Page 148 of 513
PDF/HTML Page 181 of 546
single page version

తత్త్వతః సమస్తమపి వస్తుజాతం పరిచ్ఛిన్దతః క్షీయత ఏవాతత్త్వాభినివేశసంస్కారకారీ మోహో- పచయః . అతో హి మోహక్షపణే పరమం శబ్దబ్రహ్మోపాసనం భావజ్ఞానావష్టమ్భదృఢీకృతపరిణామేన సమ్యగధీయమానముపాయాన్తరమ్ ..౮౬..

అబ, జినేన్ద్రకే శబ్ద బ్రహ్మమేం అర్థోంకీ వ్యవస్థా (-పదార్థోంకీ స్థితి) కిస ప్రకార హై సో విచార కరతే హైం : —

అన్వయార్థ : — [ద్రవ్యాణి ] ద్రవ్య, [గుణాః] గుణ [తేషాం పర్యాయాః ] ఔర ఉనకీ పర్యాయేం [అర్థసంజ్ఞయా ] ‘అర్థ’ నామసే [భణితాః ] కహీ గఈ హైం . [తేషు ] ఉనమేం, [గుణపర్యాయాణామ్ ఆత్మా ద్రవ్యమ్ ] గుణ -పర్యాయోంకా ఆత్మా ద్రవ్య హై (గుణ ఔర పర్యాయోంకా స్వరూప -సత్త్వ ద్రవ్య హీ హై, వే భిన్న వస్తు నహీం హైం) [ ఇతి ఉపదేశః ] ఇసప్రకార (జినేన్ద్రకా) ఉపదేశ హై ..౮౭.. ౧. తత్త్వతః = యథార్థ స్వరూపసే . ౨. అతత్త్వ – అభినివేశ = యథార్థ వస్తుస్వరూపసే విపరీత అభిప్రాయ .

ద్రవ్యో, గుణో నే పర్యయో సౌ ‘అర్థ’ సంజ్ఞాథీ కహ్యాం; గుణ -పర్యయోనో ఆతమా ఛే ద్రవ్య జిన – ఉపదేశమాం. ౮౭.

Page 149 of 513
PDF/HTML Page 182 of 546
single page version

ద్రవ్యాణి చ గుణాశ్చ పర్యాయాశ్చ అభిధేయభేదేప్యభిధానాభేదేన అర్థాః . తత్ర గుణ- పర్యాయానియ్రతి గుణపర్యాయైరర్యన్త ఇతి వా అర్థా ద్రవ్యాణి, ద్రవ్యాణ్యాశ్రయత్వేనేయ్రతి ద్రవ్యైరాశ్రయ- భూతైరర్యన్త ఇతి వా అర్థా గుణాః, ద్రవ్యాణి క్రమపరిణామేనేయ్రతి ద్రవ్యైః క్రమపరిణామేనార్యన్త ఇతి వా అర్థాః పర్యాయాః . యథా హి సువర్ణం పీతతాదీన్ గుణాన్ కుణ్డలాదీంశ్చ పర్యాయానియర్తి తైరర్యమాణం వా అర్థో ద్రవ్యస్థానీయం, యథా చ సువర్ణమాశ్రయత్వేనేయ్రతి తేనాశ్రయభూతేనార్యమాణా వా అర్థాః తథాహి — అత్రైవ దేహే నిశ్చయనయేన శుద్ధబుద్ధైకస్వభావః పరమాత్మాస్తి . కస్మాద్ధేతోః . నిర్వికారస్వసంవేదన- ప్రత్యక్షత్వాత్ సుఖాదివత్ ఇతి, తథైవాన్యేపి పదార్థా యథాసంభవమాగమాభ్యాసబలోత్పన్నప్రత్యక్షేణానుమానేన వా జ్ఞాయన్తే . తతో మోక్షార్థినా భవ్యేనాగమాభ్యాసః కర్తవ్య ఇతి తాత్పర్యమ్ ..౮౬.. అథ ద్రవ్యగుణపర్యాయా- ణామర్థసంజ్ఞాం కథయతి — దవ్వాణి గుణా తేసిం పజ్జాయా అట్ఠసణ్ణయా భణియా ద్రవ్యాణి గుణాస్తేషాం ద్రవ్యాణాం పర్యాయాశ్చ త్రయోప్యర్థసంజ్ఞయా భణితాః కథితా అర్థసంజ్ఞా భవన్తీత్యర్థః . తేసు తేషు త్రిషు ద్రవ్యగుణపర్యాయేషు మధ్యే గుణపజ్జయాణం అప్పా గుణపర్యాయాణాం సంబంధీ ఆత్మా స్వభావః . కః ఇతి పృష్టే . దవ్వ త్తి ఉవదేసో ద్రవ్యమేవ స్వభావ ఇత్యుపదేశః, అథవా ద్రవ్యస్య కః స్వభావ ఇతి పృష్టే గుణపర్యాయాణామాత్మా

టీకా : — ద్రవ్య, గుణ ఔర పర్యాయోంమేం అభిధేయభేద హోనే పర భీ అభిధానకా అభేద హోనేసే వే ‘అర్థ’ హైం [అర్థాత్ ద్రవ్యోం, గుణోం ఔర పర్యాయోంమేం వాచ్యకా భేద హోనే పర భీ వాచకమేం భేద న దంఖేం తో ‘అర్థ’ ఐసే ఏక హీ వాచక (-శబ్ద) సే యే తీనోం పహిచానే జాతే హైం ] . ఉసమేం (ఇన ద్రవ్యోం, గుణోం ఔర పర్యాయోంమేంసే), జో గుణోంకో ఔర పర్యాయోంకో ప్రాప్త కరతే హైం — పహుఁచతే హైం అథవా జో గుణోం ఔర పర్యాయోంకే ద్వారా ప్రాప్త కియే జాతే హై — పహుఁచే జాతే హైం ఐసే ౧‘అర్థ’ వే ద్రవ్య హైం, జో ద్రవ్యోంకో ఆశ్రయకే రూపమేం ప్రాప్త కరతే హైం — పహుఁచతే హైం – అథవా జో ఆశ్రయభూత ద్రవ్యోంకే ద్వారా ప్రాప్త కియే జాతే హైం — పహుఁచే జాతే హైం ఐసే ‘అర్థ’ వే గుణ హైం, జో ద్రవ్యోంకో క్రమపరిణామసే ప్రాప్త కరతే

ప్రాప్త కియే జాతే హైం — పహుఁచే జాతే హైం ఐసే ‘అర్థ’ వే పర్యాయ హై .

జైసే ద్రవ్యస్థానీయ (-ద్రవ్యకే సమాన, ద్రవ్యకే దృష్టాన్తరూప) సువర్ణ, పీలాపన ఇత్యాది గుణోంకో ఔర కుణ్డల ఇత్యాది పర్యాయోంకో ప్రాప్త కరతా హై – పహుఁచతా హై అథవా (సువర్ణ) ఉనకే ద్వారా (-పీలాపనాది గుణోం ఔర కుణ్డలాది పర్యాయోం ద్వారా) ప్రాప్త కియా జాతా హై — పహుఁచా జాతా హై ఇసలియే ద్రవ్యస్థానీయ సువర్ణ ‘అర్థ’ హై, జైసే పీలాపన ఇత్యాది గుణ సువర్ణకో ఆశ్రయకే రూపమేం ప్రాప్త కరతే హైం — పహుఁచతే హైం అథవా (వే) ఆశ్రయభూత సువర్ణకే ద్వారా ప్రాప్త కియే జాతే హైం — పహుఁచే జాతే హైం ఇసలియే పీలాపన ఇత్యాది గుణ ‘అర్థ’ హైం; ఔర జైసే కుణ్డల ఇత్యాది పర్యాయేం సువర్ణకో ౧. ‘ఋ’ ధాతుమేంసే ‘అర్థ’ శబ్ద బనా హై . ‘ఋ’ అర్థాత్ పానా, ప్రాప్త కరనా, పహుఁచనా, జానా . ‘అర్థ’ అర్థాత్

Page 150 of 513
PDF/HTML Page 183 of 546
single page version

పీతతాదయో గుణాః, యథా చ సువర్ణం క్రమపరిణామేనేయ్రతి తేన క్రమపరిణామేనార్యమాణా వా అర్థాః కుణ్డలాదయః పర్యాయాః . ఏవమన్యత్రాపి . యథా చైతేషు సువర్ణపీతతాదిగుణకుణ్డలాదిపర్యాయేషు పీతతాదిగుణకుణ్డలాదిపర్యాయాణాం సువర్ణాదపృథగ్భావాత్ సువర్ణమేవాత్మా తథా చ తేషు ద్రవ్యగుణపర్యాయేషు గుణపర్యాయాణాం ద్రవ్యాదపృథగ్భావాద్ద్రవ్యమేవాత్మా ..౮౭.. ఏవ స్వభావ ఇతి . అథ విస్తరః — అనన్తజ్ఞానసుఖాదిగుణాన్ తథైవామూర్తత్వాతీన్ద్రియత్వసిద్ధత్వాదిపర్యాయాంశ్చ ఇయర్తి గచ్ఛతి పరిణమత్యాశ్రయతి యేన కారణేన తస్మాదర్థో భణ్యతే . కిమ్ . శుద్ధాత్మద్రవ్యమ్ . తచ్ఛుద్ధాత్మద్రవ్యమాధారభూతమియ్రతి గచ్ఛన్తి పరిణమన్త్యాశ్రయన్తి యేన కారణేన తతోర్థా భణ్యన్తే . కే తే . జ్ఞానత్వసిద్ధత్వాదిగుణపర్యాయాః . జ్ఞానత్వసిద్ధత్వాదిగుణపర్యాయాణామాత్మా స్వభావః క ఇతి పృష్టే శుద్ధాత్మ- క్రమపరిణామసే ప్రాప్త కరతీ హైం — పహుఁచతీ హైం అథవా (వే) సువర్ణకే ద్వారా క్రమపరిణామసే ప్రాప్త కీ జాతీ హైం — పహుఁచీ జాతీ హైం ఇసలియే కుణ్డల ఇత్యాది పర్యాయేం ‘అర్థ’ హైం; ఇసీప్రకార ౧అన్యత్ర భీ హై, (ఇస దృష్టాన్తకీ భాఁతి సర్వ ద్రవ్య -గుణ -పర్యాయోంమేం భీ సమఝనా చాహియే) .

ఔర జైసే ఇన సువర్ణ, పీలాపన ఇత్యాది గుణ ఔర కుణ్డల ఇత్యాది పర్యాయోంమేం (-ఇన తీనోంమేం, పీలాపన ఇత్యాది గుణోంకా ఔర కుణ్డల పర్యాయోంకా) సువర్ణసే అపృథక్త్వ హోనేసే ఉనకా (-పీలాపన ఇత్యాది గుణోంకా ఔర కుణ్డల ఇత్యాది పర్యాయోంకా) సువర్ణ హీ ఆత్మా హై, ఉసీప్రకార ఉన ద్రవ్య -గుణ -పర్యాయోంమేం గుణ -పర్యాయోంకా ద్రవ్యసే అపృథక్త్వ హోనేసే ఉనకా ద్రవ్య హీ ఆత్మా హై (అర్థాత్ ద్రవ్య హీ గుణ ఔర పర్యాయోంకా ఆత్మా -స్వరూప -సర్వస్వ -సత్య హై) .

భావార్థ : — ౮౬వీం గాథామేం కహా హై కి జినశాస్త్రోంకా సమ్యక్ అభ్యాస మోహక్షయకా ఉపాయ హై . యహాఁ సంక్షేపమేం యహ బతాయా హై కి ఉన జినశాస్త్రోంమేం పదార్థోంకీ వ్యవస్థా కిసప్రకార కహీ గఈ హై . జినేన్ద్రదేవనే కహా కి — అర్థ (పదార్థ) అర్థాత్ ద్రవ్య, గుణ ఔర పర్యాయ . ఇసకే అతిరిక్త విశ్వమేం దూసరా కుఛ నహీం హై, ఔర ఇన తీనోంమేం గుణ ఔర పర్యాయోంకా ఆత్మా (-ఉసకా సర్వస్వ) ద్రవ్య హీ హై . ఐసా హోనేసే కిసీ ద్రవ్యకే గుణ ఔర పర్యాయ అన్య ద్రవ్యకే గుణ ఔర పర్యాయరూప కించిత్ మాత్ర నహీం హోతే, సమస్త ద్రవ్య అపనే -అపనే గుణ ఔర పర్యాయోంమేం రహతే హైం . — ఐసీ పదార్థోంకీ స్థితి మోహక్షయకే నిమిత్తభూత పవిత్ర జినశాస్త్రోంమేం కహీ హై ..౮౭.. ౧ జైసే సువర్ణ, పీలాపన ఆదికో ఔర కుణ్డల ఆదికో ప్రాప్త కరతా హై అథవా పీలాపన ఆది ఔర కుణ్డల

Page 151 of 513
PDF/HTML Page 184 of 546
single page version

అథైవం మోహక్షపణోపాయభూతజినేశ్వరోపదేశలాభేపి పురుషకారోర్థక్రియాకారీతి పౌరుషం వ్యాపారయతి —

ఇహ హి ద్రాఘీయసి సదాజవంజవపథే కథమప్యముం సముపలభ్యాపి జైనేశ్వరం నిశితతర- వారిధారాపథస్థానీయముపదేశం య ఏవ మోహరాగద్వేషాణాముపరి దృఢతరం నిపాతయతి స ఏవ నిఖిల- ద్రవ్యమేవ స్వభావః, అథవా శుద్ధాత్మద్రవ్యస్య కః స్వభావ ఇతి పృష్టే పూర్వోక్తగుణపర్యాయా ఏవ . ఏవం శేషద్రవ్యగుణపర్యాయాణామప్యర్థసంజ్ఞా బోద్ధవ్యేత్యర్థః ..౮౭.. అథ దుర్లభజైనోపదేశం లబ్ధ్వాపి య ఏవ మోహరాగ- ద్వేషాన్నిహన్తి స ఏవాశేషదుఃఖక్షయం ప్రాప్నోతీత్యావేదయతి — జో మోహరాగదోసే ణిహణది య ఏవ మోహరాగ- ద్వేషాన్నిహన్తి . కిం కృత్వా . ఉపలబ్భ ఉపలభ్య ప్రాప్య . కమ్ . జోణ్హమువదేసం జైనోపదేశమ్ . సో సవ్వదుక్ఖమోక్ఖం పావది స సర్వదుఃఖమోక్షం ప్రాప్నోతి . కేన . అచిరేణ కాలేణ స్తోక కాలేనేతి . తద్యథా – ఏకేన్ద్రియవికలేన్ద్రియ- పఞ్చేన్ద్రియాదిదుర్లభపరంపరయా జైనోపదేశం ప్రాప్య మోహరాగద్వేషవిలక్షణం నిజశుద్ధాత్మనిశ్చలానుభూతిలక్షణం

అబ, ఇసప్రకార మోహక్షయకే ఉపాయభూత జినేశ్వరకే ఉపదేశకీ ప్రాప్తి హోనే పర భీ పురుషార్థ ౧అర్థక్రియాకారీ హై ఇసలియే పురుషార్థ కరతా హైం : —

అన్వయార్థ : — [యః ] జో [జైనం ఉపదేశం ] జినేన్ద్రకే ఉపదేశకో [ఉపలభ్య ] ప్రాప్త కరకే [మోహరాగద్వేషాన్ ] మోహ -రాగ -ద్వేషకో [నిహంతి ] హనతా హై, [సః ] వహ [అచిరేణ కాలేన ] అల్ప కాలమేం [సర్వదుఃఖమోక్షం ప్రాప్నోతి ] సర్వ దుఃఖోంసే ముక్త హో జాతా హై ..౮౮..

టీకా : — ఇస అతి దీర్ధ, సదా ఉత్పాతమయ సంసారమార్గమేం కిసీ భీ ప్రకారసే జినేన్ద్రదేవకే ఇస తీక్ష్ణ అసిధారా సమాన ఉపదేశకో ప్రాప్త కరకే భీ జో మోహ -రాగ -ద్వేష పర అతి దృఢతా పూర్వక ఉసకా ప్రహార కరతా హై వహీ హాథమేం తలవార లియే హుఏ మనుష్యకీ భాఁతి శీఘ్ర హీ సమస్త దుఃఖోంసే పరిముక్త హోతా హై; అన్య (కోఈ) వ్యాపార (ప్రయత్న; క్రియా) సమస్త దుఃఖోంసే ౧. అర్థక్రియాకారీ = ప్రయోజనభూత క్రియాకా (సర్వదుఃఖపరిమోక్షకా) కరనేవాలా .

జే పామీ జిన -ఉపదేశ హణతో రాగ -ద్వేష -విమోహనే, తే జీవ పామే అల్ప కాలే సర్వదుఃఖవిమోక్షనే. ౮౮.

Page 152 of 513
PDF/HTML Page 185 of 546
single page version

దుఃఖపరిమోక్షం క్షిప్రమేవాప్నోతి, నాపరో వ్యాపారః కరవాలపాణిరివ . అత ఏవ సర్వారమ్భేణ మోహ- క్షపణాయ పురుషకారే నిషీదామి ..౮౮..

అబ, స్వ -పరకే వివేకకీ (-భేదజ్ఞానకీ) సిద్ధిసే హీ మోహకా క్షయ హో సకతా హై, ఇసలియే స్వ -పరకే విభాగకీ సిద్ధికే లియే ప్రయత్న కరతే హైం : —

అన్వయార్థ : — [యః ] జో [నిశ్చయతః ] నిశ్చయసే [జ్ఞానాత్మకం ఆత్మానం ] జ్ఞానాత్మక ఐసే అపనేకో [చ ] ఔర [పరం ] పరకో [ద్రవ్యత్వేన అభిసంబద్ధమ్ ] నిజ నిజ ద్రవ్యత్వసే సంబద్ధ (-సంయుక్త) [యది జానాతి ] జానతా హై, [సః ] వహ [మోహ క్షయం కరోతి ] మోహకా క్షయ కరతా హై ..౮౯..

జే జ్ఞానరూప నిజ ఆత్మనే, పరనే వళీ నిశ్చయ వడే ద్రవ్యత్వథీ సంబద్ధ జాణే, మోహనో క్షయ తే కరే. ౮౯.

Page 153 of 513
PDF/HTML Page 186 of 546
single page version

య ఏవ స్వకీయేన చైతన్యాత్మకేన ద్రవ్యత్వేనాభిసంబద్ధమాత్మానం పరం చ పరకీయేన యథోచితేన ద్రవ్యత్వేనాభిసంబద్ధమేవ నిశ్చయతః పరిచ్ఛినత్తి, స ఏవ సమ్యగవాప్తస్వపరవివేకః సకలం మోహం క్షపయతి . అతః స్వపరవివేకాయ ప్రయతోస్మి ..౮౯..

మాత్మానం జానాతి యది . కథంభూతమ్ . స్వకీయశుద్ధచైతన్యద్రవ్యత్వేనాభిసంబద్ధం, న కేవలమాత్మానమ్, పరం చ యథోచితచేతనాచేతనపరకీయద్రవ్యత్వేనాభిసంబద్ధమ్ . కస్మాత్ . ణిచ్ఛయదో నిశ్చయతః నిశ్చయనయానుకూలం

టీకా : — జో నిశ్చయసే అపనేకో స్వకీయ (అపనే) చైతన్యాత్మక ద్రవ్యత్వసే సంబద్ధ (-సంయుక్త) ఔర పరకో పరకీయ (దూసరేకే) ౧యథోచిత ద్రవ్యత్వసే సంబద్ధ జానతా హై, వహీ (జీవ), జిసనే కి సమ్యక్త్వరూపసే స్వ -పరకే వివేకకో ప్రాప్త కియా హై, సమ్పూర్ణ మోహకా క్షయ కరతా హై . ఇసలియే మైం స్వ -పరకే వివేకకే లియే ప్రయత్నశీల హూఁ ..౮౯..

అబ, సబ ప్రకారసే స్వపరకే వివేకకీ సిద్ధి ఆగమసే కరనే యోగ్య హై, ఐసా ఉపసంహార కరతే హైం : —

అన్వయార్థ : — [తస్మాత్ ] ఇసలియే (స్వ -పరకే వివేకసే మోహకా క్షయ కియా జా సకతా హై ఇసలియే) [యది ] యది [ఆత్మా ] ఆత్మా [ఆత్మనః ] అపనీ [నిర్మోహం ] నిర్మోహతా [ఇచ్ఛతి ] చాహతా హో తో [జినమార్గాత్ ] జినమార్గసే [గుణైః ] గుణోంకే ద్వారా [ద్రవ్యేషు ] ద్రవ్యోంమేం [ ఆత్మానం పరం చ ] స్వ ఔర పరకో [అభిగచ్ఛతు ] జానో (అర్థాత్ జినాగమకే ద్వారా విశేష గుణోంసే ఐసా వివేక కరో కి – అనన్త ద్రవ్యోంమేంసే యహ స్వ హై ఔర యహ పర హై) ..౯౦.. ౧. యథోచిత = యథాయోగ్య – చేతన యా అచేతన (పుద్గలాది ద్రవ్య పరకీయ అచేతన ద్రవ్యత్వసే ఔర అన్య ఆత్మా

Page 154 of 513
PDF/HTML Page 187 of 546
single page version

ఇహ ఖల్వాగమనిగదితేష్వనన్తేషు గుణేషు కైశ్చిద్ గుణైరన్యయోగవ్యవచ్ఛేదకతయాసాధారణ- తాముపాదాయ విశేషణతాముపగతైరనన్తాయాం ద్రవ్యసంతతౌ స్వపరవివేకముపగచ్ఛన్తు మోహప్రహాణప్రవణబుద్ధయో లబ్ధవర్ణాః . తథాహి – యదిదం సదకారణతయా స్వతఃసిద్ధమన్తర్బహిర్ముఖప్రకాశశాలితయా స్వపర- పరిచ్ఛేదకం మదీయం మమ నామ చైతన్యమహమనేన తేన సమానజాతీయమసమానజాతీయం వా ద్రవ్యమన్యద- పహాయ మమాత్మన్యేవ వర్తమానేనాత్మీయమాత్మానం సకలత్రికాలకలితధ్రౌవ్యం ద్రవ్యం జానామి . ఏవం భేదజ్ఞానమాశ్రిత్య . జో యః కర్తా సో స మోహక్ఖయం కుణది నిర్మోహపరమానన్దైకస్వభావశుద్ధాత్మనో విపరీతస్య మోహస్య క్షయం కరోతీతి సూత్రార్థః ..౮౯.. అథ పూర్వసూత్రే యదుక్తం స్వపరభేదవిజ్ఞానం తదాగమతః సిద్ధయతీతి ప్రతిపాదయతి — తమ్హా జిణమగ్గాదో యస్మాదేవం భణితం పూర్వం స్వపరభేదవిజ్ఞానాద్ మోహక్షయో భవతి, తస్మాత్కారణాజ్జినమార్గాజ్జినాగమాత్ గుణేహిం గుణైః ఆదం ఆత్మానం, న కేవలమాత్మానం పరం చ పరద్రవ్యం చ . కేషు మధ్యే . దవ్వేసు శుద్ధాత్మాదిషడ్ద్రవ్యేషు అభిగచ్ఛదు అభిగచ్ఛతు జానాతు . యది కిమ్ . ణిమ్మోహం ఇచ్ఛది జది నిర్మోహభావమిచ్ఛతి యది చేత్ . స కః . అప్పా ఆత్మా . కస్య సంబన్ధిత్వేన .

టీకా : — మోహకా క్షయ కరనేకే ప్రతి ౧ప్రవణ బుద్ధివాలే బుధజన ఇస జగతమేం ఆగమమేం కథిత అనన్త గుణోంమేంసే కిన్హీం గుణోంకే ద్వారా — జో గుణ ౨అన్యకే సాథ యోగ రహిత హోనేసే అసాధారణతా ధారణ కరకే విశేషత్వకో ప్రాప్త హుఏ హైం ఉనకే ద్వారా — అనన్త ద్రవ్యపరమ్పరామేం స్వ- పరకే వివేకకో ప్రాప్త కరో . (అర్థాత్ మోహకా క్షయ కరనేకే ఇచ్ఛుక పండితజన ఆగమ కథిత అనన్త గుణోంమేంసే అసాధారణ ఔర భిన్నలక్షణభూత గుణోంకే ద్వారా అనన్త ద్రవ్య పరమ్పరామేం ‘యహ స్వద్రవ్య హైం ఔర యహ పరద్రవ్య హైం’ ఐసా వివేక కరో), జోకి ఇసప్రకార హైం : —

౩సత్ ఔర ౪అకారణ హోనేసే స్వతఃసిద్ధ, అన్తర్ముఖ ఔర బహిర్ముఖ ప్రకాశవాలా హోనేసే స్వ -పరకా జ్ఞాయక – ఐసా జో యహ, మేరే సాథ సమ్బన్ధవాలా, మేరా చైతన్య హై ఉసకే ద్వారా — జో (చైతన్య) సమానజాతీయ అథవా అసమానజాతీయ అన్య ద్రవ్యకో ఛోడకర మేరే ఆత్మామేం హీ వర్తతా హై ఉసకే ద్వారా — మైం అపనే ఆత్మాకో ౫సకల -త్రికాలమేం ధ్రువత్వకా ధారక ద్రవ్య జానతా హూఁ . ఇసప్రకార పృథక్రూపసే వర్తమాన స్వలక్షణోంకే ద్వారా — జో అన్య ద్రవ్యకో ఛోడకర ఉసీ ద్రవ్యమేం ౧. ప్రవణ = ఢలతీ హుఈ; అభిముఖ; రత . ౨. కితనే హీ గుణ అన్య ద్రవ్యోంకే సాథ సమ్బన్ధ రహిత హోనేసే అర్థాత్ అన్య ద్రవ్యోంమేం న హోనేసే అసాధారణ హైం ఔర

ఇసలియే విశేషణభూత – భిన్న లక్షణభూత హై; ఉసకే ద్వారా ద్రవ్యోంకీ భిన్నతా నిశ్చిత కీ జా సకతీ హై . ౩. సత్ = అస్తిత్వవాలా; సత్రూప; సత్తావాలా . ౪. అకారణ = జిసకా కోఈ కారణ న హో ఐసా అహేతుక, (చైతన్య సత్ ఔర అహేతుక హోనేసే స్వయంసే సిద్ధ హై .) ౫. సకల = పూర్ణ, సమస్త, నిరవశేష (ఆత్మా కోఈ కాలకో బాకీ రఖే బినా సంపూర్ణ తీనోం కాల ధ్రువ రహతా

Page 155 of 513
PDF/HTML Page 188 of 546
single page version

పృథక్త్వవృత్తస్వలక్షణైర్ద్రవ్యమన్యదపహాయ తస్మిన్నేవ చ వర్తమానైః సకలత్రికాలకలితధ్రౌవ్యం ద్రవ్యమాకాశం ధర్మమధర్మం కాలం పుద్గలమాత్మాన్తరం చ నిశ్చినోమి . తతో నాహమాకాశం న ధర్మో నాధర్మో న చ కాలో న పుద్గలో నాత్మాన్తరం చ భవామి; యతోమీష్వేకాపవరకప్రబోధితానేక- దీపప్రకాశేష్వివ సంభూయావస్థితేష్వపి మచ్చైతన్యం స్వరూపాదప్రచ్యుతమేవ మాం పృథగవగమయతి . ఏవమస్య నిశ్చితస్వపరవివేకస్యాత్మనో న ఖలు వికారకారిణో మోహాంకు రస్య ప్రాదుర్భూతిః స్యాత్ ..౯౦.. అప్పణో ఆత్మన ఇతి . తథాహి — యదిదం మమ చైతన్యం స్వపరప్రకాశకం తేనాహం కర్తా విశుద్ధజ్ఞానదర్శన- స్వభావం స్వకీయమాత్మానం జానామి, పరం చ పుద్గలాదిపఞ్చద్రవ్యరూపం శేషజీవాన్తరం చ పరరూపేణ జానామి, తతః కారణాదేకాపవరక ప్రబోధితానేకప్రదీపప్రకాశేష్వివ సంభూయావస్థితేష్వపి సర్వద్రవ్యేషు మమ సహజశుద్ధ- చిదానన్దైకస్వభావస్య కేనాపి సహ మోహో నాస్తీత్యభిప్రాయః ..౯౦.. ఏవం స్వపరపరిజ్ఞానవిషయే మూఢత్వ- నిరాసార్థం గాథాద్వయేన చతుర్థజ్ఞానకణ్డికా గతా . ఇతి పఞ్చవింశతిగాథాభిర్జ్ఞానకణ్డికాచతుష్టయాభిధానో ద్వితీయోధికారః సమాప్తః . అథ నిర్దోషిపరమాత్మప్రణీతపదార్థశ్రద్ధానమన్తరేణ శ్రమణో న భవతి, వర్తతే హైం ఉనకే ద్వారా — ఆకాశ, ధర్మ, అధర్మ, కాల, పుద్గల ఔర అన్య ఆత్మాకో సకల త్రికాలమేం ధ్రువత్వ ధారక ద్రవ్యకే రూపమేం నిశ్చిత కరతా హూఁ (జైసే చైతన్య లక్షణకే ద్వారా ఆత్మాకో ధ్రువ ద్రవ్యకే రూపమేం జానా, ఉసీప్రకార అవగాహహేతుత్వ, గతిహేతుత్వ ఇత్యాది లక్షణోంసే – జో కి స్వ- లక్ష్యభూత ద్రవ్యకే అతిరిక్త అన్య ద్రవ్యోంమేం నహీం పాయే జాతే ఉనకే ద్వారా — ఆకాశ ధర్మాస్తికాయ ఇత్యాదికో భిన్న -భిన్న ధ్రువ ద్రవ్యోంకే రూపమేం జానతా హూఁ) ఇసలియే మైం ఆకాశ నహీం హూఁ, మైం ధర్మ నహీం హూఁ, అధర్మ నహీం హూఁ, కాల నహీం హూఁ, పుద్గల నహీం హూఁ, ఔర ఆత్మాన్తర నహీం హూఁ; క్యోంకి — మకానకే ౧ఏక కమరేమేం జలాయే గయే అనేక దీపకోంకే ప్రకాశోంకీ భాఁతి యహ ద్రవ్య ఇకట్ఠే హోకర రహతే హుఏ భీ మేరా చైతన్య నిజస్వరూపసే అచ్యుత హీ రహతా హుఆ ముఝే పృథక్ బతలాతా హై .

ఇసప్రకార జిసనే స్వ -పరకా వివేక నిశ్చిత కియా హై ఐసే ఇస ఆత్మాకో వికారకారీ మోహాంకురకా ప్రాదుర్భావ నహీం హోతా .

భావార్థ : — స్వ -పరకే వివేకసే మోహకా నాశ కియా జా సకతా హై . వహ స్వ- పరకా వివేక, జినాగమకే ద్వారా స్వ -పరకే లక్షణోంకో యథార్థతయా జానకర కియా జా సకతా హై ..౯౦.. ౧. జైసే కిసీ ఏక కమరేమేం అనేక దీపక జలాయే జాయేం తో స్థూలదృష్టిసే దేఖనే పర ఉనకా ప్రకాశ ఏక దూసరేమేం

Page 156 of 513
PDF/HTML Page 189 of 546
single page version

యో హి నామైతాని సాదృశ్యాస్తిత్వేన సామాన్యమనువ్రజన్త్యపి స్వరూపాస్తిత్వేనాశ్లిష్ట- విశేషాణి ద్రవ్యాణి స్వపరావచ్ఛేదేనాపరిచ్ఛిన్దన్నశ్రద్దధానో వా ఏవమేవ శ్రామణ్యేనాత్మానం దమయతి తస్మాచ్ఛుద్ధోపయోగలక్షణధర్మోపి న సంభవతీతి నిశ్చినోతి – సత్తాసంబద్ధే మహాసత్తాసంబన్ధేన సహితాన్ ఏదే ఏతాన్ పూర్వోక్తశుద్ధజీవాదిపదార్థాన్ . పునరపి కింవిశిష్టాన్ . సవిసేసే విశేషసత్తావాన్తరసత్తా స్వకీయ- స్వకీయస్వరూపసత్తా తయా సహితాన్ జో హి ణేవ సామణ్ణే సద్దహది యః కర్తా ద్రవ్యశ్రామణ్యే స్థితోపి న శ్రద్ధత్తే

అబ, న్యాయపూర్వక ఐసా విచార కరతే హైం కి – జినేన్ద్రోక్త అర్థోంకే శ్రద్ధాన బినా ధర్మలాభ (శుద్ధాత్మఅనుభవరూప ధర్మప్రాప్తి) నహీం హోతా —

అన్వయార్థ : — [యః హి ] జో (జీవ) [శ్రామణ్యే ] శ్రమణావస్థామేం [ఏతాన్ సత్తా- సంబద్ధాన్ సవిశేషతాన్ ] ఇన ౧సత్తాసంయుక్త ౨సవిశేష పదార్థోంకీ [న ఏవ శ్రద్దధాతి ] శ్రద్ధా నహీం కరతా, [సః ] వహ [శ్రమణః న ] శ్రమణ నహీం హై; [తతః ధర్మః న సంభవతి ] ఉససే ధర్మకా ఉద్భవ నహీం హోతా (అర్థాత్ ఉస శ్రమణాభాసకే ధర్మ నహీం హోతా .) ..౯౧..

టీకా : — జో (జీవ) ఇన ద్రవ్యోంకో — కి జో (ద్రవ్య) ౩సాదృశ్య -అస్తిత్వకే ద్వారా సమానతాకో ధారణ కరతే హుఏ స్వరూప – అస్తిత్వకే ద్వారా విశేషయుక్త హైం ఉన్హేం — స్వ -పరకే భేదపూర్వక న జానతా హుఆ ఔర శ్రద్ధా న కరతా హుఆ యోం హీ (జ్ఞాన -శ్రద్ధాకే బినా) మాత్ర శ్రమణతాసే (ద్రవ్యమునిత్వసే) ఆత్మాకా దమన కరతా హై వహ వాస్తవమేం శ్రమణ నహీం హై; ఇసలియే, జైసే జిసే ౧. సత్తాసంయుక్త = అస్తిత్వవాలే . ౨. సవిశేష = విశేషసహిత; భేదవాలే; భిన్న -భిన్న . ౩. అస్తిత్వ దో ప్రకారకా హై : — సాదృశ్య – అస్తిత్వ ఔర స్వరూప – అస్తిత్వ . సాదృశ్య -అస్తిత్వకీ అపేక్షాసే

శ్రామణ్యమాం సత్తామయీ సవిశేష ఆ ద్రవ్యో తణీ శ్రద్ధా నహి, తే శ్రమణ నా; తేమాంథీ ధర్మోద్భవ నహీం. ౯౧.

Page 157 of 513
PDF/HTML Page 190 of 546
single page version

స ఖలు న నామ శ్రమణః . యతస్తతోపరిచ్ఛిన్నరేణుకనకకణికావిశేషాద్ధూలిధావకాత్కనకలాభ ఇవ నిరుపరాగాత్మతత్త్వోపలమ్భలక్షణో ధర్మోపలమ్భో న సంభూతిమనుభవతి ..౯౧..

అథ ‘ఉవసంపయామి సమ్మం జత్తో ణివ్వాణసంపత్తీ’ ఇతి ప్రతిజ్ఞాయ ‘చారిత్తం ఖలు ధమ్మో ధమ్మో జో సో సమో త్తి ణిద్దిట్ఠో’ ఇతి సామ్యస్య ధర్మత్వం నిశ్చిత్య ‘పరిణమది జేణ దవ్వం తక్కాలం తమ్మయం తి పణ్ణత్తం, తమ్హా ధమ్మపరిణదో ఆదా ధమ్మో ముణేయవ్వో’ ఇతి యదాత్మనో హి స్ఫు టం ణ సో సమణో నిజశుద్ధాత్మరుచిరూపనిశ్చయసమ్యక్త్వపూర్వకపరమసామాయికసంయమలక్షణశ్రామణ్యా- భావాత్స శ్రమణో న భవతి . ఇత్థంభూతభావశ్రామణ్యాభావాత్ తత్తో ధమ్మో ణ సంభవది తస్మాత్పూర్వోక్తద్రవ్య- శ్రమణాత్సకాశాన్నిరుపరాగశుద్ధాత్మానుభూతిలక్షణధర్మోపి న సంభవతీతి సూత్రార్థః ..౯౧.. అథ ‘ఉవ- సంపయామి సమ్మం’ ఇత్యాది నమస్కారగాథాయాం యత్ప్రతిజ్ఞాతం, తదనన్తరం ‘చారిత్తం ఖలు ధమ్మో’ ఇత్యాదిసూత్రేణ చారిత్రస్య ధర్మత్వం వ్యవస్థాపితమ్ . అథ ‘పరిణమది జేణ దవ్వం’ ఇత్యాదిసూత్రేణాత్మనో ధర్మత్వం భణిత- రేతీ ఔర స్వర్ణకణోంకా అన్తర జ్ఞాత నహీం హై, ఉసే ధూలధోయేకో – ఉసమేంసే స్వర్ణలాభ నహీం హోతా, ఇసీప్రకార ఉసమేంసే (-శ్రమణాభాసమేంసే) ౧నిరుపరాగ ఆత్మతత్త్వకీ ఉపలబ్ధి (ప్రాప్తి) లక్షణవాలే ధర్మలాభకా ఉద్భవ నహీం హోతా .

భావార్థ : — జో జీవ ద్రవ్యమునిత్వకా పాలన కరతా హుఆ భీ స్వ -పరకే భేద సహిత పదార్థోంకీ శ్రద్ధా నహీం కరతా, వహ నిశ్చయ సమ్యక్త్వపూర్వక పరమసామాయికసంయమరూప మునిత్వకే అభావకే కారణ ముని నహీం హై; ఇసలియే జైసే జిసే రేతీ ఔర స్వర్ణకణకా వివేక నహీం హై ఐసే ధూలకో ధోనేవాలేకో, చాహే జితనా పరిశ్రమ కరనే పర భీ, స్వర్ణకీ ప్రాప్తి నహీం హోతీ, ఉసీప్రకార జిసే స్వ ఔర పరకా వివేక నహీం హై ఐసే ఉస ద్రవ్యమునికో, చాహే జితనీ ద్రవ్యమునిత్వకీ క్రియాఓంకా కష్ట ఉఠానే పర భీ, ధర్మకీ ప్రాప్తి నహీం హోతీ ..౯౧..

౨‘ఉవసంపయామి సమ్మం జత్తో ణివ్వాణసంపత్తీ’ ఇసప్రకార (పాఁచవీం గాథామేం) ప్రతిజ్ఞా కరకే, ౩‘చారిత్తం ఖలు ధమ్మో ధమ్మో జో సో సమో త్తి ణిద్దిట్ఠో’ ఇసప్రకార (౭వీం గాథామేం) సామ్యకా ధర్మత్వ (సామ్య హీ ధర్మ హై) నిశ్చిత కరకే ౪‘పరిణమది జేణ దవ్వం తక్కాలం తమ్మయం తి పణ్ణత్తం, తమ్హా ధమ్మపరిణదో ఆదా ధమ్మో ముణేయవ్వో’ ఇసప్రకార (౮వీం గాథామేం) జో ఆత్మాకా ధర్మత్వ ౧. నిరుపరాగ = ఉపరాగ (-మలినతా, వికార) రహిత . ౨. అర్థ – మైం సామ్యకో ప్రాప్త కరతా హూఁ, జిససే నిర్వాణకీ ప్రాప్తి హోతీ హై . ౩. అర్థ – చారిత్ర వాస్తవమేం ధర్మ హై జో ధర్మ హై వహ సామ్య హై ఐసా (శాస్త్రోంమేం) కహా హై . ౪. అర్థ – ద్రవ్య జిస కాలమేం జిస భావరూప పరిణమిత హోతా హై ఉస కాలమేం ఉస -మయ హై ఐసా (జినేన్ద్రదేవనే)

Page 158 of 513
PDF/HTML Page 191 of 546
single page version

ధర్మత్వమాసూత్రయితుముపక్రాన్తం, యత్ప్రసిద్ధయే చ ‘ధమ్మేణ పరిణదప్పా అప్పా జది సుద్ధసంపఓగజుదో పావది ణివ్వాణసుహం’ ఇతి నిర్వాణసుఖసాధనశుద్ధోపయోగోధికర్తుమారబ్ధః, శుభాశుభోపయోగౌ చ విరోధినౌ నిర్ధ్వస్తౌ, శుద్ధోపయోగస్వరూపం చోపవర్ణితం, తత్ప్రసాదజౌ చాత్మనో జ్ఞానానన్దౌ సహజౌ సముద్యోతయతా సంవేదనస్వరూపం సుఖస్వరూపం చ ప్రపంచితమ్, తదధునా కథం కథమపి శుద్ధో- పయోగప్రసాదేన ప్రసాధ్య పరమనిస్పృహామాత్మతృప్తాం పారమేశ్వరీప్రవృత్తిమభ్యుపగతః కృతకృత్యతామవాప్య నితాన్తమనాకులో భూత్వా ప్రలీనభేదవాసనోన్మేషః స్వయం సాక్షాద్ధర్మ ఏవాస్మీత్యవతిష్ఠతే — మిత్యాది . తత్సర్వం శుద్ధోపయోగప్రసాదాత్ప్రసాధ్యేదానీం నిశ్చయరత్నత్రయపరిణత ఆత్మైవ ధర్మ ఇత్యవతిష్ఠతే . అథవా ద్వితీయపాతనికా — సమ్యక్త్వాభావే శ్రమణో న భవతి, తస్మాత్ శ్రమణాద్ధర్మోపి న భవతి . తర్హి కథం శ్రమణో భవతి, ఇతి పృష్టే ప్రత్యుత్తరం ప్రయచ్ఛన్ జ్ఞానాధికారముపసంహరతి — జో ణిహదమోహదిట్ఠీ తత్త్వార్థ- శ్రద్ధానలక్షణవ్యవహారసమ్యక్త్వోత్పన్నేన నిజశుద్ధాత్మరుచిరూపేణ నిశ్చయసమ్యక్త్వేన పరిణతత్వాన్నిహతమోహ- దృష్టిర్విధ్వంసితదర్శనమోహో యః . పునశ్చ కింరూపః . ఆగమకుసలో నిర్దోషిపరమాత్మప్రణీతపరమాగమాభ్యాసేన నిరుపాధిస్వసంవేదనజ్ఞానకుశలత్వాదాగమకుశల ఆగమప్రవీణః . పునశ్చ కింరూపః . విరాగచరియమ్హి అబ్భుట్ఠిదో వ్రతసమితిగు ప్త్యాదిబహిరఙ్గచారిత్రానుష్ఠానవశేన స్వశుద్ధాత్మనిశ్చలపరిణతిరూపవీతరాగచారిత్ర- కహనా ప్రారమ్భ కియా ఔర ౧జిసకీ సిద్ధికే లియే ౨‘ధమ్మేణ పరిణదప్పా అప్పా జది సుద్ధసంపఓగజుదో, పావది ణివ్వాణసుహం’ ఇసప్రకార (౧౧వీం గాథామేం) నిర్వాణసుఖకే సాధనభూత శుద్ధోపయోగకా అధికార ప్రారమ్భ కియా, విరోధీ శుభాశుభ ఉపయోగకో నష్ట కియా (-హేయ బతాయా), శుద్ధోపయోగకా స్వరూప వర్ణన కియా, శుద్ధోపయోగకే ప్రసాదసే ఉత్పన్న హోనేవాలే ఐసే ఆత్మాకే సహజ జ్ఞాన ఔర ఆనన్దకో సమఝాతే హుఏ జ్ఞానకే స్వరూపకా ఔర సుఖకే స్వరూపకా విస్తార కియా, ఉసే (-ఆత్మాకే ధర్మత్వకో) అబ కిసీ భీ ప్రకార శుద్ధోపయోగకే ప్రసాదసే ౩సిద్ధ కరకే, ౪పరమ నిస్పృహ, ఆత్మతృప్త (ఐసీ) పారమేశ్వరీ ప్రవృత్తికో ప్రాప్త హోతే హుయే, కృతకృత్యతాకో ప్రాప్త కరకే అత్యన్త అనాకుల హోకర, జినకే ౫భేదవాసనా కీ ప్రగటతాకా ప్రలయ హుఆ హై, ఐసే హోతే హుఏ, (ఆచార్య భగవాన) ‘మైం స్వయం సాక్షాత్ ధర్మ హీ హూఁ’ ఇసప్రకార రహతే హైం, (-ఐసే భావమేం నిశ్చల స్థిత హోతే హైం) : — ౧. జిసకీ సిద్ధికే లియే = ఆత్మాకో ధర్మరూప బనవానేకా జో కార్య సాధనాకే లియే . ౨. అర్థ – ధర్మపరిణత స్వరూపవాలా ఆత్మా యది శుద్ధ ఉపయోగమేం యుక్త హో తో మోక్షకే సుఖకో పాతా హై . ౩. సిద్ధ కరకే = సాధకర . (ఆత్మాకో ధర్మరూప రచనేకా జో కార్య సాధనా థా ఉస కార్యకో, మహాపురుషార్థ

కరకే శుద్ధోపయోగ ద్వారా ఆచార్య భగవాననే సిద్ధ కియా .) . ౪. పరకీ స్పృహాసే రహిత ఔర ఆత్మామేం హీ తృప్త, నిశ్చయరత్నత్రయమేం లీనతారూప ప్రవృత్తి . ౫. భేదవాసనా = భేదరూప వృత్తి; వికల్ప – పరిణామ .

Page 159 of 513
PDF/HTML Page 192 of 546
single page version

యదయం స్వయమాత్మా ధర్మో భవతి స ఖలు మనోరథ ఏవ . తస్య త్వేకా బహిర్మోహద్రష్టిరేవ విహన్త్రీ . సా చాగమకౌశలేనాత్మజ్ఞానేన చ నిహతా, నాత్ర మమ పునర్భావమాపత్స్యతే . తతో వీతరాగచారిత్రసూత్రితావతారో మమాయమాత్మా స్వయం ధర్మో భూత్వా నిరస్తసమస్తప్రత్యూహతయా నిత్యమేవ పరిణతత్వాత్ పరమవీతరాగచారిత్రే సమ్యగభ్యుత్థితః ఉద్యతః . పునరపి కథంభూతః . మహప్పా మోక్షలక్షణ- మహార్థసాధకత్వేన మహాత్మా ధమ్మో త్తి విసేసిదో సమణో జీవితమరణలాభాలాభాదిసమతాభావనాపరిణతాత్మా స శ్రమణ ఏవాభేదనయేన ధర్మ ఇతి విశేషితో మోహక్షోభవిహీనాత్మపరిణామరూపో నిశ్చయధర్మో భణిత ఇత్యర్థః ..౯౨.. అథైవంభూతనిశ్చయరత్నత్రయపరిణతమహాతపోధనస్య యోసౌ భక్తిం కరోతి తస్య ఫలం దర్శయతి —

అన్వయార్థ : — [యః ఆగమకుశలః ] జో ఆగమమేం కుశల హైం, [నిహతమోహదృష్టిః ] జిసకీ మోహదృష్టి హత హో గఈ హై ఔర [విరాగచరితే అభ్యుత్థితః ] జో వీతరాగచారిత్రమేం ఆరూఢ హై, [మహాత్మా శ్రమణః ] ఉస మహాత్మా శ్రమణకో [ధర్మః ఇతి విశేషితః ] (శాస్త్రమేం) ‘ధర్మ’ కహా హైం ..౯౨..

టీకా : — యహ ఆత్మా స్వయం ధర్మ హో, యహ వాస్తవమేం మనోరథ హై . ఉసమేం విఘ్న డాలనేవాలీ ఏక ౧బహిర్మోహదృష్టి హీ హై . ఔర వహ (బహిర్మోహదృష్టి) తో ౨ఆగమకౌశల్య తథా ఆత్మజ్ఞానసే నష్ట హో జానేకే కారణ అబ ముఝమేం పునః ఉత్పన్న నహీం హోగీ . ఇసలియే వీతరాగచారిత్రరూపసే ప్రగటతాకో ప్రాప్త (-వీతరాగచారిత్రరూప పర్యాయమేం పరిణత) మేరా యహ ఆత్మా ౧. బహిర్మోహదృష్టి = బహిర్ముఖ ఐసీ మోహదృష్టి . (ఆత్మాకో ధర్మరూప హోనేమేం విఘ్న డాలనేవాలీ ఏక బహిర్మోహదృష్టి

ఆగమ విషే కౌశల్య ఛే నే మోహదృష్టి వినష్ట ఛే వీతరాగ – చరితారూఢ ఛే, తే ముని -మహాత్మా ‘ధర్మ’ ఛే. ౯౨.

Page 160 of 513
PDF/HTML Page 193 of 546
single page version

నిష్కమ్ప ఏవావతిష్ఠతే . అలమతివిస్తరేణ . స్వస్తి స్యాద్వాదముద్రితాయ జైనేన్ద్రాయ శబ్దబ్రహ్మణే . స్వస్తి తన్మూలాయాత్మతత్త్వోపలమ్భాయ చ, యత్ప్రసాదాదుద్గ్రన్థితో ఝగిత్యేవాసంసారబద్ధో మోహగ్రన్థిః . స్వస్తి చ పరమవీతరాగచారిత్రాత్మనే శుద్ధోపయోగాయ, యత్ప్రసాదాదయమాత్మా స్వయమేవ ధర్మో భూతః ..౯౨..

పూర్వసూత్రోక్తం మునీశ్వరం దృష్ట్వా తుష్టో నిర్భరగుణానురాగేణ సంతుష్టః సన్ . కిం కరోతి . అబ్భుట్ఠిత్తా కరేది సక్కారం అభ్యుత్థానం కృత్వా మోక్షసాధకసమ్యక్త్వాదిగుణానాం సత్కారం ప్రశంసాం కరోతి వందణణమంసణాదిహిం తత్తో సో ధమ్మమాదియది ‘తవసిద్ధే ణయసిద్ధే’ ఇత్యాది వన్దనా భణ్యతే, నమోస్త్వితి నమస్కారో భణ్యతే, తత్ప్రభృతిభక్తివిశేషైః తస్మాద్యతివరాత్స భవ్యః పుణ్యమాదత్తే పుణ్యం గృహ్ణాతి ఇత్యర్థః ..“ “ “ “ “

భవాన్తరే కిం ఫలం భవతీతి ప్రతిపాదయతి —

అర్థ : — ఇసప్రకార శుద్ధోపయోగకో ప్రాప్త కరకే ఆత్మా స్వయం ధర్మ హోతా హుఆ అర్థాత్ స్వయం ధర్మరూప పరిణమిత హోతా హుఆ నిత్య ఆనన్దకే ప్రసారసే సరస (అర్థాత్ జో శాశ్వత ఆనన్దకే ప్రసారసే రసయుక్త) ఐసే జ్ఞానతత్త్వమేం లీన హోకర, అత్యన్త అవిచలతాకే కారణ, దైదీప్యమాన జ్యోతిమయ ఔర సహజరూపసే విలసిత (-స్వభావసే హీ ప్రకాశిత) రత్నదీపకకీ నిష్కంప- ప్రకాశమయ శోభాకో పాతా హై . (అర్థాత్ రత్నదీపకకీ భాఁతి స్వభావసే హీ నిష్కంపతయా అత్యన్త ప్రకాశిత హోతా — జానతా — రహతా హై) . ౧. స్యాద్వాదముద్రిత జైనేన్ద్ర శబ్దబ్రహ్మ = స్యాద్వాదకీ ఛాపవాలా జినేన్ద్రకా ద్రవ్యశ్రుత . ౨. శబ్దబ్రహ్మమూలక = శబ్దబ్రహ్మ జిసకా మూల కారణ హై .

Page 161 of 513
PDF/HTML Page 194 of 546
single page version

ఇతి ప్రవచనసారవృత్తౌ తత్త్వదీపికాయాం శ్రీమదమృతచన్ద్రసూరివిరచితాయాం జ్ఞానతత్త్వప్రజ్ఞాపనో నామ ప్రథమః శ్రుతస్కన్ధః సమాప్తః ..

తేణ ణరా వ తిరిచ్ఛా తేన పూర్వోక్తపుణ్యేనాత్ర వర్తమానభవే నరా వా తిర్యఞ్చో వా దేవిం వా మాణుసిం గదిం పప్పా భవాన్తరే దైవీం వా మానుషీం వా గతిం ప్రాప్య విహవిస్సరియేహిం సయా సంపుణ్ణమణోరహా హోంతి రాజాధిరాజరూపలావణ్యసౌభాగ్యపుత్రకలత్రాదిపరిపూర్ణవిభూతిర్విభవో భణ్యతే, ఆజ్ఞాఫలమైశ్వర్యం భణ్యతే, తాభ్యాం విభవైశ్వర్యాభ్యాం సంపూర్ణమనోరథా భవన్తీతి . తదేవ పుణ్యం భోగాదినిదానరహితత్వేన యది సమ్యక్త్వపూర్వకం భవతి తర్హి తేన పరంపరయా మోక్షం చ లభన్తే ఇతి భావార్థః ..✽౯..

ఇతి శ్రీజయసేనాచార్యకృతాయాం తాత్పర్యవృత్తౌ పూర్వోక్తప్రకారేణ ‘ఏస సురాసురమణుసిందవందిదం’ ఇతీమాం గాథామాదిం కృత్వా ద్వాసప్తతిగాథాభిః శుద్ధోపయోగాధికారః, తదనన్తరం ‘దేవదజదిగురుపూజాసు’ ఇత్యాది పఞ్చవింశతిగాథాభిర్జ్ఞానకణ్డికాచతుష్టయాభిధానో ద్వితీయోధికారః, తతశ్చ ‘సత్తాసంబద్ధేదే’ ఇత్యాది సమ్యకత్వకథనరూపేణ ప్రథమా గాథా, రత్నత్రయాధారపురుషస్య ధర్మః సంభవతీతి ‘జో ణిహదమోదిట్ఠీ’ ఇత్యాది ద్వితీయా చేతి స్వతన్త్రగాథాద్వయమ్, తస్య నిశ్చయధర్మసంజ్ఞతపోధనస్య యోసౌ భక్తిం కరోతి తత్ఫలకథనేన ‘జో తం దిట్ఠా’ ఇత్యాది గాథాద్వయమ్ . ఇత్యధికారద్వయేన పృథగ్భూతగాథాచతుష్టయసహితేనైకోత్తరశతగాథాభిః జ్ఞానతత్త్వప్రతిపాదకనామా ప్రథమో మహాధికారః సమాప్తః ..౧..

[అబ శ్లోక ద్వారా జ్ఞానతత్త్వ -ప్రజ్ఞాపన నామక ప్రథమ అధికారకీ ఔర జ్ఞేయతత్త్వ -ప్రజ్ఞాపన నామక దూసరే అధికారకీ సంధి బతాయీ జాతీ హై . ]

అర్థ : — ఆత్మారూపీ అధికరణమేం రహనేవాలే అర్థాత్ ఆత్మాకే ఆశ్రిత రహనేవాలే జ్ఞానతత్త్వకా ఇసప్రకార యథార్థతయా నిశ్చయ కరకే, ఉసకీ సిద్ధికే లియే ( – కేవలజ్ఞాన ప్రగట కరనేకే లియే) ప్రశమకే లక్షసే ( – ఉపశమ ప్రాప్త కరనేకే హేతుసే) జ్ఞేయతత్త్వకో జాననేకా ఇచ్ఛుక (జీవ) సర్వ పదార్థోంకో ద్రవ్య -గుణ -పర్యాయ సహిత జానతా హై, జిససే కభీ మోహాంకురకీ కించిత్ మాత్ర భీ ఉత్పత్తి న హో .

ఇస ప్రకార (శ్రీమద్భగవత్కున్దకున్దాచార్యదేవప్రణీత) శ్రీప్రవచనసార శాస్త్రకీ శ్రీమద్అమృతచంద్రాచార్యదేవవిరచిత తత్త్వదీపికా నామక టీకామేం జ్ఞానతత్త్వ – ప్రజ్ఞాపన నామక ప్రథమ శ్రుతస్కన్ధ సమాప్త హుఆ .

ప్ర. ౨౧

Page 162 of 513
PDF/HTML Page 195 of 546
single page version

ఇతః ఊర్ద్ధ్వం ‘సత్తాసంబద్ధేదే’ ఇత్యాదిగాథాసూత్రేణ పూర్వం సంక్షేపేణ యద్వయాఖ్యాతం సమ్యగ్దర్శనం తస్యేదానీం విషయభూతపదార్థవ్యాఖ్యానద్వారేణ త్రయోదశాధికశతప్రమితగాథాపర్యన్తం విస్తరవ్యాఖ్యానం కరోతి . అథవా ద్వితీయపాతనికా – పూర్వం యద్వయాఖ్యాతం జ్ఞానం తస్య జ్ఞేయభూతపదార్థాన్ కథయతి . తత్ర త్రయోదశాధిక - శతగాథాసు మధ్యే ప్రథమతస్తావత్ ‘తమ్హా తస్స ణమాఇం’ ఇమాం గాథామాదిం కృత్వా పాఠక్రమేణ పఞ్చత్రింశద్- గాథాపర్యన్తం సామాన్యజ్ఞేయవ్యాఖ్యానం, తదనన్తరం ‘దవ్వం జీవమజీవం’ ఇత్యాద్యేకోనవింశతిగాథాపర్యన్తం విశేషజ్ఞేయవ్యాఖ్యానం, అథానన్తరం ‘సపదేసేహిం సమగ్గో లోగో’ ఇత్యాదిగాథాష్టకపర్యన్తం సామాన్యభేదభావనా,

అబ, జ్ఞేయతత్త్వకా ప్రజ్ఞాపన కరతే హైం అర్థాత్ జ్ఞేయతత్త్వ బతలాతే హైం . ఉసమేం (ప్రథమ) పదార్థకా సమ్యక్ ( — యథార్థ) ద్రవ్యగుణపర్యాయస్వరూప వర్ణన కరతే హైం : —

అన్వయార్థ : — [అర్థః ఖలు ] పదార్థ [ద్రవ్యమయః ] ద్రవ్యస్వరూప హై; [ద్రవ్యాణి ] ద్రవ్య [గుణాత్మకాని ] గుణాత్మక [భణితాని ] కహే గయే హైం; [తైః తు పునః ] ఔర ద్రవ్య తథా గుణోంసే [పర్యాయాః ] పర్యాయేం హోతీ హైం . [పర్యయమూఢా హి ] పర్యాయమూఢ జీవ [పరసమయాః ] పరసమయ (అర్థాత్ మిథ్యాదృష్టి) హైం ..౯౩..

ఛే అర్థ ద్రవ్యస్వరూప, గుణ -ఆత్మక కహ్యాం ఛే ద్రవ్యనే, వళీ ద్రవ్య -గుణథీ పర్యయో; పర్యాయమూఢ పరసమయ ఛే. ౯౩.

Page 163 of 513
PDF/HTML Page 196 of 546
single page version

సముదాయాత్మనా ద్రవ్యేణాభినిర్వృత్తత్వాద్ ద్రవ్యమయః . ద్రవ్యాణి తు పునరేకాశ్రయవిస్తారవిశేషాత్మకై- ర్గుణైరభినిర్వృత్తత్వాద్గుణాత్మకాని . పర్యాయాస్తు పునరాయతవిశేషాత్మకా ఉక్తలక్షణైర్ద్రవ్యైరపి గుణైరప్య- భినిర్వృత్తత్వాద్ ద్రవ్యాత్మకా అపి గుణాత్మకా అపి . తత్రానేకద్రవ్యాత్మకైక్యప్రతిపత్తినిబన్ధనో ద్రవ్యపర్యాయః . స ద్వివిధః, సమానజాతీయోసమానజాతీయశ్చ . తత్ర సమానజాతీయో నామ యథా అనేకపుద్గలాత్మకో ద్వయణుకస్త్ర్యణుక ఇత్యాది; అసమానజాతీయో నామ యథా జీవపుద్గలాత్మకో దేవో తతశ్చ ‘అత్థిత్తణిచ్ఛిదస్స హి’ ఇత్యాద్యేకపఞ్చాశద్గాథాపర్యన్తం విశేషభేదభావనా చేతి ద్వితీయమహాధికారే సముదాయపాతనికా . అథేదానీం సామాన్యజ్ఞేయవ్యాఖ్యానమధ్యే ప్రథమా నమస్కారగాథా, ద్వితీయా ద్రవ్యగుణ- పర్యాయవ్యాఖ్యానగాథా, తృతీయా స్వసమయపరసమయనిరూపణగాథా, చతుర్థీ ద్రవ్యస్య సత్తాదిలక్షణత్రయ- సూచనగాథా చేతి పీఠికాభిధానే ప్రథమస్థలే స్వతన్త్రగాథాచతుష్టయమ్ . తదనన్తరం ‘సబ్భావో హి సహావో’ ఇత్యాదిగాథాచతుష్టయపర్యన్తం సత్తాలక్షణవ్యాఖ్యానముఖ్యత్వం, తదనన్తరం ‘ణ భవో భంగవిహీణో’ ఇత్యాది- గాథాత్రయపర్యన్తముత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యలక్షణకథనముఖ్యతా, తతశ్చ ‘పాడుబ్భవది య అణ్ణో’ ఇత్యాదిగాథాద్వయేన ౧విస్తారసామాన్యసముదాయాత్మక ఔర ౨ఆయతసామాన్యసముదాయాత్మక ద్రవ్యసే రచిత హోనేసే ద్రవ్యమయ (-ద్రవ్యస్వరూప) హై . ఔర ౩ద్రవ్య ఏక జినకా ఆశ్రయ హై ఐసే విస్తారవిశేషస్వరూప గుణోంసే రచిత (-గుణోంసే బనే హువే) హోనేసే గుణాత్మక హై . ఔర పర్యాయేం — జో కి ఆయత -విశేషస్వరూప హైం వే — జినకే లక్షణ (ఊ పర) కహే గయే హైం ఐసే ద్రవ్యోంసే తథా గుణోంసే రచిత హోనేసే ద్రవ్యాత్మక భీ హైం గుణాత్మక భీ హైం . ఉసమేం, అనేకద్రవ్యాత్మక ఏకతాకీ ౪ప్రతిపత్తికీ కారణభూత ద్రవ్యపర్యాయ హై . వహ దో ప్రకార హై . (౧) సమానజాతీయ ఔర (౨) అసమానజాతీయ . ఉసమేం (౧) సమానజాతీయ వహ హై — జైసే కి అనేకపుద్గలాత్మక ౫ద్విఅణుక, త్రిఅణుక ఇత్యాది; (౨) అసమానజాతీయ వహ ౧. విస్తారసామాన్య సముదాయ = విస్తారసామాన్యరూప సముదాయ . విస్తారకా అర్థ హై కి చౌడాఈ . ద్రవ్యకీ

౨. ఆయతసామాన్యసముదాయ = ఆయతసామాన్యరూప సముదాయ . ఆయతకా అర్థ హై లమ్బాఈ అర్థాత్

౩. అనన్తగుణోంకా ఆశ్రయ ఏక ద్రవ్య హై . ౪. ప్రతిపత్తి = ప్రాప్తి; జ్ఞాన; స్వీకార . ౫. ద్విఅణుక = దో అణుఓంసే బనా హుఆ స్కంధ .

Page 164 of 513
PDF/HTML Page 197 of 546
single page version

మనుష్య ఇత్యాది . గుణద్వారేణాయతానైక్యప్రతిపత్తినిబన్ధనో గుణపర్యాయః . సోపి ద్వివిధః, స్వభావపర్యాయో విభావపర్యాయశ్చ . తత్ర స్వభావపర్యాయో నామ సమస్తద్రవ్యాణామాత్మీయాత్మీయాగురులఘు- గుణద్వారేణ ప్రతిసమయసముదీయమానషట్స్థానపతితవృద్ధిహానినానాత్వానుభూతిః, విభావపర్యాయో నామ రూపాదీనాం జ్ఞానాదీనాం వా స్వపరప్రత్యయప్రవర్తమానపూర్వోత్తరావస్థావతీర్ణతారతమ్యోపదర్శితస్వభావ- విశేషానేకత్వాపత్తిః . అథేదం దృష్టాన్తేన ద్రఢయతి — యథైవ హి సర్వ ఏవ పటోవస్థాయినా విస్తార- సామాన్యసముదాయేనాభిధావతాయతసామాన్యసముదాయేన చాభినిర్వర్త్యమానస్తన్మయ ఏవ, తథైవ హి సర్వ ఏవ పదార్థోవస్థాయినా విస్తారసామాన్యసముదాయేనాభిధావతాయతసామాన్యసముదాయేన చ ద్రవ్యపర్యాయగుణపర్యాయనిరూపణముఖ్యతా . అథానన్తరం ‘ణ హవది జది సద్దవ్వం’ ఇత్యాదిగాథాచతుష్టయేన సత్తా- ద్రవ్యయోరభేదవిషయే యుక్తిం కథయతి, తదనన్తరం ‘జో ఖలు దవ్వసహావో’ ఇత్యాది సత్తాద్రవ్యయోర్గుణగుణికథనేన ప్రథమగాథా, ద్రవ్యేణ సహ గుణపర్యాయయోరభేదముఖ్యత్వేన ‘ణత్థి గుణో త్తి వ కోఈ’ ఇత్యాది ద్వితీయా చేతి స్వతన్త్రగాథాద్వయం, తదనన్తరం ద్రవ్యస్య ద్రవ్యార్థికనయేన సదుత్పాదో భవతి, పర్యాయార్థికనయేనాసదిత్యాది- కథనరూపేణ ‘ఏవంవిహం’ ఇతిప్రభృతి గాథాచతుష్టయం, తతశ్చ ‘అత్థి త్తి య’ ఇత్యాద్యేకసూత్రేణ నయసప్తభఙ్గీవ్యాఖ్యానమితి సముదాయేన చతుర్వింశతిగాథాభిరష్టభిః స్థలైర్ద్రవ్యనిర్ణయం కరోతి . తద్యథా – అథ సమ్యక్త్వం కథయతి — హై — జైసే కి జీవపుద్గలాత్మక దేవ, మనుష్య ఇత్యాది . గుణ ద్వారా ఆయతకీ అనేకతాకీ ప్రతిపత్తికీ కారణభూత గుణపర్యాయ హై . వహ భీ దో ప్రకార హై . (౧) స్వభావపర్యాయ ఔర (౨) విభావపర్యాయ . ఉసమేం సమస్త ద్రవ్యోంకే అపనే -అపనే అగురులఘుగుణ ద్వారా ప్రతిసమయ ప్రగట హోనేవాలీ షట్స్థానపతిత హాని -వృద్ధిరూప అనేకత్వకీ అనుభూతి వహ స్వభావపర్యాయ హై; (౨) రూపాదికే యా జ్ఞానాదికే ౧స్వ -పరకే కారణ ప్రవర్తమాన ౨పూర్వోత్తర అవస్థామేం హోనేవాలే తారతమ్యకే కారణ దేఖనేమేం ఆనేవాలే స్వభావవిశేషరూప అనేకత్వకీ ౩ఆపత్తి విభావపర్యాయ హై .

(-బహతే, ప్రవాహరూప) హుయే ఐసే ఆయతసామాన్యసముదాయసే రచిత హోతా హుఆ తన్మయ హీ హై, ఉసీప్రకార సమ్పూర్ణ పదార్థ ‘ద్రవ్య’ నామక అవస్థాయీ విస్తారసామాన్యసముదాయసే ఔర దౌడతే హుయే ఆయతసామాన్యసముదాయసే రచిత హోతా హుఆ ద్రవ్యమయ హీ హై . ఔర జైసే పటమేం, అవస్థాయీ విస్తారసామాన్యసముదాయ యా దౌడతే హుయే ఆయతసామాన్యసముదాయ గుణోంసే రచిత హోతా హుఆ గుణోంసే ౧. స్వ ఉపాదాన ఔర పర నిమిత్త హై . ౨. పూర్వోత్తర = పహలేకీ ఔర బాదకీ . ౩. ఆపత్తి = ఆపతిత, ఆపడనా . ౪. పట = వస్త్ర

Page 165 of 513
PDF/HTML Page 198 of 546
single page version

ద్రవ్యనామ్నాభినిర్వర్త్యమానో ద్రవ్యమయ ఏవ . యథైవ చ పటేవస్థాయీ విస్తారసామాన్య- సముదాయోభిధావన్నాయతసామాన్యసముదాయో వా గుణైరభినిర్వర్త్యమానో గుణేభ్యః పృథగనుపలమ్భాద్ గుణాత్మక ఏవ, తథైవ చ పదార్థేష్వవస్థాయీ విస్తారసామాన్యసముదాయోభిధావన్నాయత- సామాన్యసముదాయో వా ద్రవ్యనామా గుణైరభినిర్వర్త్యమానో గుణేభ్యః పృథగనుపలమ్భాద్ గుణాత్మక ఏవ . యథైవ చానేకపటాత్మకో ద్విపటికా త్రిపటికేతి సమానజాతీయో ద్రవ్యపర్యాయః, తథైవ చానేకపుద్గలాత్మకో ద్వయణుకస్త్ర్యణుక ఇతి సమానజాతీయో ద్రవ్యపర్యాయః . యథైవ చానేకకౌశేయకకార్పాసమయపటాత్మకో ద్విపటికా త్రిపటికేత్యసమానజాతీయో ద్రవ్యపర్యాయః, తథైవ చానేకజీవపుద్గలాత్మకో దేవో మనుష్య ఇత్యసమానజాతీయో ద్రవ్యపర్యాయః . యథైవ చ క్వచిత్పటే స్థూలాత్మీయాగురులఘుగుణద్వారేణ కాలక్రమప్రవృత్తేన నానావిధేన పరిణమనాన్నానాత్వ- ప్రతిపత్తిర్గుణాత్మకః స్వభావపర్యాయః, తథైవ చ సమస్తేష్వపి ద్రవ్యేషు సూక్ష్మాత్మీయాత్మీయాగురు-

తమ్హా తస్స ణమాఇం కిచ్చా యస్మాత్సమ్యక్త్వం వినా శ్రమణో న భవతి తస్మాత్కారణాత్తస్య సమ్యక్చారిత్రయుక్తస్య పూర్వోక్తతపోధనస్య నమస్యాం నమస్క్రియాం నమస్కారం కృత్వా ణిచ్చం పి తమ్మణో హోజ్జ నిత్యమపి తద్గతమనా భూత్వా వోచ్ఛామి వక్ష్యామ్యహం కర్తా సంగహాదో సంగ్రహాత్సంక్షేపాత్ సకాశాత్ . కిమ్ . పరమట్ఠ- పృథక్ అప్రాప్త హోనేసే గుణాత్మక హీ హై, ఉసీప్రకార పదార్థోంమేం, అవస్థాయీ విస్తారసామాన్యసముదాయ యా దౌడతా హుఆ ఆయతసామాన్యసముదాయ — జిసకా నామ ‘ద్రవ్య’ హై వహ — గుణోంసే రచిత హోతా హుఆ గుణోంసే పృథక్ అప్రాప్త హోనేసే గుణాత్మక హీ హై . ఔర జైసే అనేకపటాత్మక (-ఏకసే అధిక వస్త్రోంసే నిర్మిత) ౧ద్విపటిక, త్రిపటిక ఐసే సమానజాతీయ ద్రవ్యపర్యాయ హై, ఉసీప్రకార అనేక పుద్గలాత్మక ద్వి -అణుక, త్రి -అణుక ఐసీ సమానజాతీయ ద్రవ్యపర్యాయ హై; ఔర జైసే అనేక రేశమీ ఔర సూతీ పటోంకే బనే హుఏ ద్విపటిక, త్రిపటిక ఐసీ అసమానజాతీయ ద్రవ్యపర్యాయ హై, ఉసీప్రకార అనేక జీవపుద్గలాత్మక దేవ, మనుష్య ఐసీ అసమానజాతీయ ద్రవ్యపర్యాయ హై . ఔర జైసే కభీ పటమేం అపనే స్థూల అగురులఘుగుణ ద్వారా కాలక్రమసే ప్రవర్తమాన అనేక ప్రకారరూపసే పరిణమిత హోనేకే కారణ అనేకత్వకీ ప్రతిపత్తి గుణాత్మక స్వభావపర్యాయ హై, ఉసీప్రకార సమస్త ద్రవ్యోంమేం అపనే -అపనే సూక్ష్మ అగురులఘుగుణ ద్వారా ప్రతిసమయ ప్రగట హోనేవాలీ షట్స్థానపతిత హానివృద్ధిరూప అనేకత్వకీ అనుభూతి వహ గుణాత్మక స్వభావపర్యాయ హై; ఔర జైసే పటమేం, ౧. ద్విపటిక = దో థానోంకో జోడకర (సీంకర) బనాయా గయా ఏక వస్త్ర [యది దోనోం థాన ఏక హీ జాతికే

Page 166 of 513
PDF/HTML Page 199 of 546
single page version

లఘుగుణద్వారేణ ప్రతిసమయసముదీయమానషట్స్థానపతితవృద్ధిహానినానాత్వానుభూతిః గుణాత్మకః స్వభావపర్యాయః . యథైవ చ పటే రూపాదీనాం స్వపరప్రత్యయప్రవర్తమానపూర్వోత్తరావస్థావతీర్ణతారతమ్యో- పదర్శితస్వభావవిశేషానేకత్వాపత్తిః గుణాత్మకో విభావపర్యాయః, తథైవ చ సమస్తేష్వపి ద్రవ్యేషు రూపాదీనాం జ్ఞానాదీనాం వా స్వపరప్రత్యయప్రవర్తమానపూర్వోత్తరావస్థావతీర్ణతారతమ్యోపదర్శితస్వభావ- విశేషానేకత్వాపత్తిః గుణాత్మకో విభావపర్యాయః . ఇయం హి సర్వపదార్థానాం ద్రవ్యగుణపర్యాయస్వభావ- ప్రకాశికా పారమేశ్వరీ వ్యవస్థా సాధీయసీ, న పునరితరా . యతో హి బహవోపి పర్యాయ- విణిచ్ఛయాధిగమం పరమార్థవినిశ్చయాధిగమం సమ్యక్త్వమితి . పరమార్థవినిశ్చయాధిగమశబ్దేన సమ్యక్త్వం కథం భణ్యత ఇతి చేత్ – పరమోర్థః పరమార్థః శుద్ధబుద్ధైకస్వభావః పరమాత్మా, పరమార్థస్య విశేషేణ సంశయాదిరహితత్వేన నిశ్చయః పరమార్థవినిశ్చయరూపోధిగమః శఙ్కాద్యష్టదోషరహితశ్చ యః పరమార్థతోర్థావబోధో యస్మాత్సమ్యక్త్వాత్తత్ పరమార్థవినిశ్చయాధిగమమ్ . అథవా పరమార్థవినిశ్చయోనేకాన్తాత్మకపదార్థసమూహ- స్తస్యాధిగమో యస్మాదితి ..✽౧౦.. అథ పదార్థస్య ద్రవ్యగుణపర్యాయస్వరూపం నిరూపయతి — అత్థో ఖలు దవ్వమఓ అర్థో జ్ఞానవిషయభూతః పదార్థః ఖలు స్ఫు టం ద్రవ్యమయో భవతి . కస్మాత్ . తిర్యక్- సామాన్యోద్ధర్వతాసామాన్యలక్షణేన ద్రవ్యేణ నిష్పన్నత్వాత్ . తిర్యక్సామాన్యోర్ద్ధ్వతాసామాన్యలక్షణం కథ్యతే – ఏకకాలే నానావ్యక్తిగతోన్వయస్తిర్యక్సామాన్యం భణ్యతే . తత్ర దృష్టాన్తో యథా – నానాసిద్ధజీవేషు సిద్ధోయం సిద్ధోయమిత్యనుగతాకారః సిద్ధజాతిప్రత్యయః . నానాకాలేష్వేకవ్యక్తిగతోన్వయ ఊర్ధ్వతాసామాన్యం భణ్యతే . తత్ర దృష్టాంతః యథా – య ఏవ కేవలజ్ఞానోత్పత్తిక్షణే ముక్తాత్మా ద్వితీయాదిక్షణేష్వపి స ఏవేతి ప్రతీతిః . అథవా నానాగోశరీరేషు గౌరయం గౌరయమితి గోజాతిప్రతీతిస్తిర్యక్సామాన్యమ్ . యథైవ చైకస్మిన్ పురుషే బాలకుమారాద్యవస్థాసు స ఏవాయం దేవదత్త ఇతి ప్రత్యయ ఊర్ధ్వతాసామాన్యమ్ . దవ్వాణి గుణప్పగాణి భణిదాణి ద్రవ్యాణి గుణాత్మకాని భణితాని . అన్వయినో గుణా అథవా సహభువో గుణా ఇతి గుణలక్షణమ్ . యథా అనన్తజ్ఞానసుఖాదివిశేషగుణేభ్యస్తథైవాగురులఘుకాదిసామాన్యగుణేభ్యశ్చాభిన్నత్వాద్గుణాత్మకం భవతి సిద్ధజీవద్రవ్యం, తథైవ స్వకీయస్వకీయవిశేషసామాన్యగుణేభ్యః సకాశాదభిన్నత్వాత్ సర్వద్రవ్యాణి గుణాత్మకాని భవన్తి . తేహిం పుణో పజ్జాయా తైః పూర్వోక్తలక్షణైర్ద్రవ్యైర్గుణైశ్చ పర్యాయా భవన్తి . వ్యతిరేకిణః పర్యాయా అథవా క్రమభువః పర్యాయా ఇతి పర్యాయలక్షణమ్ . యథైకస్మిన్ ముక్తాత్మద్రవ్యే కించిదూనచరమ- రూపాదికకే స్వ -పరకే కారణ ప్రవర్తమాన పూర్వోత్తర అవస్థామేం హోనేవాలే తారతమ్యకే కారణ దేఖనేమేం ఆనేవాలే స్వభావవిశేషరూప అనేకత్వకీ ఆపత్తి వహ గుణాత్మక విభావపర్యాయ హై, ఉసీప్రకార సమస్త ద్రవ్యోంమేం, రూపాదికకే యా జ్ఞానాదికే స్వ -పరకే కారణ ప్రవర్తమాన పూర్వోత్తర అవస్థామేం హోనేవాలే తారతమ్యకే కారణ దేఖనేమేం ఆనేవాలే స్వభావవిశేషరూప అనేకత్వకీ ఆపత్తి వహ గుణాత్మక విభావపర్యాయ హై .

వాస్తవమేం యహ, సర్వ పదార్థోంకే ద్రవ్యగుణపర్యాయస్వభావకీ ప్రకాశక ౧పారమేశ్వరీ వ్యవస్థా భలీ -ఉత్తమ -పూర్ణ -యోగ్య హై, దూసరీ కోఈ నహీం; క్యోంకి బహుతసే (జీవ) పర్యాయమాత్రకా హీ అవలమ్బన ౧. పరమేశ్వరకీ కహీ హుఈ .

Page 167 of 513
PDF/HTML Page 200 of 546
single page version

మాత్రమేవావలమ్బ్య తత్త్వాప్రతిపత్తిలక్షణం మోహముపగచ్ఛన్తః పరసమయా భవన్తి ..౯౩..

భావార్థ : — పదార్థ ద్రవ్యస్వరూప హై . ద్రవ్య అనన్తగుణమయ హై . ద్రవ్యోం ఔర గుణోంసే పర్యాయేం హోతీ హైం . పర్యాయోంకే దో ప్రకార హైం : — ౧ – ద్రవ్యపర్యాయ, ౨ – గుణపర్యాయ . ఇనమేంసే ద్రవ్యపర్యాయకే దో భేద హైం : — ౧ – సమానజాతీయ — జైసే ద్వి – అణుక, త్రి -అణుక, ఇత్యాది స్కన్ధ; ౨ – అసమానజాతీయ — జైసే మనుష్య దేవ ఇత్యాది . గుణపర్యాయకే భీ దో భేద హైం : — ౧ – స్వభావ- పర్యాయ — జైసే సిద్ధకే గుణపర్యాయ ౨ – విభావపర్యాయ — జైసే స్వపరహేతుక మతిజ్ఞానపర్యాయ .

ఐసా జినేన్ద్ర భగవానకీ వాణీసే కథిత సర్వ పదార్థోంకా ద్రవ్య -గుణ -పర్యాయస్వరూప హీ యథార్థ హై . జో జీవ ద్రవ్య -గుణకో న జానతే హుయే మాత్ర పర్యాయకా హీ ఆలమ్బన లేతే హైం వే నిజ స్వభావకో న జానతే హుయే పరసమయ హైం ..౯౩..

అబ ౧ఆనుషంగిక ఐసీ యహ హీ స్వసమయ -పరసమయకీ వ్యవస్థా (అర్థాత్ స్వసమయ ఔర పరసమయకా భేద) నిశ్చిత కరకే (ఉసకా) ఉపసంహార కరతే హైం : —

అన్వయార్థ : — [యే జీవాః ] జో జీవ [పర్యాయేషు నిరతాః ] పర్యాయోంమేం లీన హైం [పరసమయికాః ఇతి నిర్దిష్టాః ] ఉన్హేం పరసమయ కహా గయా హై [ఆత్మస్వభావే స్థితాః ] జో జీవ ఆత్మస్వభావమేం స్థిత హైం [తే ] వే [స్వకసమయాః జ్ఞాతవ్యాః ] స్వసమయ జాననే ..౯౪.. ౧. ఆనుషంగిక = పూర్వ గాథాకే కథనకే సాథ సమ్బన్ధవాలీ .

పర్యాయమాం రత జీవ జే తే ‘పరసమయ’ నిర్దిష్ట ఛే; ఆత్మస్వభావే స్థిత జే తే ‘స్వకసమయ’ జ్ఞాతవ్య ఛే . ౯౪.