੀਂ) ਤੋ (ਪ੍ਰਸ਼੍ਨ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ – ), (੧) ‘ਆਕਾਸ਼ ਸਵਿਭਾਗ (ਖਂਡਖਂਡਰੂਪ) ਅਨੇਕ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੈ ਇਸਲਿਯੇ ਦੋ ਅਂਗੁਲਿਯੋਂਕੇ ਅਨੇਕ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ ਹੈਂ ਯਾ (੨) ‘ਆਕਾਸ਼ ਅਵਿਭਾਗ ਏਕ ਦ੍ਰਵ੍ਯ’ ਹੋਨੇਪਰ ਭੀ ਦੋ ਅਂਗੁਲਿਯੋਂਕੇ ਅਨੇਕ (ਏਕ ਸੇ ਅਧਿਕ) ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ ਹੈਂ ? (੧) ‘ਆਕਾਸ਼ ਸਵਿਭਾਗ ਅਨੇਕ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੋਨੇਸੇ ਦੋ ਅਂਗਲਿਯੋਂਕੇ ਅਨੇਕ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ ਹੈਂ’ ਐਸਾ ਮਾਨਾ ਜਾਯ ਤੋ, ਆਕਾਸ਼ ਜੋ ਕਿ ਏਕ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੈ ਉਸੇ ਅਨਨ੍ਤਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵ ਆਜਾਯਗਾ’; (ਇਸਲਿਯੇ ਯਹ ਤੋ ਘਟਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ) (੨) ‘ਆਕਾਸ਼ ਅਵਿਭਾਗ ਏਕ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੋਨੇਸੇ ਦੋ ਅਂਗੁਲਿਯੋਂਕਾ ਅਨੇਕ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ ਹੈ’ ਐਸਾ ਮਾਨਾ ਜਾਯ ਤੋ (ਯਹ ਯੋਗ੍ਯ ਹੀ ਹੈ ਕ੍ਯੋਂਕਿ) ਅਵਿਭਾਗ ਏਕ ਦ੍ਰਵ੍ਯਮੇਂ ਅਂਸ਼ਕਲ੍ਪਨਾ ਫਲਿਤ ਹੁਈ ..੧੪੦..

Page 279 of 513
PDF/HTML Page 312 of 546
single page version

ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਪ੍ਰਚਯੋ ਹਿ ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯਃ ਸਮਯਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਪ੍ਰਚਯਸ੍ਤਦੂਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯਃ . ਤਤ੍ਰਾਕਾਸ਼ਸ੍ਯਾ- ਵਸ੍ਥਿਤਾਨਨ੍ਤਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਾਦ੍ਧਰ੍ਮਾਧਰ੍ਮਯੋਰਵਸ੍ਥਿਤਾਸਂਖ੍ਯੇਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਾਜ੍ਜੀਵਸ੍ਯਾਨਵਸ੍ਥਿਤਾਸਂਖ੍ਯੇਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਾਤ੍ਪੁਦ੍ਗਲਸ੍ਯ ਨਿਰੂਪਯਤਿ — ਏਕ੍ਕੋ ਵ ਦੁਗੇ ਬਹੁਗਾ ਸਂਖਾਤੀਦਾ ਤਦੋ ਅਣਂਤਾ ਯ ਏਕੋ ਵਾ ਦ੍ਵੌ ਬਹਵਃ ਸਂਖ੍ਯਾਤੀਤਾਸ੍ਤਤੋਨਨ੍ਤਾਸ਼੍ਚ . ਦਵ੍ਵਾਣਂ ਚ ਪਦੇਸਾ ਸਂਤਿ ਹਿ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਂ ਵਿਹਾਯ ਪਞ੍ਚਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਂ ਸਂਬਨ੍ਧਿਨ ਏਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾ ਯਥਾਸਂਭਵਂ ਸਨ੍ਤਿ ਹਿ ਸ੍ਫੁ ਟਮ੍ . ਸਮਯ ਤ੍ਤਿ ਕਾਲਸ੍ਸ ਕਾਲਸ੍ਯ ਪੁਨਃ ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤਸਂਖ੍ਯੋਪੇਤਾਃ ਸਮਯਾਃ ਸਨ੍ਤੀਤਿ . ਤਦ੍ਯਥਾ – ਏਕਾਕਾਰਪਰਮ- ਸਮਰਸੀਭਾਵਪਰਿਣਤਪਰਮਾਨਨ੍ਦੈਕਲਕ੍ਸ਼ਣਸੁਖਾਮ੍ਰੁਤਭਰਿਤਾਵਸ੍ਥਾਨਾਂ ਕੇਵਲਜ੍ਞਾਨਾਦਿਵ੍ਯਕ੍ਤਿਰੂਪਾਨਨ੍ਤਗੁਣਾਧਾਰਭੂਤਾਨਾਂ ਲੋਕਾਕਾਸ਼ਪ੍ਰਮਿਤਸ਼ੁਦ੍ਧਾਸਂਖ੍ਯੇਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਨਾਂ ਮੁਕ੍ਤਾਤ੍ਮਪਦਾਰ੍ਥੇ ਯੋਸੌ ਪ੍ਰਚਯਃ ਸਮੂਹਃ ਸਮੁਦਾਯੋ ਰਾਸ਼ਿਃ ਸ . ਕਿਂ ਕਿਂ ਭਣ੍ਯਤੇ . ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯ ਇਤਿ ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਸਾਮਾਨ੍ਯਮਿਤਿ ਵਿਸ੍ਤਾਰਸਾਮਾਨ੍ਯਮਿਤਿ ਅਕ੍ਰਮਾਨੇਕਾਨ੍ਤ ਇਤਿ ਚ

ਅਨ੍ਵਯਾਰ੍ਥ : — [ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਂ ਚ ] ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੇ [ਏਕਃ ] ਏਕ, [ਦ੍ਵੌ ] ਦੋ, [ਬਹਵਃ ] ਬਹੁਤਸੇ, [ਸਂਖ੍ਯਾਤੀਤਾਃ ] ਅਸਂਖ੍ਯ, [ਵਾ ] ਅਥਵਾ [ਤਤਃ ਅਨਨ੍ਤਾਃ ਚ ] ਅਨਨ੍ਤ [ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਃ ] ਪ੍ਰਦੇਸ਼ [ਸਨ੍ਤਿ ਹਿ ] ਹੈਂ . [ਕਾਲਸ੍ਯ ] ਕਾਲਸੇ [ਸਮਯਾਃ ਇਤਿ ] ‘ਸਮਯ’ ਹੈਂ ..੧੪੧..

ਟੀਕਾ : — ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋਂਕਾ ਪ੍ਰਚਯ (ਸਮੂਹ) ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯ ਔਰ ਸਮਯਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ ੩ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਯੋਂਕਾ ਸਮੂਹ ਵਹ ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯ ਹੈ .

ਵਹਾਁ ਆਕਾਸ਼ ਅਵਸ੍ਥਿਤ (-ਨਿਸ਼੍ਚਲ, ਸ੍ਥਿਰ) ਅਨਨ੍ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਹੋਨੇਸੇ ਧਰ੍ਮ ਤਥਾ ਅਧਰ੍ਮ ਅਵਸ੍ਥਿਤ ਅਸਂਖ੍ਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਹੋਨੇਸੇ ਜੀਵ ਅਨਵਸ੍ਥਿਤ (ਅਸ੍ਥਿਰ) ਅਸਂਖ੍ਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਹੈ ਔਰ ਪੁਦ੍ਗਲ ੧. ਤਿਰ੍ਯਕ੍ = ਤਿਰਛਾ; ਆਡਾ; ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ - ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਿਤ (ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋਂਕਾ ਫੈ ਲਾਵ) . ੨. ਊ ਰ੍ਧ੍ਵ = ਊਁਚਾ; ਕਾਲ - ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਿਤ . ੩. ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ = ਵਰ੍ਤਨਾ; ਪਰਿਣਤਿ; ਪਰ੍ਯਾਯ; ਉਤ੍ਪਾਦ -ਵ੍ਯਯ -ਧ੍ਰੌਵ੍ਯ; ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵ .

Page 280 of 513
PDF/HTML Page 313 of 546
single page version

ਦ੍ਰਵ੍ਯੇਣਾਨੇਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਸ਼ਕ੍ਤਿਯੁਕ੍ਤੈਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਾਤ੍ਪਰ੍ਯਾਯੇਣ ਦ੍ਵਿਬਹੁਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਾਚ੍ਚਾਸ੍ਤਿ ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯਃ. ਨ ਪੁਨਃ ਕਾਲਸ੍ਯ, ਸ਼ਕ੍ਤ੍ਯਾ ਵ੍ਯਕ੍ਤ੍ਯਾ ਚੈਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਾਤ੍ . ਊਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯਸ੍ਤੁ ਤ੍ਰਿਕੋਟਿਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਿਤ੍ਵੇਨ ਸਾਂਸ਼ਤ੍ਵਾਦ੍ ਦ੍ਰਵ੍ਯਵ੍ਰੁਤ੍ਤੇਃ ਸਰ੍ਵਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਮਨਿਵਾਰਿਤ ਏਵ . ਅਯਂ ਤੁ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਃ — ਸਮਯਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਪ੍ਰਚਯਃ ਸ਼ੇਸ਼ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਮੂਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯਃ, ਸਮਯਪ੍ਰਚਯ ਏਵ ਕਾਲਸ੍ਯੋਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯਃ . ਸ਼ੇਸ਼ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਂ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤੇਰ੍ਹਿ ਸਮਯਾਦਰ੍ਥਾਨ੍ਤਰਭੂਤਤ੍ਵਾਦਸ੍ਤਿ ਸਮਯ- ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਤ੍ਵਮ੍ . ਕਾਲਵ੍ਰੁਤ੍ਤੇਸ੍ਤੁ ਸ੍ਵਤਃ ਸਮਯਭੂਤਤ੍ਵਾਤ੍ਤਨ੍ਨਾਸ੍ਤਿ ..੧੪੧..

ਅਥ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥੋਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯਨਿਰਨ੍ਵਯਤ੍ਵਮੁਪਹਨ੍ਤਿ — ਭਣ੍ਯਤੇ . ਸ ਚ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਪ੍ਰਚਯਲਕ੍ਸ਼ਣਸ੍ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯੋ ਯਥਾ ਮੁਕ੍ਤਾਤ੍ਮਦ੍ਰਵ੍ਯੇ ਭਣਿਤਸ੍ਤਥਾ ਕਾਲਂ ਵਿਹਾਯ ਸ੍ਵਕੀਯ- ਸ੍ਵਕੀਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸਂਖ੍ਯਾਨੁਸਾਰੇਣ ਸ਼ੇਸ਼ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਂ ਸ ਭਵਤੀਤਿ ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯੋ ਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਤਃ . ਪ੍ਰਤਿਸਮਯਵਰ੍ਤਿਨਾਂ ਪੂਰ੍ਵੋਤ੍ਤਰਪਰ੍ਯਾਯਾਣਾਂ ਮੁਕ੍ਤਾਫਲਮਾਲਾਵਤ੍ਸਨ੍ਤਾਨ ਊਰ੍ਦ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯ ਇਤ੍ਯੂਰ੍ਧ੍ਵਸਾਮਾਨ੍ਯਮਿਤ੍ਯਾਯਤਸਾਮਾਨ੍ਯਮਿਤਿ ਕ੍ਰਮਾਨੇਕਾਨ੍ਤ ਇਤਿ ਚ ਭਣ੍ਯਤੇ . ਸ ਚ ਸਰ੍ਵਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਂ ਭਵਤਿ . ਕਿਂਤੁ ਪਞ੍ਚਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਂ ਸਂਬਨ੍ਧੀ ਪੂਰ੍ਵਾਪਰਪਰ੍ਯਾਯਸਨ੍ਤਾਨਰੂਪੋ ਯੋਸਾਵੂਰ੍ਧ੍ਵਤਾਪ੍ਰਚਯਸ੍ਤਸ੍ਯ ਸ੍ਵਕੀਯਸ੍ਵਕੀਯਦ੍ਰਵ੍ਯਮੁਪਾਦਾਨਕਾਰਣਮ੍ . ਕਾਲਸ੍ਤੁ ਪ੍ਰਤਿਸਮਯਂ ਸਹਕਾਰਿਕਾਰਣਂ ਭਵਤਿ . ਯਸ੍ਤੁ ਕਾਲਸ੍ਯ ਸਮਯਸਨ੍ਤਾਨਰੂਪ ਊਰ੍ਧ੍ਵਤਾਪ੍ਰਚਯਸ੍ਤਸ੍ਯ ਕਾਲ ਏਵੋਪਾਦਾਨਕਾਰਣਂ ਸਹਕਾਰਿਕਾਰਣਂ ਚ . ਕਸ੍ਮਾਤ੍ . ਕਾਲਸ੍ਯ ਭਿਨ੍ਨਸਮਯਾਭਾਵਾਤ੍ਪਰ੍ਯਾਯਾ ਏਵ ਸਮਯਾ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀਪਨੇਕੀ ਸ਼ਕ੍ਤਿਸੇ ਯੁਕ੍ਤ ਏਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਾਲਾ ਹੈ ਤਥਾ ਪਰ੍ਯਾਯਸੇ ਦੋ ਅਥਵਾ ਬਹੁਤ (-ਸਂਖ੍ਯਾਤ, ਅਸਂਖ੍ਯਾਤ ਔਰ ਅਨਨ੍ਤ) ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਾਲਾ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਉਨਕੇ ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯ ਹੈ; ਪਰਨ੍ਤੁ ਕਾਲਕੇ (ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯ) ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵਹ ਸ਼ਕ੍ਤਿ ਤਥਾ ਵ੍ਯਕ੍ਤਿ (ਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾ) ਸੇ ਏਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਾਲਾ ਹੈ .

ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯ ਤੋ ਸਰ੍ਵ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੇ ਅਨਿਵਾਰ੍ਯ ਹੀ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਤੀਨ ਕੋਟਿਯੋਂਕੋ (-ਭੂਤ, ਵਰ੍ਤਮਾਨ, ਔਰ ਭਵਿਸ਼੍ਯ ਐਸੇ ਤੀਨੋਂ ਕਾਲੋਂਕੋ) ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ ਕਰਤੀ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਅਂਸ਼ੋਂਸੇ ਯੁਕ੍ਤ ਹੈ . ਪਰਨ੍ਤੁ ਇਤਨਾ ਅਨ੍ਤਰ ਹੈ ਕਿ ੧ਸਮਯਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਯੋਂਕਾ ਪ੍ਰਚਯ ਵਹ (ਕਾਲਕੋ ਛੋੜਕਰ) ਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕਾ ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯ ਹੈ, ਔਰ ਸਮਯੋਂਕਾ ਪ੍ਰਚਯ ਵਹੀ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਕਾ ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਸਮਯਸੇ ਅਰ੍ਥਾਨ੍ਤਰਭੂਤ (-ਅਨ੍ਯ) ਹੋਨੇਸੇ ਵਹ (ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ) ਸਮਯ ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ ਹੈ, ਔਰ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਕੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਤੋ ਸ੍ਵਤਃ ਸਮਯਭੂਤ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਵਹ ਸਮਯਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ..੧੪੧..

ਅਬ, ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਕਾ ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯ ੨ਨਿਰਨ੍ਵਯ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਤਕਾ ਖਂਡਨ ਕਰਤੇ ਹੈਂ : — ੧.* ਸਮਯਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ = ਸਮਯਸੇ ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ; ਸਮਯਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤ ਹੋਨੇਸੇ ਵ੍ਯਵਹਾਰਸੇ ਜਿਸਮੇਂ ਸਮਯਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾ

੨. ਨਿਰਨ੍ਵਯ = ਅਨ੍ਵਯ ਰਹਿਤ, ਏਕ ਪ੍ਰਵਾਹਰੂਪ ਨ ਹੋਨੇਵਾਲਾ, ਖਂਡਿਤ; ਏਕਰੂਪਤਾ -ਸਦ੍ਰੁਸ਼ਤਾਸੇ ਰਹਿਤ .

Page 281 of 513
PDF/HTML Page 314 of 546
single page version

ਸਮਯੋ ਹਿ ਸਮਯਪਦਾਰ੍ਥਸ੍ਯ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਃ . ਤਸ੍ਮਿਨ੍ ਕਸ੍ਯਾਪ੍ਯਵਸ਼੍ਯਮੁਤ੍ਪਾਦਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸੌ ਸਂਭਵਤਃ, ਪਰਮਾਣੋਰ੍ਵ੍ਯਤਿਪਾਤੋਤ੍ਪਦ੍ਯਮਾਨਤ੍ਵੇਨ ਕਾਰਣਪੂਰ੍ਵਤ੍ਵਾਤ੍ . ਤੌ ਯਦਿ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਸ੍ਯੈਵ, ਕਿਂ ਯੌਗਪਦ੍ਯੇਨ ਕਿਂ ਭਵਨ੍ਤੀਤ੍ਯਭਿਪ੍ਰਾਯਃ ..੧੪੧.. ਏਵਂ ਸਪ੍ਤਮਸ੍ਥਲੇ ਸ੍ਵਤਨ੍ਤ੍ਰਗਾਥਾਦ੍ਵਯਂ ਗਤਮ੍ . ਅਥ ਸਮਯਸਨ੍ਤਾਨਰੂਪਸ੍ਯੋਰ੍ਧ੍ਵ- ਪ੍ਰਚਯਸ੍ਯਾਨ੍ਵਯਿਰੂਪੇਣਾਧਾਰਭੂਤਂ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਂ ਵ੍ਯਵਸ੍ਥਾਪਯਤਿ – ਉਪ੍ਪਾਦੋ ਪਦ੍ਧਂਸੋ ਵਿਜ੍ਜਦਿ ਜਦਿ ਉਤ੍ਪਾਦਃ ਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸੋ ਵਿਦ੍ਯਤੇ ਯਦਿ ਚੇਤ੍ . ਕਸ੍ਯ . ਜਸ੍ਸ ਯਸ੍ਯ ਕਾਲਾਣੋਃ . ਕ੍ਵ . ਏਗਸਮਯਮ੍ਹਿ ਏਕਸਮਯੇ ਵਰ੍ਤਮਾਨਸਮਯੇ . ਸਮਯਸ੍ਸ ਸਮਯੋਤ੍ਪਾਦਕਤ੍ਵਾਤ੍ਸਮਯਃ ਕਾਲਾਣੁਸ੍ਤਸ੍ਯ . ਸੋ ਵਿ ਸਮਓ ਸੋਪਿ ਕਾਲਾਣੁਃ ਸਭਾਵਸਮਵਟ੍ਠਿਦੋ ਹਵਦਿ ਸ੍ਵਭਾਵਸਮਵਸ੍ਥਿਤੋ ਭਵਤਿ . ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤਮੁਤ੍ਪਾਦਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸਦ੍ਵਯਂ ਤਦਾਧਾਰਭੂਤਂ ਕਾਲਾਣੁਦ੍ਰਵ੍ਯਰੂਪਂ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਮਿਤਿ

ਅਨ੍ਵਯਾਰ੍ਥ : — [ਯਦਿ ਯਸ੍ਯ ਸਮਯਸ੍ਯ ] ਯਦਿ ਕਾਲਕਾ [ਏਕ ਸਮਯੇ ] ਏਕ ਸਮਯਮੇਂ [ਉਤ੍ਪਾਦਃ ਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸਃ ] ਉਤ੍ਪਾਦ ਔਰ ਵਿਨਾਸ਼ [ਵਿਦ੍ਯਤੇ ] ਪਾਯਾ ਜਾਤਾ ਹੈ, [ਸਃ ਅਪਿ ਸਮਯਃ ] ਤੋ ਵਹ ਭੀ ਕਾਲ [ਸ੍ਵਭਾਵਸਮਵਸ੍ਥਿਤਃ ] ਸ੍ਵਭਾਵਮੇਂ ਅਵਸ੍ਥਿਤ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਧ੍ਰੁਵ [ਭਵਤਿ ] (ਸਿਦ੍ਧ) ਹੈ .

ਟੀਕਾ : — ਸਮਯ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਕਾ ੧ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ ਹੈ; ਉਸਮੇਂ (-ਉਸ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਮੇਂ) ਕਿਸੀਕੇ ਭੀ ਅਵਸ਼੍ਯ ਉਤ੍ਪਾਦ ਤਥਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਸਂਭਵਿਤ ਹੈਂ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਪਰਮਾਣੁਕੇ ਅਤਿਕ੍ਰਮਣਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ (ਸਮਯਰੂਪੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼) ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਤਾ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਵਹ ਕਾਰਣਪੂਰ੍ਵਕ ਹੈ . (ਪਰਮਾਣੁਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਏਕ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕਾ ਮਂਦਗਤਿਸੇ ਉਲ੍ਲਂਘਨ ਕਰਨਾ ਵਹ ਕਾਰਣ ਹੈ ਔਰ ਸਮਯਰੂਪੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ ਉਸ ਕਾਰਣਕਾ ਕਾਰ੍ਯ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਉਸਮੇਂ ਕਿਸੀ ਪਦਾਰ੍ਥਕੇ ਉਤ੍ਪਾਦ ਤਥਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋਤੇ ਹੋਨਾ ਚਾਹਿਯੇ .) ..੧੪੨..

(‘ਕਿਸੀ ਪਦਾਰ੍ਥਕੇ ਉਤ੍ਪਾਦ – ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋਨੇਕੀ ਕ੍ਯਾ ਆਵਸ਼੍ਯਕਤਾ ਹੈ ? ਉਸਕੇ ਸ੍ਥਾਨ ਪਰ ਉਸ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਕੋ ਹੀ ਉਤ੍ਪਾਦ – ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋਤੇ ਮਾਨ ਲੇਂ ਤੋ ਕ੍ਯਾ ਆਪਤ੍ਤਿ ਹੈ ?’ ਇਸ ਤਰ੍ਕਕਾ ਸਮਾਧਾਨ ਕਰਤੇ ਹੈਂ — )

ਯਦਿ ਉਤ੍ਪਾਦ ਔਰ ਵਿਨਾਸ਼ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਕੇ ਹੀ ਮਾਨੇ ਜਾਯੇਂ ਤੋ, (ਪ੍ਰਸ਼੍ਨ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ) (੧) ਵੇ ੧. ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ = ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕਾ ਅਂਸ਼; ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਾਤਿਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮ ਪਰਿਣਤਿ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਪਰ੍ਯਾਯ .

Page 282 of 513
PDF/HTML Page 315 of 546
single page version

ਕ੍ਰਮੇਣ . ਯੌਗਪਦ੍ਯੇਨ ਚੇਤ੍, ਨਾਸ੍ਤਿ ਯੌਗਪਦ੍ਯਂ, ਸਮਮੇਕਸ੍ਯ ਵਿਰੁਦ੍ਧਧਰ੍ਮਯੋਰਨਵਤਾਰਾਤ੍ . ਕ੍ਰਮੇਣ ਚੇਤ੍, ਨਾਸ੍ਤਿ ਕ੍ਰਮਃ, ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਸ੍ਯ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਤ੍ਵੇਨ ਵਿਭਾਗਾਭਾਵਾਤ੍ . ਤਤੋ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ ਕੋਪ੍ਯਵਸ਼੍ਯਮਨੁਸਰ੍ਤਵ੍ਯਃ . ਸ ਚ ਸਮਯਪਦਾਰ੍ਥ ਏਵ . ਤਸ੍ਯ ਖਲ੍ਵੇਕਸ੍ਮਿਨ੍ਨਪਿ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ੇ ਸਮੁਤ੍ਪਾਦਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸੌ ਸਂਭਵਤਃ . ਯੋ ਹਿ ਯਸ੍ਯ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਤੋ ਯਸ੍ਮਿਨ੍ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ੇ ਤਦ੍ਵ੍ਰੁਤ੍ਯਂਸ਼ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਤ੍ਵੇਨੋਤ੍ਪਾਦਃ, ਸ ਏਵ ਤਸ੍ਯੈਵ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਤਸ੍ਤਸ੍ਮਿਨ੍ਨੇਵ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ੇ ਪੂਰ੍ਵਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਤ੍ਵੇਨ ਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸਃ . ਯਦ੍ਯੇਵਮੁਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਾਵੇਕਸ੍ਮਿਨ੍ਨਪਿ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ੇ ਸਂਭਵਤਃ ਸਮਯਪਦਾਰ੍ਥਸ੍ਯ ਕਥਂ ਨਾਮ ਨਿਰਨ੍ਵਯਤ੍ਵਂ, ਯਤਃ ਪੂਰ੍ਵੋਤ੍ਤਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਤ੍ਵਾਭ੍ਯਾਂ ਯੁਗਪਦੁਪਾਤ੍ਤਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸੋਤ੍ਪਾਦਸ੍ਯਾਪਿ ਸ੍ਵਭਾਵੇਨਾਪ੍ਰਧ੍ਵਸ੍ਤਾਨੁਤ੍ਪਨ੍ਨਤ੍ਵਾਦਵਸ੍ਥਿਤਤ੍ਵਮੇਵ ਨ ਭਵੇਤ੍ . ਏਵਮੇਕਸ੍ਮਿਨ੍ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ੇ ਸਮਯਪਦਾਰ੍ਥ- ਤ੍ਰਯਾਤ੍ਮਕਃ ਸ੍ਵਭਾਵਃ ਸਤ੍ਤਾਸ੍ਤਿਤ੍ਵਮਿਤਿ ਯਾਵਤ੍ . ਤਤ੍ਰ ਸਮ੍ਯਗਵਸ੍ਥਿਤਃ ਸ੍ਵਭਾਵਸਮਵਸ੍ਥਿਤੋ ਭਵਤਿ . ਤਥਾਹਿਤਥਾਹਿ – ਯਥਾਙ੍ਗੁਲਿਦ੍ਰਵ੍ਯੇ ਯਸ੍ਮਿਨ੍ਨੇਵ ਵਰ੍ਤਮਾਨਕ੍ਸ਼ਣੇ ਵਕ੍ਰਪਰ੍ਯਾਯਸ੍ਯੋਤ੍ਪਾਦਸ੍ਤਸ੍ਮਿਨ੍ਨੇਵ ਕ੍ਸ਼ਣੇ ਤਸ੍ਯੈਵਾਙ੍ਗੁਲਿਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯ ਪੂਰ੍ਵਰ੍ਜੁਪਰ੍ਯਾਯੇਣ ਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸਸ੍ਤਦਾਧਾਰਭੂਤਾਙ੍ਗੁਲਿਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਨ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਮਿਤਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਿਦ੍ਧਿਃ . ਅਥਵਾ ਸ੍ਵਸ੍ਵਭਾਵਰੂਪ- ਸੁਖੇਨੋਤ੍ਪਾਦਸ੍ਤਸ੍ਮਿਨ੍ਨੇਵ ਕ੍ਸ਼ਣੇ ਤਸ੍ਯੈਵਾਤ੍ਮਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯ ਪੂਰ੍ਵਾਨੁਭੂਤਾਕੁਲਤ੍ਵਦੁਃਖਰੂਪੇਣ ਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸਸ੍ਤਦੁਭਯਾਧਾਰਭੂਤ- ਪਰਮਾਤ੍ਮਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਨ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਮਿਤਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਿਦ੍ਧਿਃ . ਅਥਵਾ ਮੋਕ੍ਸ਼ਪਰ੍ਯਾਯਰੂਪੇਣੋਤ੍ਪਾਦਸ੍ਤਸ੍ਮਿਨ੍ਨੇਵ ਕ੍ਸ਼ਣੇ ਰਤ੍ਨਤ੍ਰਯਾਤ੍ਮਕ- ਨਿਸ਼੍ਚਯਮੋਕ੍ਸ਼ਮਾਰ੍ਗਪਰ੍ਯਾਯਰੂਪੇਣ ਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸਸ੍ਤਦੁਭਯਾਧਾਰਪਰਮਾਤ੍ਮਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਨ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਮਿਤਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਿਦ੍ਧਿਃ . ਤਥਾ ਵਰ੍ਤਮਾਨਸਮਯਰੂਪਪਰ੍ਯਾਯੇਣੋਤ੍ਪਾਦਸ੍ਤਸ੍ਮਿਨ੍ਨੇਵ ਕ੍ਸ਼ਣੇ ਤਸ੍ਯੈਵ ਕਾਲਾਣੁਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯ ਪੂਰ੍ਵਸਮਯਰੂਪਪਰ੍ਯਾਯੇਣ ਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸਸ੍ਤ- (ਉਤ੍ਪਾਦ ਤਥਾ ਵਿਨਾਸ਼) ਯੁਗਪਦ੍ ਹੈਂ ਯਾ (੨) ਕ੍ਰਮਸ਼ਃ ? (੧) ਯਦਿ ‘ਯੁਗਪਤ੍’ ਕਹਾ ਜਾਯ ਤੋ ਯੁਗਪਤ੍ਪਨਾ ਘਟਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਏਕ ਹੀ ਸਮਯ ਏਕਕੇ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਧਰ੍ਮ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ . (ਏਕ ਹੀ ਸਮਯ ਏਕ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਕੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਔਰ ਅਨ੍ਧਕਾਰਕੀ ਭਾਁਤਿ ਉਤ੍ਪਾਦ ਔਰ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੋ ਵਿਰੁਦ੍ਧ ਧਰ੍ਮ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ .) (੨) ਯਦਿ ‘ਕ੍ਰਮਸ਼ਃ ਹੈ’ ਐਸਾ ਕਹਾ ਜਾਯ ਤੋ, ਕ੍ਰਮ ਨਹੀਂ ਬਨਤਾ, (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਕ੍ਰਮ ਭੀ ਘਟਤਾ ਨਹੀਂ) ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਕੇ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮ ਹੋਨੇਸੇ ਉਸਮੇਂ ਵਿਭਾਗਕਾ ਅਭਾਵ ਹੈ . ਇਸਲਿਯੇ (ਸਮਯਰੂਪੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਕੇ ਉਤ੍ਪਾਦ ਤਥਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋਨਾ ਅਸ਼ਕ੍ਯ ਹੋਨੇਸੇ) ਕੋਈ ੧ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ ਅਵਸ਼੍ਯ ਢੂਁਢਨਾ ਚਾਹਿਯੇ . ਔਰ ਵਹ (ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍) ਕਾਲ ਪਦਾਰ੍ਥ ਹੀ ਹੈ . ਉਸਕੋ (-ਉਸ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਕੋ) ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਏਕ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਮੇਂ ਭੀ ਉਤ੍ਪਾਦ ਔਰ ਵਿਨਾਸ਼ ਸਂਭਵ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਜਿਸ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ਕੇ ਜਿਸ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਮੇਂ ਉਸ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾਸੇ ਜੋ ਉਤ੍ਪਾਦ ਹੈ, ਵਹੀ (ਉਤ੍ਪਾਦ) ਉਸੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ਕੇ ਉਸੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਮੇਂ ਪੂਰ੍ਵ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾਸੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੈ . (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਕੋ ਜਿਸ ਵਰ੍ਤਮਾਨ ਪਰ੍ਯਾਯਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾਸੇ ਉਤ੍ਪਾਦ ਹੈ, ਵਹੀ ਪੂਰ੍ਵ ਪਰ੍ਯਾਯਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾਸੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੈ .)

ਯਦਿ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਉਤ੍ਪਾਦ ਔਰ ਵਿਨਾਸ਼ ਏਕ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਮੇਂ ਭੀ ਸਂਭਵਿਤ ਹੈ, ਤੋ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥ ਨਿਰਨ੍ਵਯ ਕੈਸੇ ਹੋ ਸਕਤਾ ਹੈ, ਕਿ ਜਿਸਸੇ ਪੂਰ੍ਵ ਔਰ ਪਸ਼੍ਚਾਤ੍ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾਸੇ ਯੁਗਪਤ੍ ਵਿਨਾਸ਼ ਔਰ ਉਤ੍ਪਾਦਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਹੋਤਾ ਹੁਆ ਭੀ ਸ੍ਵਭਾਵਸੇ ਅਵਿਨਸ਼੍ਟ ਔਰ ਅਨੁਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਨੇਸੇ ਵਹ (ਕਾਲ ਪਦਾਰ੍ਥ) ੧. ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ = ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਵਾਲਾ; ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕੋ ਧਾਰਣ ਕਰਨੇਵਾਲਾ ਪਦਾਰ੍ਥ .

Page 283 of 513
PDF/HTML Page 316 of 546
single page version

ਸ੍ਯੋਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯਵਤ੍ਤ੍ਵਂ ਸਿਦ੍ਧਮ੍ ..੧੪੨..

ਅਸ੍ਤਿ ਹਿ ਸਮਸ੍ਤੇਸ਼੍ਵਪਿ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ੇਸ਼ੁ ਸਮਯਪਦਾਰ੍ਥਸ੍ਯੋਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯਤ੍ਵਮੇਕਸ੍ਮਿਨ੍ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ੇ ਤਸ੍ਯ ਦਰ੍ਸ਼ਨਾਤ੍ . ਉਪਪਤ੍ਤਿਮਚ੍ਚੈਤਤ੍, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਾਸ੍ਤਿਤ੍ਵਸ੍ਯ ਸਾਮਾਨ੍ਯਾਸ੍ਤਿਤ੍ਵਮਨ੍ਤਰੇਣਾਨੁਪਪਤ੍ਤੇਃ . ਅਯਮੇਵ ਚ ਦੁਭਯਾਧਾਰਭੂਤਾਙ੍ਗੁਲਿਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਥਾਨੀਯੇਨ ਕਾਲਾਣੁਦ੍ਰਵ੍ਯਰੂਪੇਣ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਮਿਤਿ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਸਿਦ੍ਧਿਰਿਤ੍ਯਰ੍ਥਃ ..੧੪੨.. ਅਥ ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤਪ੍ਰਕਾਰੇਣ ਯਥਾ ਵਰ੍ਤਮਾਨਸਮਯੇ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯੋਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯਤ੍ਵਂ ਸ੍ਥਾਪਿਤਂ ਤਥਾ ਸਰ੍ਵਸਮਯੇਸ਼੍ਵ- ਸ੍ਤੀਤਿ ਨਿਸ਼੍ਚਿਨੋਤਿ — ਏਗਮ੍ਹਿ ਸਂਤਿ ਸਮਯੇ ਸਂਭਵਠਿਦਿਣਾਸਸਣ੍ਣਿਦਾ ਅਟ੍ਠਾ ਏਕਸ੍ਮਿਨ੍ਸਮਯੇ ਸਨ੍ਤਿ ਵਿਦ੍ਯਨ੍ਤੇ . ਕੇ . ਅਵਸ੍ਥਿਤ ਨ ਹੋ ? (ਕਾਲ ਪਦਾਰ੍ਥਕੇ ਏਕ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਮੇਂ ਭੀ ਉਤ੍ਪਾਦ ਔਰ ਵਿਨਾਸ਼ ਯੁਗਪਤ੍ ਹੋਤੇ ਹੈਂ, ਇਸਲਿਯੇ ਵਹ ਨਿਰਨ੍ਵਯ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਖਂਡਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਸ੍ਵਭਾਵਤਃ ਅਵਸ਼੍ਯ ਧ੍ਰੁਵ ਹੈ .)

ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਏਕ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਮੇਂ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥ ਉਤ੍ਪਾਦ – ਵ੍ਯਯ – ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਵਾਲਾ ਹੈ, ਐਸਾ ਸਿਦ੍ਧ ਹੁਆ ..੧੪੨..

ਅਬ, (ਜੈਸੇ ਏਕ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਮੇਂ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥ ਉਤ੍ਪਾਦ – ਵ੍ਯਯ – ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਵਾਲਾ ਸਿਦ੍ਧ ਕਿਯਾ ਹੈ ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ) ਸਰ੍ਵ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ੋਂਮੇਂ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥ ਉਤ੍ਪਾਦ – ਵ੍ਯਯ – ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਵਾਲਾ ਹੈ ਐਸਾ ਸਿਦ੍ਧ ਕਰਤੇ ਹੈਂ : —

ਅਨ੍ਵਯਾਰ੍ਥ : — [ਏਕਸ੍ਮਿਨ੍ ਸਮਯੇ ] ਏਕ – ਏਕ ਸਮਯਮੇਂ [ਸਂਭਵਸ੍ਥਿਤਿਨਾਸ਼ਸਂਜ੍ਞਿਤਾਃ ਅਰ੍ਥਾਃ ] ਉਤ੍ਪਾਦ, ਧ੍ਰੌਵ੍ਯ ਔਰ ਵ੍ਯਯ ਨਾਮਕ ਅਰ੍ਥ [ਸਮਯਸ੍ਯ ] ਕਾਲਕੇ [ਸਰ੍ਵਕਾਲਂ ] ਸਦਾ [ਸਂਤਿ ] ਹੋਤੇ ਹੈਂ . [ਏਸ਼ਃ ਹਿ ] ਯਹੀ [ਕਾਲਾਣੁਸਦ੍ਭਾਵਃ ] ਕਾਲਾਣੁਕਾ ਸਦ੍ਭਾਵ ਹੈ; (ਯਹੀ ਕਾਲਾਣੁਕੇ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵਕੀ ਸਿਦ੍ਧਿ ਹੈ .).੧੪੩..

ਟੀਕਾ : — ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਕੇ ਸਭੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ੋਮੇਂ ਉਤ੍ਪਾਦ – ਵ੍ਯਯ – ਧ੍ਰੌਵ੍ਯ ਹੋਤੇ ਹੈਂ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ (੧੪੨ਵੀਂ ਗਾਥਾਮੇਂ ਜੈਸਾ ਸਿਦ੍ਧ ਹੁਆ ਹੈ ਤਦਨੁਸਾਰ) ਏਕ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਮੇਂ ਵੇ (ਉਤ੍ਪਾਦ – ਵ੍ਯਯ – ਧ੍ਰੌਵ੍ਯ) ਦੇਖੇ ਜਾਤੇ ਹੈਂ . ਔਰ ਯਹ ਯੋਗ੍ਯ ਹੀ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵ ਸਾਮਾਨ੍ਯ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵਕੇ ਬਿਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋ

Page 284 of 513
PDF/HTML Page 317 of 546
single page version

ਸਮਯਪਦਾਰ੍ਥਸ੍ਯ ਸਿਦ੍ਧਯਤਿ ਸਦ੍ਭਾਵਃ . ਯਦਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਸਾਮਾਨ੍ਯਾਸ੍ਤਿਤ੍ਵੇ ਸਿਦ੍ਧਯਤਸ੍ਤਦਾ ਤ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵ- ਮਨ੍ਤਰੇਣ ਨ ਸਿਦ੍ਧਯਤਃ ਕਥਂਚਿਦਪਿ ..੧੪੩..

ਅਬ, ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਕੇ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵਕੀ ਅਨ੍ਯਥਾ ਅਨੁਪਪਤ੍ਤਿ ਹੋਨੇਸੇ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਕਾਲ ਪਦਾਰ੍ਥਕਾ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵ ਅਨ੍ਯ ਕਿਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਬਨ ਸਕਨੇਕੇ ਕਾਰਣ) ਉਸਕਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਪਨਾ ਸਿਦ੍ਧ ਕਰਤੇ ਹੈਂ : —

ਅਨ੍ਵਯਾਰ੍ਥ : — [ਯਸ੍ਯ ] ਜਿਸ ਪਦਾਰ੍ਥਕੇ [ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਃ ] ਪ੍ਰਦੇਸ਼ [ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਂ ਵਾ ] ਅਥਵਾ ਏਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਭੀ [ਤਤ੍ਤ੍ਵਤਃ ] ਪਰਮਾਰ੍ਥਤਃ [ਜ੍ਞਾਤੁਮ੍ ਨ ਸਂਤਿ ] ਜ੍ਞਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ, [ਤਮ੍ ਅਰ੍ਥਮ੍ ] ਉਸ ਪਦਾਰ੍ਥਕੋ [ਸ਼ੂਨ੍ਯਂ ਜਾਨੀਹਿ ] ਸ਼ੂਨ੍ਯ ਜਾਨੋ — [ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵਾਤ੍ ਅਰ੍ਥਾਨ੍ਤਰਭੂਤਮ੍ ] ਜੋ ਕਿ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵਸੇ ਅਰ੍ਥਾਨ੍ਤਰਭੂਤ (-ਅਨ੍ਯ) ਹੈ ..੧੪੪..

Page 285 of 513
PDF/HTML Page 318 of 546
single page version

ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵਂ ਹਿ ਤਾਵਦੁਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯੈਕ੍ਯਾਤ੍ਮਿਕਾ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਃ . ਨ ਖਲੁ ਸਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਨ੍ਤਰੇਣ ਸੂਤ੍ਰ੍ਯਮਾਣਾ ਕਾਲਸ੍ਯ ਸਂਭਵਤਿ, ਯਤਃ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਭਾਵੇ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਦਭਾਵਃ . ਸ ਤੁ ਸ਼ੂਨ੍ਯ ਏਵ, ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵਸਂਜ੍ਞਾਯਾ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤੇਰਰ੍ਥਾਨ੍ਤਰਭੂਤਤ੍ਵਾਤ੍ . ਨ ਚ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਰੇਵ ਕੇਵਲਾ ਕਾਲੋ ਭਵਿਤੁਮਰ੍ਹਤਿ, ਵ੍ਰੁਤ੍ਤੇਰ੍ਹਿ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਨ੍ਤਮਨ੍ਤਰੇਣਾਨੁਪਪਤ੍ਤੇਃ . ਉਪਪਤ੍ਤੌ ਵਾ ਕਥਮੁਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯੈਕ੍ਯਾਤ੍ਮਕਤ੍ਵਮ੍ . ਅਨਾਦ੍ਯਨ੍ਤ- ਨਿਰਨ੍ਤਰਾਨੇਕਾਂਸ਼ਵਸ਼ੀਕ੍ਰੁਤੈਕਾਤ੍ਮਕਤ੍ਵੇਨ ਪੂਰ੍ਵਪੂਰ੍ਵਾਂਸ਼ਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸਾਦੁਤ੍ਤਰੋਤ੍ਤਰਾਂਸ਼ੋਤ੍ਪਾਦਾਦੇਕਾਤ੍ਮਧ੍ਰੌਵ੍ਯਾਦਿਤਿ ਚੇਤ੍; ਨੈਵਮ੍ . ਯਸ੍ਮਿਨ੍ਨਂਸ਼ੇ ਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸੋ ਯਸ੍ਮਿਂਸ਼੍ਚੋਤ੍ਪਾਦਸ੍ਤਯੋਃ ਸਹਪ੍ਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਭਾਵਾਤ੍ ਕੁਤਸ੍ਤ੍ਯਮੈਕ੍ਯਮ੍ . ਤਥਾ ਪ੍ਰਧ੍ਵਸ੍ਤਾਂਸ਼ਸ੍ਯ ਸਰ੍ਵਥਾਸ੍ਤਮਿਤਤ੍ਵਾਦੁਤ੍ਪਦ੍ਯਮਾਨਾਂਸ਼ਸ੍ਯ ਵਾਸਮ੍ਭਵਿਤਾਤ੍ਮਲਾਭਤ੍ਵਾਤ੍ਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸੋਤ੍ਪਾਦੈਕ੍ਯ- ਅਥੋਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯਾਤ੍ਮਕਾਸ੍ਤਿਤ੍ਵਾਵਸ਼੍ਟਮ੍ਭੇਨ ਕਾਲਸ੍ਯੈਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਂ ਸਾਧਯਤਿ — ਜਸ੍ਸ ਣ ਸਂਤਿ ਯਸ੍ਯ ਪਦਾਰ੍ਥਸ੍ਯ ਨ ਸਨ੍ਤਿ ਨ ਵਿਦ੍ਯਨ੍ਤੇ . ਕੇ . ਪਦੇਸਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਃ . ਪਦੇਸਮੇਤ੍ਤਂ ਤੁ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਮੇਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਪ੍ਰਮਾਣਂ ਪੁਨਸ੍ਤਦ੍ਵਸ੍ਤੁ ਤਚ੍ਚਦੋ ਣਾਦੁਂ ਤਤ੍ਤ੍ਵਤਃ ਪਰਮਾਰ੍ਥਤੋ ਜ੍ਞਾਤੁਂ ਸ਼ਕ੍ਯਤੇ . ਸੁਣ੍ਣਂ ਜਾਣ ਤਮਤ੍ਥਂ ਯਸ੍ਯੈਕੋਪਿ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋ ਨਾਸ੍ਤਿ ਤਮਰ੍ਥਂ ਪਦਾਰ੍ਥਂ ਸ਼ੂਨ੍ਯਂ

ਟੀਕਾ : — ਪ੍ਰਥਮ ਤੋ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵ ਵਹ ਉਤ੍ਪਾਦ, ਵ੍ਯਯ ਔਰ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਕੀ ਐਕ੍ਯਸ੍ਵਰੂਪਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਹੈ . ਵਹ (ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਵਿਦ੍ਯਮਾਨਤਾ) ਕਾਲਕੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬਿਨਾ ਹੀ ਹੋਤੀ ਹੈ ਯਹ ਕਥਨ ਸਂਭਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕੇ ਅਭਾਵਮੇਂ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ਕਾ ਅਭਾਵ ਹੋਤਾ ਹੈ . ਵਹ ਤੋ ਸ਼ੂਨ੍ਯ ਹੀ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵ ਨਾਮਕ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਸੇ ਅਰ੍ਥਾਨ੍ਤਰਭੂਤ ਹੈ — ਅਨ੍ਯ ਹੈ .

ਔਰ (ਯਦਿ ਯਹਾਁ ਯਹ ਤਰ੍ਕ ਕਿਯਾ ਜਾਯ ਕਿ ‘ਮਾਤ੍ਰ ਸਮਯਪਰ੍ਯਾਯਰੂਪਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਹੀ ਮਾਨਨੀ ਚਾਹਿਯੇ; ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ ਕਾਲਾਣੁ ਪਦਾਰ੍ਥਕੀ ਕ੍ਯਾ ਆਵਸ਼੍ਯਕਤਾ ਹੈ ?’ ਤੋ ਉਸਕਾ ਸਮਾਧਾਨ ਕਿਯਾ ਜਾਤਾ ਹੈ : — ) ਮਾਤ੍ਰ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ (ਸਮਯਰੂਪ ਪਰਿਣਤਿ) ਹੀ ਕਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤੀ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ਕੇ ਬਿਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤੀ . ਯਦਿ ਯਹ ਕਹਾ ਜਾਯ ਕਿ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ ਕੇ ਬਿਨਾ ਭੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਹੋ ਸਕਤੀ ਹੈ ਤੋ, (ਪੂਛਤੇ ਹੈਂ ਕਿ — ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਤੋ ਉਤ੍ਪਾਦ – ਵ੍ਯਯ – ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਕੀ ਏਕਤਾਸ੍ਵਰੂਪ ਹੋਨੀ ਚਾਹਿਯੇ;) ਅਕੇਲੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਉਤ੍ਪਾਦ – ਵ੍ਯਯ – ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਕੀ ਏਕਤਾਰੂਪ ਕੈਸੇ ਹੋ ਸਕਤੀ ਹੈ ? ਯਦਿ ਯਹ ਕਹਾ ਜਾਯ ਕਿ — ‘ਅਨਾਦਿ – ਅਨਨ੍ਤ, ਅਨਨ੍ਤਰ ( – ਪਰਸ੍ਪਰ ਅਨ੍ਤਰ ਹੁਏ ਬਿਨਾ ਏਕਕੇ ਬਾਦ ਏਕ ਪ੍ਰਵਰ੍ਤਮਾਨ) ਅਨੇਕ ਅਂਸ਼ੋਂਕੇ ਕਾਰਣ ੧ਏਕਾਤ੍ਮਕਤਾ ਹੋਤੀ ਹੈ ਇਸਲਿਯੇ, ਪੂਰ੍ਵ – ਪੂਰ੍ਵਕੇ ਅਂਸ਼ੋਂਕਾ ਨਾਸ਼ ਹੋਤਾ ਹੈ ਔਰ ਉਤ੍ਤਰ – ਉਤ੍ਤਰਕੇ ਅਂਸ਼ੋਂਕਾ ਉਤ੍ਪਾਦ ਹੋਤਾ ਹੈ ਤਥਾ ਏਕਾਤ੍ਮਕਤਾਰੂਪ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯ ਰਹਤਾ ਹੈ, — ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਮਾਤ੍ਰ (ਅਕੇਲੀ) ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਭੀ ਉਤ੍ਪਾਦ – ਵ੍ਯਯ – ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਕੀ ਏਕਤਾਸ੍ਵਰੂਪ ਹੋ ਸਕਤੀ ਹੈ’ ਤੋ ਐਸਾ ਨਹੀਂ ਹੈ . (ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਉਸ ਅਕੇਲੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮੇਂ ਤੋ) ਜਿਸ ਅਂਸ਼ਮੇਂ ਨਾਸ਼ ਹੈ ਔਰ ਜਿਸ ਅਂਸ਼ਮੇਂ ਉਤ੍ਪਾਦ ਹੈ ਵੇ ਦੋ ਅਂਸ਼ ਏਕ ਸਾਥ ਪ੍ਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ, ਇਸਲਿਯੇ (ਉਤ੍ਪਾਦ ਔਰ ਵ੍ਯਯਕਾ) ਐਕ੍ਯ ਕਹਾਁਸੇ ਹੋ ਸਕਤਾ ਹੈ ? ਤਥਾ ਨਸ਼੍ਟ ਅਂਸ਼ਕੇ ਸਰ੍ਵਥਾ ਅਸ੍ਤ ਹੋਨੇਸੇ ਔਰ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਨੇਵਾਲਾ ਅਂਸ਼ ਅਪਨੇ ਸ੍ਵਰੂਪਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਨ ਹੋਨੇਸੇ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਨਹੀਂ ਹੁਆ ਹੈ ੧. ਏਕਾਤ੍ਮਕਤਾ = ਏਕਸ੍ਵਰੂਪਤਾ (ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਬਿਨਾ ਭੀ ਅਨਾਦਿ ਕਾਲਸੇ ਅਨਨ੍ਤ ਕਾਲ ਤਕ ਸਮਯ ਏਕਕੇ ਬਾਦ

Page 286 of 513
PDF/HTML Page 319 of 546
single page version

ਵਰ੍ਤਿਧ੍ਰੌਵ੍ਯਮੇਵ ਕੁਤਸ੍ਤ੍ਯਮ੍ . ਏਵਂ ਸਤਿ ਨਸ਼੍ਯਤਿ ਤ੍ਰੈਲਕ੍ਸ਼ਣ੍ਯਂ, ਉਲ੍ਲਸਤਿ ਕ੍ਸ਼ਣਭਂਗਃ, ਅਸ੍ਤਮੁਪੈਤਿ ਨਿਤ੍ਯਂ ਦ੍ਰਵ੍ਯਂ, ਉਦੀਯਨ੍ਤੇ ਕ੍ਸ਼ਣਕ੍ਸ਼ਯਿਣੋ ਭਾਵਾਃ . ਤਤਸ੍ਤਤ੍ਤ੍ਵਵਿਪ੍ਲਵਭਯਾਤ੍ਕਸ਼੍ਚਿਦਵਸ਼੍ਯਮਾਸ਼੍ਰਯਭੂਤੋ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤੇਰ੍ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ- ਮਾਨਨੁਸਰ੍ਤਵ੍ਯਃ . ਸ ਤੁ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਏਵਾਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸ੍ਯਾਨ੍ਵਯਵ੍ਯਤਿਰੇਕਾਨੁਵਿਧਾਯਿਤ੍ਵਾਸਿਦ੍ਧੇਃ . ਏਵਂ ਸਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵੇ ਹਿ ਕਾਲਸ੍ਯ ਕੁਤ ਏਕਦ੍ਰਵ੍ਯਨਿਬਨ੍ਧਨਂ ਲੋਕਾਕਾਸ਼ਤੁਲ੍ਯਾਸਂਖ੍ਯੇਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵਂ ਨਾਭ੍ਯੁਪਗਮ੍ਯੇਤ . ਪਰ੍ਯਾਯ- ਸਮਯਾਪ੍ਰਸਿਦ੍ਧੇਃ . ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਂ ਹਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਮਯਮਤਿਕ੍ਰਾਮਤਃ ਪਰਮਾਣੋਃ ਪਰ੍ਯਾਯਸਮਯਃ ਪ੍ਰਸਿਦ੍ਧਯਤਿ . ਲੋਕਾਕਾਸ਼ਤੁਲ੍ਯਾਸਂਖ੍ਯੇਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤ੍ਵੇ ਤੁ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਮਯਸ੍ਯ ਕੁਤਸ੍ਤ੍ਯਾ ਤਤ੍ਸਿਦ੍ਧਿਃ . ਲੋਕਾਕਾਸ਼ਤੁਲ੍ਯਾ- ਸਂਖ੍ਯੇਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ੈਕਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਪਿ ਤਸ੍ਯੈਕਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਤਿਕ੍ਰਾਮਤਃ ਪਰਮਾਣੋਸ੍ਤਤ੍ਸਿਦ੍ਧਿਰਿਤਿ ਚੇਨ੍ਨੈਵਂ; ਏਕਦੇਸ਼ਵ੍ਰੁਤ੍ਤੇਃ ਜਾਨੀਹਿ ਹੇ ਸ਼ਿਸ਼੍ਯ . ਕਸ੍ਮਾਚ੍ਛੂਨ੍ਯਮਿਤਿ ਚੇਤ੍ . ਅਤ੍ਥਂਤਰਭੂਦਂ ਏਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਭਾਵੇ ਸਤ੍ਯਰ੍ਥਾਨ੍ਤਰਭੂਤਂ ਭਿਨ੍ਨਂ ਭਵਤਿ ਯਤਃ ਕਾਰਣਾਤ੍ . ਕਸ੍ਯਾਃ ਸਕਾਸ਼ਾਦ੍ਭਿਨ੍ਨਮ੍ . ਅਤ੍ਥੀਦੋ ਉਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯਾਤ੍ਮਕਸਤ੍ਤਾਯਾ ਇਤਿ . ਤਥਾਹਿ – ਕਾਲ- ਪਦਾਰ੍ਥਸ੍ਯ ਤਾਵਤ੍ਪੂਰ੍ਵਸੂਤ੍ਰੋਦਿਤਪ੍ਰਕਾਰੇਣੋਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯਾਤ੍ਮਕਮਸ੍ਤਿਤ੍ਵਂ ਵਿਦ੍ਯਤੇ; ਤਚ੍ਚਾਸ੍ਤਿਤ੍ਵਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਂ ਵਿਨਾ ਨ ਇਸਲਿਯੇ) ਨਾਸ਼ ਔਰ ਉਤ੍ਪਾਦਕੀ ਏਕਤਾਮੇਂ ਪ੍ਰਵਰ੍ਤਮਾਨ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯ ਕਹਾਁਸੇ ਹੋ ਸਕਤਾ ਹੈ ? ਐਸਾ ਹੋਨੇਪਰ ਤ੍ਰਿਲਕ੍ਸ਼ਣਤਾ (ਉਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯਤਾ) ਨਸ਼੍ਟ ਹੋ ਜਾਤੀ ਹੈ, ਕ੍ਸ਼ਣਭਂਗ (ਬੌਦ੍ਧਸਮ੍ਮਤ ਕ੍ਸ਼ਣਵਿਨਾਸ਼) ਉਲ੍ਲਸਿਤ ਹੋ ਉਠਤਾ ਹੈ, ਨਿਤ੍ਯ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਅਸ੍ਤ ਹੋ ਜਾਤਾ ਹੈ ਔਰ ਕ੍ਸ਼ਣਵਿਧ੍ਵਂਸੀ ਭਾਵ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਤੇ ਹੈਂ . ਇਸਲਿਯੇ ੧ਤਤ੍ਤ੍ਵਵਿਪ੍ਲਵਕੇ ਭਯਸੇ ਅਵਸ਼੍ਯ ਹੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕਾ ਆਸ਼੍ਰਯਭੂਤ ਕੋਈ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ ਢੂਁਢਨਾ – ਸ੍ਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਯੋਗ੍ਯ ਹੈ . ਵਹ ਤੋ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੀ ਹੈ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਵਹ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ ਸਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੀ ਹੋਤਾ ਹੈ ), ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਅਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕੇ ਅਨ੍ਵਯ ਤਥਾ ਵ੍ਯਤਿਰੇਕਕਾ ਅਨੁਵਿਧਾਯਿਤ੍ਵ ਅਸਿਦ੍ਧ ਹੈ . (ਜੋ ਅਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੋਤਾ ਹੈ ਵਹ ਅਨ੍ਵਯ ਤਥਾ ਵ੍ਯਤਿਰੇਕੋਂਕਾ ਅਨੁਸਰਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਤਾ, ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਉਸਮੇਂ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯ ਤਥਾ ਉਤ੍ਪਾਦ – ਵ੍ਯਯ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤੇ .)

(ਪ੍ਰਸ਼੍ਨ : — ) ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਕਾਲ ਸਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੈ ਤੋ ਉਸਕੇ ਏਕਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਕਾਰਣਭੂਤ ਲੋਕਾਕਾਸ਼ ਤੁਲ੍ਯ ਅਸਂਖ੍ਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਕ੍ਯੋਂ ਨ ਮਾਨਨੇ ਚਾਹਿਯੇ ?

(ਉਤ੍ਤਰ : — ) ਐਸਾ ਹੋ ਤੋ ਪਰ੍ਯਾਯਸਮਯ ਪ੍ਰਸਿਦ੍ਧ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ, ਇਸਲਿਯੇ ਅਸਂਖ੍ਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਮਾਨਨਾ ਯੋਗ੍ਯ ਨਹੀਂ ਹੈ . ਪਰਮਾਣੁਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਮਯਕਾ ਉਲ੍ਲਂਘਨ ਕਰਨੇ ਪਰ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ – ਪਰਮਾਣੁਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਏਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਕਾਲਾਣੁਸੇ ਨਿਕਟਕੇ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਕਾਲਾਣੁ ਤਕ ਮਂਦਗਤਿਸੇ ਗਮਨ ਕਰਨੇ ਪਰ) ਪਰ੍ਯਾਯਸਮਯ ਪ੍ਰਸਿਦ੍ਧ ਹੋਤਾ ਹੈ . ਯਦਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਮਯ ਲੋਕਾਕਾਸ਼ਤੁਲ੍ਯ ਅਸਂਖ੍ਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਹੋ ਤੋ ਪਰ੍ਯਾਯਸਮਯਕੀ ਸਿਦ੍ਧਿ ਕਹਾਁਸੇ ਹੋਗੀ ?

‘ਯਦਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਮਯ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥ ਲੋਕਾਕਾਸ਼ ਜਿਤਨੇ ਅਸਂਖ੍ਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਾਲਾ ਏਕ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੋ ਤੋ ਭੀ ਪਰਮਾਣੁਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਉਸਕਾ ਏਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਉਲ੍ਲਂਘਿਤ ਹੋਨੇਪਰ ਪਰ੍ਯਾਯਸਮਯਕੀ ਸਿਦ੍ਧਿ ਹੋ’ ਐਸਾ ਕਹਾ ਜਾਯ ਤੋ ਯਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ (ਉਸਮੇਂ ਦੋ ਦੋਸ਼ ਆਤੇ ਹੈਂ ) : — ੧. ਤਤ੍ਤ੍ਵਵਿਪ੍ਲਵ = ਵਸ੍ਤੁਸ੍ਵਰੂਪਮੇਂ ਅਂਧਾਧੁਨ੍ਧੀ .

Page 287 of 513
PDF/HTML Page 320 of 546
single page version

ਸਰ੍ਵਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਤ੍ਵਵਿਰੋਧਾਤ੍ . ਸਰ੍ਵਸ੍ਯਾਪਿ ਹਿ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਸ੍ਯ ਯਃ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮੋ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਃ ਸ ਸਮਯੋ, ਨ ਤੁ ਤਦੇਕਦੇਸ਼ਸ੍ਯ . ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯਸ੍ਯੋਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯਤ੍ਵਪ੍ਰਸਂਗਾਚ੍ਚ . ਤਥਾ ਹਿ — ਪ੍ਰਥਮਮੇਕੇਨ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੇਨ ਵਰ੍ਤਤੇ, ਤਤੋਨ੍ਯੇਨ, ਤਤੋਪ੍ਯਨ੍ਯਤਰੇਣੇਤਿ ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯੋਪ੍ਯੂਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯੀਭੂਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਂ ਦ੍ਰਵ੍ਯਮ- ਵਸ੍ਥਾਪਯਤਿ . ਤਤਸ੍ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯਸ੍ਯੋਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯਤ੍ਵਮਨਿਚ੍ਛਤਾ ਪ੍ਰਥਮਮੇਵ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਂ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਂ ਵ੍ਯਵਸ੍ਥਾਪਯਿਤਵ੍ਯਮ੍ ..੧੪੪..

ਅਥੈਵਂ ਜ੍ਞੇਯਤਤ੍ਤ੍ਵਮੁਕ੍ਤ੍ਵਾ ਜ੍ਞਾਨਜ੍ਞੇਯਵਿਭਾਗੇਨਾਤ੍ਮਾਨਂ ਨਿਸ਼੍ਚਿਨ੍ਵਨ੍ਨਾਤ੍ਮਨੋਤ੍ਯਨ੍ਤਵਿਭਕ੍ਤਤ੍ਵਾਯ ਵ੍ਯਵਹਾਰਜੀਵਤ੍ਵਹੇਤੁਮਾਲੋਚਯਤਿ — ਘਟਤੇ . ਯਸ਼੍ਚ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਾਨ੍ ਸ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥ ਇਤਿ . ਅਥ ਮਤਂ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਾਭਾਵੇਪ੍ਯੁਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯਤ੍ਵਂ ਘਟਤੇ . ਨੈਵਮ੍ . ਅਙ੍ਗੁਲਿਦ੍ਰਵ੍ਯਾਭਾਵੇ ਵਰ੍ਤਮਾਨਵਕ੍ਰਪਰ੍ਯਾਯੋਤ੍ਪਾਦੋ ਭੂਤਰ੍ਜੁਪਰ੍ਯਾਯਸ੍ਯ ਵਿਨਾਸ਼ਸ੍ਤਦੁਭਯਾਧਾਰਭੂਤਂ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਂ ਕਸ੍ਯ ਭਵਿਸ਼੍ਯਤਿ . ਨ ਕਸ੍ਯਾਪਿ . ਤਥਾ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਾਭਾਵੇ ਵਰ੍ਤਮਾਨਸਮਯਰੂਪੋਤ੍ਪਾਦੋ ਭੂਤਸਮਯਰੂਪੋ ਵਿਨਾਸ਼ਸ੍ਤਦੁਭਯਾਧਾਰਭੂਤਂ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਂ ਕ ਸ੍ਯ ਭਵਿਸ਼੍ਯਤਿ . ਨ ਕ ਸ੍ਯਾਪਿ . ਏਵਂ ਸਤ੍ਯੇਤਦਾਯਾਤਿ – ਅਨ੍ਯਸ੍ਯ ਭਙ੍ਗੋਨ੍ਯ- ਸ੍ਯੋਤ੍ਪਾਦੋਨ੍ਯਸ੍ਯ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਮਿਤਿ ਸਰ੍ਵਂ ਵਸ੍ਤੁਸ੍ਵਰੂਪਂ ਵਿਪ੍ਲਵਤੇ . ਤਸ੍ਮਾਦ੍ਵਸ੍ਤੁਵਿਪ੍ਲਵਭਯਾਦੁਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯਾਣਾਂ ਕੋਪ੍ਯੇਕ ਆਧਾਰਭੂਤੋਸ੍ਤੀਤ੍ਯਭ੍ਯੁਪਗਨ੍ਤਵ੍ਯਮ੍ . ਸ ਚੈਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਰੂਪਃ ਕਾਲਾਣੁਪਦਾਰ੍ਥ ਏਵੇਤਿ . ਅਤ੍ਰਾਤੀਤਾ- ਨਨ੍ਤਕਾਲੇ ਯੇ ਕੇਚਨ ਸਿਦ੍ਧਸੁਖਭਾਜਨਂ ਜਾਤਾਃ, ਭਾਵਿਕਾਲੇ ਚ ‘ਆਤ੍ਮੋਪਾਦਾਨਸਿਦ੍ਧਂ ਸ੍ਵਯਮਤਿਸ਼ਯਵਦ੍’ ਇਤ੍ਯਾਦਿਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਸਿਦ੍ਧਸੁਖਸ੍ਯ ਭਾਜਨਂ ਭਵਿਸ਼੍ਯਨ੍ਤਿ ਤੇ ਸਰ੍ਵੇਪਿ ਕਾਲਲਬ੍ਧਿਵਸ਼ੇਨੈਵ . ਤਥਾਪਿ ਤਤ੍ਰ ਨਿਜਪਰਮਾਤ੍ਮੋਪਾਦੇਯਰੁਚਿਰੂਪਂ ਵੀਤਰਾਗਚਾਰਿਤ੍ਰਾਵਿਨਾਭੂਤਂ ਯਨ੍ਨਿਸ਼੍ਚਯਸਮ੍ਯਕ੍ਤ੍ਵਂ ਤਸ੍ਯੈਵ ਮੁਖ੍ਯਤ੍ਵਂ, ਨ ਚ ਕਾਲਸ੍ਯ, ਤੇਨ ਸ ਹੇਯ ਇਤਿ . ਤਥਾ ਚੋਕ੍ਤਮ੍ — ‘‘ਕਿਂ ਪਲਵਿਏਣ ਬਹੁਣਾ ਜੇ ਸਿਦ੍ਧਾ ਣਰਵਰਾ ਗਯੇ ਕਾਲੇ ਸਿਜ੍ਝਹਹਿ ਜੇ

(੧) [ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਏਕ ਦੇਸ਼ਕੀ ਪਰਿਣਤਿਕੋ ਸਮ੍ਪੂਰ੍ਣ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੀ ਪਰਿਣਤਿ ਮਾਨਨੇਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆਤਾ ਹੈ . ] ਏਕ ਦੇਸ਼ਕੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕੋ ਸਮ੍ਪੂਰ੍ਣ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਮਾਨਨੇਮੇਂ ਵਿਰੋਧ ਹੈ . ਸਮ੍ਪੂਰ੍ਣ ਕਾਲ ਪਦਾਰ੍ਥਕਾ ਜੋ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ ਹੈ ਵਹ ਸਮਯ ਹੈ, ਪਰਨ੍ਤੁ ਉਸਕੇ ਏਕ ਦੇਸ਼ਕਾ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ ਵਹ ਸਮਯ ਨਹੀਂ .

ਤਥਾ, (੨) ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯਕੋ ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯਪਨੇਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆਤਾ ਹੈ . ਵਹ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ਕਿ : — ਪ੍ਰਥਮ, ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯ ਏਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸੇ ਵਰ੍ਤੇ, ਫਿ ਰ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸੇ ਵਰ੍ਤੇ ਔਰ ਫਿ ਰ ਅਨ੍ਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸੇ ਵਰ੍ਤੇ (ਐਸਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆਤਾ ਹੈ ) ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯ ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯ ਬਨਕਰ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੋ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਸ੍ਥਾਪਿਤ ਕਰਤਾ ਹੈ . (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯ ਹੀ ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯ ਹੈ, ਐਸਾ ਮਾਨਨੇਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆਤਾ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਦ੍ਰਵ੍ਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਹੀ ਸਿਦ੍ਧ ਹੋਤਾ ਹੈ .) ਇਸਲਿਯੇ ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯਕੋ ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯਪਨਾ ਨ ਮਾਨਨੇ (ਚਾਹਨੇ)ਵਾਲੇਕੋ ਪ੍ਰਥਮ ਹੀ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਕੋ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਨਿਸ਼੍ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਯੇ ..੧੪੪..

ਹੁਏ, ਆਤ੍ਮਾਕੋ ਅਤ੍ਯਨ੍ਤ ਵਿਭਕ੍ਤ (ਭਿਨ੍ਨ) ਕਰਨੇਕੇ ਲਿਯੇ ਵ੍ਯਵਹਾਰਜੀਵਤ੍ਵਕੇ ਹੇਤੁਕਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰਤੇ ਹੈਂ : –