Page 168 of 513
PDF/HTML Page 201 of 546
single page version

యే ఖలు జీవపుద్గలాత్మకమసమానజాతీయద్రవ్యపర్యాయం సకలావిద్యానామేకమూలముపగతా యథోదితాత్మస్వభావసంభావనక్లీబాః తస్మిన్నేవాశక్తిముపవ్రజన్తి, తే ఖలూచ్ఛలితనిరర్గలైకాన్త- దృష్టయో మనుష్య ఏవాహమేష మమైవైతన్మనుష్యశరీరమిత్యహంకారమమకారాభ్యాం విప్రలభ్యమానా అవిచలిత- చేతనావిలాసమాత్రాదాత్మవ్యవహారాత్ ప్రచ్యుత్య క్రోడీకృతసమస్తక్రియాకుటుమ్బకం మనుష్యవ్యవహారమాశ్రిత్య రజ్యన్తో ద్విషన్తశ్చ పరద్రవ్యేణ కర్మణా సంగతత్వాత్పరసమయా జాయన్తే .

యే తు పునరసంకీర్ణ -ద్రవ్యగుణపర్యాయసుస్థితం భగవన్తమాత్మనః స్వభావం సకలవిద్యానామేకమూలముపగమ్య యథోదితాత్మస్వభావసంభావనసమర్థతయా పర్యాయమాత్రాశక్తి- ద్రవ్యగుణపర్యాయపరిజ్ఞానమూఢా అథవా నారకాదిపర్యాయరూపో న భవామ్యహమితి భేదవిజ్ఞానమూఢాశ్చ పరసమయా మిథ్యాదృష్టయో భవన్తీతి . తస్మాదియం పారమేశ్వరీ ద్రవ్యగుణపర్యాయవ్యాఖ్యా సమీచీనా భద్రా భవతీత్యభి- ప్రాయః ..౯౩.. అథ ప్రసంగాయాతాం పరసమయస్వసమయవ్యవస్థాం కథయతి — జే పజ్జఏసు ణిరదా జీవా యే పర్యాయేషు

టీకా : — జో జీవ పుద్గలాత్మక అసమానజాతీయ ద్రవ్యపర్యాయకా — జో కి సకల అవిద్యాఓంకా ఏక మూల హై ఉసకా — ఆశ్రయ కరతే హుఏ ౧యథోక్త ఆత్మస్వభావకీ ౨సంభావనా కరనేమేం నపుంసక హోనేసే ఉసీమేం బల ధారణ కరతే హైం (అర్థాత్ ఉన అసమానజాతీయ ద్రవ్య -పర్యాయోంకే ప్రతి హీ బలవాన హైం ), వే — జినకీ ౩నిరర్గల ఏకాన్తదృష్టి ఉఛలతీ హై ఐసే — ‘యహ మైం మనుష్య హీ హూఁ, మేరా హీ యహ మనుష్య శరీర హై’ ఇసప్రకార అహంకార -మమకారసే ఠగాయే జాతే హుయే, అవిచలితచేతనావిలాసమాత్ర ౪ఆత్మవ్యవహారసే చ్యుత హోకర, జిసమేం సమస్త క్రియాకలాపకో ఛాతీసే లగాయా జాతా హై ఐసే ౫మనుష్యవ్యవహారకా ఆశ్రయ కరకే రాగీ -ద్వేషీ హోతే హుఏ పర ద్రవ్యరూప కర్మకే సాథ సంగతతాకే కారణ (-పరద్రవ్యరూప కర్మకే సాథ యుక్త హో జానేసే) వాస్తవమేం ౬పరసమయ హోతే హైం అర్థాత్ పరసమయరూప పరిణమిత హోతే హైం .

ఔర జో ౭అసంకీర్ణ ద్రవ్య గుణ -పర్యాయోంసే సుస్థిత భగవాన ఆత్మాకే స్వభావకా — జో కి సకల విద్యాఓంకా ఏక మూల హై ఉసకా — ఆశ్రయ కరకే యథోక్త ఆత్మస్వభావకీ సంభావనామేం సమర్థ హోనేసే పర్యాయమాత్ర ప్రతికే బలకో దూర కరకే ఆత్మాకే స్వభావమేం హీ స్థితి కరతే ౧. యథోక్త = పూర్వ గాథామేం కహా జైసా . ౨. సంభావనా = సంచేతన; అనుభవ; మాన్యతా; ఆదర . ౩. నిరర్గల = అంకుశ బినా కీ; బేహద (జో మనుష్యాది పర్యాయమేం లీన హైం, వే బేహద ఏకాంతదృష్టిరూప హై .) ౪. ఆత్మవ్యవహార = ఆత్మారూప వర్తన, ఆత్మారూప కార్య, ఆత్మారూప వ్యాపార . ౫. మనుష్యవ్యవహార = మనుష్యరూప వర్తన (మైం మనుష్య హీ హూఁ . ఐసీ మాన్యతాపూర్వక వర్తన) . ౬. జో జీవ పరకే సాథ ఏకత్వకీ మాన్యతాపూర్వక యుక్త హోతా హై, ఉసే పరసమయ కహతే హైం . ౭. అసంకీర్ణ = ఏకమేక నహీం ఐసే; స్పష్టతయా భిన్న [భగవాన ఆత్మస్వభావ స్పష్ట భిన్న -పరకే సాథ ఏకమేక

Page 169 of 513
PDF/HTML Page 202 of 546
single page version

మత్యస్యాత్మనః స్వభావ ఏవ స్థితిమాసూత్రయన్తి, తే ఖలు సహజవిజృమ్భితానేకాన్తదృష్టిప్రక్షపిత- సమస్తైకాన్తదృష్టిపరిగ్రహగ్రహా మనుష్యాదిగతిషు తద్విగ్రహేషు చావిహితాహంకారమమకారా అనేకాపవరకసంచారితరత్నప్రదీపమివైకరూపమేవాత్మానముపలభమానా అవిచలితచేతనావిలాస- మాత్రమాత్మవ్యవహారమురరీకృత్య క్రోడీకృతసమస్తక్రియాకుటుమ్బకం మనుష్యవ్యవహారమనాశ్రయన్తో విశ్రాన్త- రాగద్వేషోన్మేషతయా పరమమౌదాసీన్యమవలంబమానా నిరస్తసమస్తపరద్రవ్యసంగతితయా స్వద్రవ్యేణైవ కేవలేన సంగతత్వాత్స్వసమయా జాయన్తే

అతః స్వసమయ ఏవాత్మన -స్తత్త్వమ్ ..౯౪.. నిరతాః జీవాః పరసమఇగ త్తి ణిద్దిట్ఠా తే పరసమయా ఇతి నిర్దిష్టాః క థితాః . తథాహితథాహి — మనుష్యాదిపర్యాయరూపోహమిత్యహఙ్కారో భణ్యతే, మనుష్యాదిశరీరం తచ్ఛరీరాధారోత్పన్నపఞ్చేన్ద్రియవిషయసుఖస్వరూపం చ మమేతి మమకారో భణ్యతే, తాభ్యాం పరిణతాః మమకారాహఙ్కారరహితపరమచైతన్యచమత్కారపరిణతేశ్చ్యుతా యే తే క ర్మోదయజనితపరపర్యాయనిరతత్వాత్పరసమయా మిథ్యాదృష్టయో భణ్యన్తే . ఆదసహావమ్హి ఠిదా యే పునరాత్మస్వరూపే స్థితాస్తే సగసమయా ముణేదవ్వా స్వసమయా మన్తవ్యా జ్ఞాతవ్యా ఇతి . తద్యథాతద్యథా — అనేకాపవరక సంచారితైక - రత్నప్రదీప ఇవానేక శరీరేష్వప్యేకోహమితి దృఢసంస్కారేణ నిజశుద్ధాత్మని స్థితా యే తే క ర్మోదయజనిత- పర్యాయపరిణతిరహితత్వాత్స్వసమయా భవన్తీత్యర్థః ..౯౪.. అథ ద్రవ్యస్య సత్తాదిలక్షణత్రయం సూచయతి — హైం (-లీన హోతే హైం), వే — జిన్హోంనే సహజ -వికసిత అనేకాన్తదృష్టి సే సమస్త ఏకాన్తదృష్టికే ౧పరిగ్రహకే ఆగ్రహ ప్రక్షీణ కర దియే హైం, ఐసే — మనుష్యాది గతియోంమేం ఔర ఉన గతియోంకే శరీరోంమేం అహంకార – మమకార న కరకే అనేక కక్షోం (కమరోం) మేం ౨సంచారిత రత్నదీపకకీ భాఁతి ఏకరూప హీ ఆత్మాకో ఉపలబ్ధ (-అనుభవ) కరతే హుయే, అవిచలిత -చేతనావిలాసమాత్ర ఆత్మవ్యవహారకో అంగీకార కరకే, జిసమేం సమస్త క్రియాకలాపసే భేంట కీ జాతీ హై ఐసే మనుష్యవ్యవహారకా ఆశ్రయ నహీం కరతే హుయే, రాగద్వేషకా ఉన్మేష (ప్రాకటయ) రుక జానేసే పరమ ఉదాసీనతాకా ఆలమ్బన లేతే హుయే, సమస్త పరద్రవ్యోంకీ సంగతి దూర కర దేనేసే మాత్ర స్వద్రవ్యకే సాథ హీ సంగతతా హోనేసే వాస్తవమేం ౩స్వసమయ హోతే హైం అర్థాత్ స్వసమయరూప పరిణమిత హోతే హైం .

ఇసలియే స్వసమయ హీ ఆత్మాకా తత్త్వ హై . ౧. పరిగ్రహ = స్వీకార; అంగీకార . ౨. సంచారిత = లేజాయే గయే . (జైసే భిన్న -భిన్న కమరోంమేం లేజాయా గయా రత్నదీపక ఏకరూప హీ హై, వహ కించిత్మాత్ర

భీ కమరేకే రూపమేం నహీం హోతా, ఔర న కమరేకీ క్రియా కరతా హై, ఉసీప్రకార భిన్న -భిన్న శరీరోంమేం ప్రవిష్ట హోనేవాలా ఆత్మా ఏకరూప హీ హై, వహ కించిత్మాత్ర భీ శరీరరూప నహీం హోతా ఔర న శరీరకీ క్రియా కరతా హై – ఇసప్రకార జ్ఞానీ జానతా హై .) ౩. జో జీవ స్వకే సాథ ఏకత్వకీ మాన్యతాపూర్వక (స్వకే సాథ) యుక్త హోతా హై ఉసే స్వ -సమయ కహా జాతా

. ప్ర ౨౨

Page 170 of 513
PDF/HTML Page 203 of 546
single page version

భావార్థ : — ‘మైం మనుష్య హూఁ, శరీరాదిక సమస్త క్రియాఓంకో మైం కరతా హూఁ, స్త్రీ -పుత్ర- ధనాదికే గ్రహణ -త్యాగకా మైం స్వామీ హూఁ’ ఇత్యాది మాననా సో మనుష్యవ్యవహార (మనుష్యరూప ప్రవృత్తి) హై; ‘మాత్ర అచలిత చేతనా వహ హీ మైం హూఁ’ ఐసా మాననా — పరిణమిత హోనా సో ఆత్మవ్యవహార (ఆత్మారూప ప్రవృత్తి) హై .

జో మనుష్యాదిపర్యాయమేం లీన హైం, వే ఏకాన్తదృష్టివాలే లోగ మనుష్యవ్యవహారకా ఆశ్రయ కరతే హైం, ఇసలియే రాగీ -ద్వేషీ హోతే హైం ఔర ఇసప్రకార పరద్రవ్యరూప కర్మకే సాథ సమ్బన్ధ కరతే హోనేసే వే పరసమయ హైం; ఔర జో భగవాన ఆత్మస్వభావమేం హీ స్థిత హైం వే అనేకాన్తదృష్టివాలే లోగ మనుష్యవ్యవహారకా ఆశ్రయ నహీం కరకే ఆత్మవ్యవహారకా ఆశ్రయ కరతే హైం, ఇసలియే రాగీ -ద్వేషీ నహీం హోతే అర్థాత్ పరమ ఉదాసీన రహతే హైం ఔర ఇసప్రకార పరద్రవ్యరూప కర్మకే సాథ సమ్బన్ధ న కరకే మాత్ర స్వద్రవ్యకే సాథ హీ సమ్బన్ధ కరతే హైం, ఇసలియే వే స్వసమయ హైం ..౯౪..

అన్వయార్థ : — [అపరిత్యక్తస్వభావేన ] స్వభావకో ఛోడే బినా [యత్ ] జో [ఉత్పాదవ్యయధ్రువత్వసంబద్ధమ్ ] ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్యసంయుక్త హై [చ ] తథా [గుణవత్ సపర్యాయం ] గుణయుక్త ఔర పర్యాయసహిత హై, [తత్ ] ఉసే [ద్రవ్యమ్ ఇతి ] ‘ద్రవ్య’ [బ్రువన్తి ] కహతే హైం ..౯౫..

ఛోడయా వినా జ స్వభావనే ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రువయుక్త ఛే, వళీ గుణ నే పర్యయ సహిత జే, ‘ద్రవ్య’ భాఖ్యుం తేహనే. ౯౫.

Page 171 of 513
PDF/HTML Page 204 of 546
single page version

ఇహ ఖలు యదనారబ్ధస్వభావభేదముత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యత్రయేణ గుణపర్యాయద్వయేన చ యల్లక్ష్యతే తద్ ద్రవ్యమ్ . తత్ర హి ద్రవ్యస్య స్వభావోస్తిత్వసామాన్యాన్వయః . అస్తిత్వం హి వక్ష్యతి ద్వివిధం – స్వరూపాస్తిత్వం సాదృశ్యాస్తిత్వం చేతి . తత్రోత్పాదః ప్రాదుర్భావః, వ్యయః ప్రచ్యవనం, ధ్రౌవ్యమవస్థితిః . గుణా విస్తారవిశేషాః . తే ద్వివిధాః సామాన్యవిశేషాత్మకత్వాత్ . తత్రాస్తిత్వం నాస్తిత్వ- మేకత్వమన్యత్వం ద్రవ్యత్వం పర్యాయత్వం సర్వగతత్వమసర్వగతత్వం సప్రదేశత్వమప్రదేశత్వం మూర్తత్వమమూర్తత్వం సక్రి యత్వమక్రి యత్వం చేతనత్వమచేతనత్వం కర్తృత్వమకర్తృత్వం భోక్తృత్వమభోక్తృత్వమగురులఘుత్వం చేత్యాదయః సామాన్యగుణాః, అవగాహహేతుత్వం గతినిమిత్తతా స్థితికారణత్వం వర్తనాయతనత్వం రూపాదిమత్తా చేతనత్వమిత్యాదయో విశేషగుణాః . పర్యాయా ఆయతవిశేషాః . తే పూర్వమేవోక్తాశ్చతుర్విధాః . కేవలజ్ఞానోత్పత్తిప్రస్తావే శుద్ధాత్మరుచిపరిచ్ఛిత్తినిశ్చలానుభూతిరూపకారణసమయసారపర్యాయస్య వినాశే సతి శుద్ధాత్మోపలమ్భవ్యక్తిరూపకార్యసమయసారస్యోత్పాదః కారణసమయసారస్య వ్యయస్తదుభయాధారభూతపరమాత్మద్రవ్య- త్వేన ధ్రౌవ్యం చ . తథానన్తజ్ఞానాదిగుణాః, గతిమార్గణావిపక్షభూతసిద్ధగతిః, ఇన్ద్రియమార్గణావిపక్ష- భూతాతీన్ద్రియత్వాదిలక్షణాః శుద్ధపర్యాయాశ్చ భవన్తీతి . యథా శుద్ధసత్తయా సహాభిన్నం పరమాత్మద్రవ్యం పూర్వోక్తోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యైర్గుణపర్యాయైశ్చ సహ సంజ్ఞాలక్షణప్రయోజనాదిభేదేపి సతి తైః సహ సత్తాభేదం న

టీకా : — యహాఁ (ఇస విశ్వమేం) జో, స్వభావభేద కియే బినా, ౧ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్యత్రయసే ఔర ౨గుణపర్యాయద్వయసే ౩లక్షిత హోతా హై, వహ ద్రవ్య హై . ఇనమేంసే (-స్వభావ, ఉత్పాద, వ్యయ, ధ్రౌవ్య, గుణ ఔర పర్యాయమేంసే) ద్రవ్యకా స్వభావ వహ ౪అస్తిత్వసామాన్యరూప అన్వయ హై; అస్తిత్వ దో ప్రకారకా కహేంగే : — ౧ – స్వరూప -అస్తిత్వ . ౨ – సాదృశ్య -అస్తిత్వ . ఉత్పాద వహ ప్రాదుర్భావ (ప్రగట హోనా – ఉత్పన్న హోనా) హై; వ్యయ వహ ప్రచ్యుతి (అర్థాత్ భ్రష్ట, – నష్ట హోనా) హై; ధ్రౌవ్య వహ అవస్థితి (ఠికానా) హై; గుణ వహ విస్తారవిశేష హైం . వే సామాన్యవిశేషాత్మక హోనేసే దో ప్రకారకే హైం . ఇనమేం, అస్తిత్వ, నాస్తిత్వ, ఏకత్వ, అన్యత్వ, ద్రవ్యత్వ, పర్యాయత్వ, సర్వగతత్వ, అసర్వగతత్వ, సప్రదేశత్వ, అప్రదేశత్వ, మూర్తత్వ, అమూర్తత్వ, సక్రియత్వ, అక్రియత్వ, చేతనత్వ, అచేతనత్వ, కర్తృత్వ, అకర్తృత్వ, భోక్తృత్వ, అభోక్తృత్వ, అగురులఘుత్వ, ఇత్యాది సామాన్యగుణ హైం; అవగాహహేతుత్వ, గతినిమిత్తతా, స్థితికారణత్వ, వర్తనాయతనత్వ, రూపాదిమత్త్వ, చేతనత్వ ఇత్యాది విశేష గుణ హైం . పర్యాయ ఆయతవిశేష హైం . వే పూర్వ హీ (౯౩ వీం గాథా కీ టీకామేం) కథిత చార ప్రకారకీ హైం . ౧. ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్యత్రయ = ఉత్పాద, వ్యయ ఔర ధ్రౌవ్య – యహ త్రిపుటీ (తీనోంకా సమూహ) . ౨. గుణపర్యాయద్వయ = గుణ ఔర పర్యాయ – యహ యుగల (దోనోంకా సమూహ) ౩. లక్షిత హోతా హై = లక్ష్యరూప హోతా హై, పహిచానా జాతా హై . [ (౧) ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్య తథా (౨) గుణపర్యాయ

వే లక్షణ హైం ఔర ద్రవ్య వహ లక్ష్య హై . ] ౪. అస్తిత్వసామాన్యరూప అన్వయ = ‘హై, హై, హై’ ఐసా ఏకరూప భావ ద్రవ్యకా స్వభావ హై . (అన్వయ = ఏకరూపతా

Page 172 of 513
PDF/HTML Page 205 of 546
single page version

న చ తైరుత్పాదాదిభిర్గుణపర్యాయైర్వా సహ ద్రవ్యం లక్ష్యలక్షణభేదేపి స్వరూపభేదముపవ్రజతి, స్వరూపత ఏవ ద్రవ్యస్య తథావిధత్వాదుత్తరీయవత్ .

యథా ఖలూత్తరీయముపాత్తమలినావస్థం ప్రక్షాలితమమలావస్థయోత్పద్యమానం తేనోత్పాదేన లక్ష్యతే, న చ తేన సహ స్వరూపభేదముపవ్రజతి, స్వరూపత ఏవ తథావిధత్వమవలమ్బతే, తథా ద్రవ్యమపి సముపాత్తప్రాక్తనావస్థం సముచితబహిరంగసాధనసన్నిధిసద్భావే విచిత్రబహుతరావస్థానం స్వరూపకర్తృకరణ- సామర్థ్యస్వభావేనాన్తరంగసాధనతాముపాగతేనానుగృహీతముత్తరావస్థయోత్పద్యమానం తేనోత్పాదేన లక్ష్యతే, న చ తేన సహ స్వరూపభేదముపవ్రజతి, స్వరూపత ఏవ తథావిధత్వమవలమ్బతే . యథా చ తదేవోత్తరీయ- మమలావస్థయోత్పద్యమానం మలినావస్థయా వ్యయమానం తేన వ్యయేన లక్ష్యతే, న చ తేన సహ స్వరూపభేద- కరోతి, స్వరూపత ఏవ తథావిధత్వమవలమ్బతే . తథావిధత్వం కోర్థః . ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యగుణపర్యాయస్వరూపేణ పరిణమతి, తథా సర్వద్రవ్యాణి స్వకీయస్వకీయయథోచితోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యైస్తథైవ గుణపర్యాయైశ్చ సహ యద్యపి సంజ్ఞాలక్షణప్రయోజనాదిభిర్భేదం కుర్వన్తి తథాపి సత్తాస్వరూపేణ భేదం న కుర్వన్తి, స్వభావత ఏవ తథావిధత్వమవలమ్బన్తే . తథావిధత్వం కోర్థః . ఉత్పాదవ్యయాదిస్వరూపేణ పరిణమన్తి . అథవా యథా వస్త్రం

ద్రవ్యకా ఉన ఉత్పాదాదికే సాథ అథవా గుణపర్యాయోంకే సాథ లక్ష్య -లక్షణ భేద హోనే పర భీ స్వరూపభేద నహీం హై . స్వరూపసే హీ ద్రవ్య వైసా (ఉత్పాదాది అథవా గుణపర్యాయవాలా) హై — వస్త్రకే సమాన .

జైసే మలిన అవస్థాకో ప్రాప్త వస్త్ర, ధోనే పర నిర్మల అవస్థాసే (-నిర్మల అవస్థారూప, నిర్మల అవస్థాకీ అపేక్షాసే) ఉత్పన్న హోతా హుఆ ఉస ఉత్పాదసే లక్షిత హోతా హై; కిన్తు ఉసకా ఉస ఉత్పాదకే సాథ స్వరూప భేద నహీం హై, స్వరూపసే హీ వైసా హై (అర్థాత్ స్వయం ఉత్పాదరూపసే హీ పరిణత హై); ఉసీప్రకార జిసనే పూర్వ అవస్థా ప్రాప్త కీ హై ఐసా ద్రవ్య భీ — జో కి ఉచిత బహిరంగ సాధనోంకే సాన్నిధ్య (నికటతా; హాజరీ) కే సద్భావమేం అనేక ప్రకారకీ బహుతసీ అవస్థాయేం కరతా హై వహ — ౧అన్తరంగసాధనభూత స్వరూపకర్తా ఔర స్వరూపకరణకే సామర్థ్యరూప స్వభావసే అనుగృహీత హోనే పర, ఉత్తర అవస్థాసే ఉత్పన్న హోతా హుఆ వహ ఉత్పాదసే లక్షిత హోతా హై; కిన్తు ఉసకా ఉస ఉత్పాదకే సాథ స్వరూపభేద నహీం హై, స్వరూపసే హీ వైసా హై . ఔర జైసే వహీ వస్త్ర నిర్మల అవస్థాసే ఉత్పన్న హోతా హుఆ ఔర మలిన అవస్థాసే వ్యయకో ప్రాప్త హోతా హుఆ ఉస వ్యయసే లక్షిత హోతా హై, పరన్తు ఉసకా ఉస వ్యయకే సాథ స్వరూపభేద నహీం హై, స్వరూపసే హీ వైసా హై; ఉసీప్రకార వహీ ద్రవ్య భీ ఉత్తర అవస్థాసే ఉత్పన్న హోతా హుఆ ఔర పూర్వ అవస్థాసే వ్యయకో ప్రాప్త హోతా హుఆ ఉస వ్యయసే లక్షిత హోతా హై; పరన్తు ఉసకా ఉస వ్యయకే ౧. ద్రవ్యమేం నిజమేం హీ స్వరూపకర్తా ఔర స్వరూపకరణ హోనేకీ సామర్థ్య హై . యహ సామర్థ్యస్వరూప స్వభావ హీ అపనే

Page 173 of 513
PDF/HTML Page 206 of 546
single page version

ముపవ్రజతి, స్వరూపత ఏవ తథావిధత్వమవలమ్బతే, తథా తదేవ ద్రవ్యమప్యుత్తరావస్థయోత్పద్యమానం ప్రాక్తనావస్థయా వ్యయమానం తేన వ్యయేన లక్ష్యతే, న చ తేన సహ స్వరూపభేదముపవ్రజతి, స్వరూపత ఏవ తథావిధత్వమవలమ్బతే . యథైవ చ తదేవోత్తరీయమేకకాలమమలావస్థయోత్పద్యమానం మలినావస్థయా వ్యయమానమవస్థాయిన్యోత్తరీయత్వావస్థయా ధ్రౌవ్యమాలమ్బమానం ధ్రౌవ్యేణ లక్ష్యతే, న చ తేన సహ స్వరూపభేదముపవ్రజతి, స్వరూపత ఏవ తథావిధత్వమవలమ్బతే, తథైవ తదేవ ద్రవ్యమప్యేకకాల- ముత్తరావస్థయోత్పద్యమానం ప్రాక్తనావస్థయా వ్యయమానమవస్థాయిన్యా ద్రవ్యత్వావస్థయా ధ్రౌవ్యమాలమ్బమానం ధ్రౌవ్యేణ లక్ష్యతే, న చ తేన సహ స్వరూపభేదముపవ్రజతి, స్వరూపత ఏవ తథావిధత్వమవలమ్బతే .

యథైవ చ తదేవోత్తరీయం విస్తారవిశేషాత్మకైర్గుణైర్లక్ష్యతే, న చ తైః సహ స్వరూపభేదముపవ్రజతి, స్వరూపత ఏవ తథావిధత్వమవలమ్బతే, తథైవ తదేవ ద్రవ్యమపి విస్తారవిశేషాత్మకైర్గుణైర్లక్ష్యతే, న చ తైః సహ స్వరూపభేదముపవ్రజతి, స్వరూపత ఏవ తథావిధత్వమ -వలమ్బతే . యథైవ చ తదేవోత్తరీయమాయతవిశేషాత్మకైః పర్యాయవర్తిభిస్తన్తుభిర్లక్ష్యతే, న చ తైః సహ స్వరూప -భేదముపవ్రజతి, స్వరూపత ఏవ తథావిధత్వమవలమ్బతే; తథైవ తదేవ ద్రవ్యమప్యాయతవిశేషాత్మకైః పర్యాయైర్లక్ష్యతే, న చ తైః సహ స్వరూపభేదముపవ్రజతి, స్వరూపత ఏవ తథావిధత్వమవలమ్బతే ..౯౫.. నిర్మలపర్యాయేణోత్పన్నం మలినపర్యాయేణ వినష్టం తదుభయాధారభూతవస్త్రరూపేణ ధ్రువమవినశ్వరం, తథైవ శుక్ల- వర్ణాదిగుణనవజీర్ణాదిపర్యాయసహితం చ సత్ తైరుత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యైస్తథైవ చ స్వకీయగుణపర్యాయైః సహ సంజ్ఞాదిభేదేపి సతి సత్తారూపేణ భేదం న కరోతి . తర్హి కిం కరోతి . స్వరూపత ఏవోత్పాదాదిరూపేణ సాథ స్వరూపభేద నహీం హై, వహ స్వరూపసే హీ వైసా హై . ఔర జైసే వహీ వస్త్ర ఏక హీ సమయమేం నిర్మల అవస్థాసే ఉత్పన్న హోతా హుఆ, మలిన అవస్థాసే వ్యయకో ప్రాప్త హోతా హుఆ ఔర టికనేవాలీ ఐసీ వస్త్రత్వ -అవస్థాసే ధ్రువ రహతా హుఆ ధ్రౌవ్యసే లక్షిత హోతా హై; పరన్తు ఉసకా ఉస ధ్రౌవ్యకే సాథ స్వరూపభేద నహీం హై, స్వరూపసే హీ వైసా హై; ఇసీప్రకార వహీ ద్రవ్య భీ ఏక హీ సమయ ఉత్తర అవస్థాసే ఉత్పన్న హోతా హుఆ, పూర్వ అవస్థాసే వ్యయ హోతా హుఆ, ఔర టికనేవాలీ ఐసీ ద్రవ్యత్వఅవస్థాసే ధ్రువ రహతా హుఆ ధ్రౌవ్యసే లక్షిత హోతా హై . కిన్తు ఉసకా ఉస ధ్రౌవ్యకే సాథ స్వరూపభేద నహీం హై, వహ స్వరూపసే హీ వైసా హై .

ఔర జైసే వహీ వస్త్ర విస్తారవిశేషస్వరూప (శుక్లత్వాది) గుణోంసే లక్షిత హోతా హై; కిన్తు ఉసకా ఉన గుణోంకే సాథ స్వరూపభేద నహీం హై, స్వరూపసే హీ వహ వైసా హై; ఇసీప్రకార వహీ ద్రవ్య భీ విస్తారవిశేషస్వరూప గుణోంసే లక్షిత హోతా హై; కిన్తు ఉసకా ఉన గుణోంకే సాథ స్వరూపభేద నహీం హై, వహ స్వరూపసే హీ వైసా హై . ఔర జైసే వహీ వస్త్ర ఆయతవిశేషస్వరూప పర్యాయవర్తీ (-పర్యాయస్థానీయ) తంతుఓంసే లక్షిత హోతా హై; కిన్తు ఉసకా ఉన తంతుఓంకే సాథ స్వరూపభేద నహీం హై, వహ స్వరూపసే హీ వైసా హై . ఉసీప్రకార వహీ ద్రవ్య భీ ఆయతవిశేషస్వరూప పర్యాయోంసే లక్షిత హోతా హై, పరన్తు ఉసకా ఉన పర్యాయోంకే సాథ స్వరూపభేద నహీం హై, వహ స్వరూపసే హీ వైసా హై ..౯౫..

Page 174 of 513
PDF/HTML Page 207 of 546
single page version

అథ క్రమేణాస్తిత్వం ద్వివిధమభిదధాతి — స్వరూపాస్తిత్వం సాదృశ్యాస్తిత్వం చేతి . తత్రేదం స్వరూపాస్తిత్వాభిధానమ్ —

అస్తిత్వం హి కిల ద్రవ్యస్య స్వభావః. తత్పునరన్యసాధననిరపేక్షత్వాదనాద్యనన్తతయా- హేతుకయైకరూపయా వృత్త్యా నిత్యప్రవృత్తత్వాద్ విభావధర్మవైలక్షణ్యాచ్చ భావభావవద్భావాన్నానాత్వేపి పరిణమతి, తథా సర్వద్రవ్యాణీత్యభిప్రాయః ..౯౫.. ఏవం నమస్కారగాథా ద్రవ్యగుణపర్యాయకథనగాథా స్వసమయపరసమయనిరూపణగాథా సత్తాదిలక్షణత్రయసూచనగాథా చేతి స్వతన్త్రగాథాచతుష్టయేన పీఠికాభిధానం ప్రథమస్థలం గతమ్ . అథ ప్రథమం తావత్స్వరూపాస్తిత్వం ప్రతిపాదయతి — సహావో హి స్వభావః స్వరూపం భవతి హి స్వభావః స్వరూపం భవతి హి స్ఫు టమ్ . కః కర్తా . సబ్భావో సద్భావః శుద్ధసత్తా శుద్ధాస్తిత్వమ్ . కస్య స్వభావో భవతి . దవ్వస్స ముక్తాత్మద్రవ్యస్య . తచ్చ స్వరూపాస్తిత్వం యథా ముక్తాత్మనః సకాశాత్పృథగ్భూతానాం పుద్గలాదిపఞ్చద్రవ్యాణాం

అన్వయార్థ : — [సర్వకాలం ] సర్వకాలమేం [గుణైః ] గుణ తథా [చిత్రైః స్వకపర్యాయైః ] అనేక ప్రకారకీ అపనీ పర్యాయోంసే [ఉత్పాదవ్యయధ్రువత్వైః ] ఔర ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్యసే [ద్రవ్యస్య సద్భావః ] ద్రవ్యకా జో అస్తిత్వ హై, [హి ] వహ వాస్తవమేం [స్వభావః ] స్వభావ హై ..౯౬..

టీకా : — అస్తిత్వ వాస్తవమేం ద్రవ్యకా స్వభావ హై; ఔర వహ (అస్తిత్వ) అన్య సాధనసే ౧నిరపేక్ష హోనేకే కారణ అనాది – అనన్త హోనేసే తథా ౨అహేతుక, ఏకరూప ౩వృత్తిసే సదా హీ ప్రవర్తతా హోనేకే కారణ విభావధర్మసే విలక్షణ హోనేసే, భావ ఔర ౪భావవానతాకే కారణ ౧. అస్తిత్వ అన్య సాధనకీ అపేక్షాసే రహిత – స్వయంసిద్ధ హై ఇసలియే అనాది -అనన్త హై . ౨. అహేతుక = అకారణ, జిసకా కోఈ కారణ నహీం హై ఐసీ . ౩. వృత్తి = వర్తన; వర్తనా వహ; పరిణతి . (అకారణిక ఏకరూప పరిణతిసే సదాకాల పరిణమతా హోనేసే అస్తిత్వ

౪. అస్తిత్వ తో (ద్రవ్యకా) భావ హై ఔర ద్రవ్య భావవాన్ హై .

ఉత్పాద -ధ్రౌవ్య -వినాశథీ, గుణ నే వివిధ పర్యాయథీ అస్తిత్వ ద్రవ్యనుం సర్వదా జే, తేహ ద్రవ్యస్వభావ ఛే . ౯౬.

Page 175 of 513
PDF/HTML Page 208 of 546
single page version

ప్రదేశభేదాభావాద్ ద్రవ్యేణ సహైకత్వమవలమ్బమానం ద్రవ్యస్య స్వభావ ఏవ కథం న భవేత్ . తత్తు ద్రవ్యాన్తరాణామివ ద్రవ్యగుణపర్యాయాణాం న ప్రత్యేకం పరిసమాప్యతే, యతో హి పరస్పరసాధిత- సిద్ధియుక్తత్వాత్తేషామస్తిత్వమేకమేవ, కార్తస్వరవత్ .

యథా హి ద్రవ్యేణ వా క్షేత్రేణ వా కాలేన వా భావేన వా కార్తస్వరాత్ పృథగనుపలభ్యమానైః కర్తృకరణాధికరణరూపేణ పీతతాదిగుణానాం కుణ్డలాదిపర్యాయాణాం చ స్వరూపముపాదాయ ప్రవర్తమాన- ప్రవృత్తియుక్తస్య కార్తస్వరాస్తిత్వేన నిష్పాదితనిష్పత్తియుక్తైః పీతతాదిగుణైః కుణ్డలాదిపర్యాయైశ్చ యదస్తిత్వం కార్తస్వరస్య స స్వభావః, తథా హి ద్రవ్యేణ వా క్షేత్రేణ వా కాలేన వా భావేన వా ద్రవ్యాత్పృథగనుపలభ్యమానైః కర్తృకరణాధికరణరూపేణ గుణానాం పర్యాయాణాం చ స్వరూపముపాదాయ శేషజీవానాం చ భిన్నం భవతి న చ తథా . కైః సహ . గుణేహిం సగపజ్జఏహిం కేవలజ్ఞానాదిగుణైః కిఞ్చిదూనచరమశరీరాకారాదిస్వకపర్యాయైశ్చ సహ . కథంభూతైః . చిత్తేహిం సిద్ధగతిత్వమతీన్ద్రియత్వమకాయత్వమ- యోగత్వమవేదత్వమిత్యాదిబహుభేదభిన్నైః . న కేవలం గుణపర్యాయైః సహ భిన్నం న భవతి . ఉప్పాదవ్వయధువత్తేహిం శుద్ధాత్మప్రాప్తిరూపమోక్షపర్యాయస్యోత్పాదో రాగాదివికల్పరహితపరమసమాధిరూపమోక్షమార్గపర్యాయస్య వ్యయస్తథా మోక్షమోక్షమార్గాధారభూతాన్వయద్రవ్యత్వలక్షణం ధ్రౌవ్యం చేత్యుక్తలక్షణోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యైశ్చ సహ భిన్నం న భవతి . కథమ్ . సవ్వకాలం సర్వకాలపర్యన్తం యథా భవతి . కస్మాత్తైః సహ భిన్నం న భవతీతి చేత్. యతః కారణాద్గుణపర్యాయాస్తిత్వేనోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాస్తిత్వేన చ కర్తృభూతేన శుద్ధాత్మద్రవ్యాస్తిత్వం సాధ్యతే, అనేకత్వ హోనే పర భీ ప్రదేశభేద న హోనేసే ద్రవ్యకే సాథ ఏకత్వకో ధారణ కరతా హుఆ, ద్రవ్యకా స్వభావ హీ క్యోం న హో ? (అవశ్య హో .) వహ అస్తిత్వ — జైసే భిన్న -భిన్న ద్రవ్యోంమేం ప్రత్యేకమేం సమాప్త హో జాతా హై ఉసీప్రకార — ద్రవ్య -గుణ -పర్యాయమేం ప్రత్యేకమేం సమాప్త నహీం హో జాతా, క్యోంకి ఉనకీ సిద్ధి పరస్పర హోతీ హై, ఇసలియే (అర్థాత్ ద్రవ్య -గుణ ఔర పర్యాయ ఏక దూసరేసే పరస్పర సిద్ధ హోతే హైం ఇసలియే — యది ఏక న హో తో దూసరే దో భీ సిద్ధ నహీం హోతే ఇసలియే) ఉనకా అస్తిత్వ ఏక హీ హై; — సువర్ణకీ భాఁతి .

జైసే ద్రవ్య, క్షేత్ర, కాల యా భావసే ౧సువర్ణసే జో పృథక్ దిఖాఈ నహీం దేతే; కర్తా -కరణ- అధికరణరూపసే పీతత్వాదిగుణోంకే ఔర కుణ్డలాదిపర్యాయోంకే స్వరూపకో ధారణ కరకే ప్రవర్తమాన సువర్ణకే అస్తిత్వసే జినకీ ఉత్పత్తి హోతీ హై, — ఐసే పీతత్వాదిగుణోం ఔర కుణ్డలాది పర్యాయోంసే జో సువర్ణకా అస్తిత్వ హై, వహ సువర్ణకా స్వభావ హై; ఉసీప్రకార ద్రవ్యసే, క్షేత్రసే, కాలసే యా భావసే జో ద్రవ్యసే పృథక్ దిఖాఈ నహీం దేతే, కర్తా -కరణ-౨అధికరణరూపసే గుణోంకే ఔర పర్యాయోంకే ౧. పీతత్వాది గుణ ఔర కుణ్డలాది పర్యాయేం . ౨. ద్రవ్య హీ గుణ -పర్యాయోంకా కర్తా (కరనేవాలా), ఉనకా కరణ (సాధన) ఔర ఉనకా అధికరణ (ఆధార)

Page 176 of 513
PDF/HTML Page 209 of 546
single page version

ప్రవర్తమానప్రవృత్తియుక్తస్య ద్రవ్యాస్తిత్వేన నిష్పాదితనిష్పత్తియుక్తైర్గుణైః పర్యాయైశ్చ యదస్తిత్వం ద్రవ్యస్య స స్వభావః . యథా వా ద్రవ్యేణ వా క్షేత్రేణ వా కాలేన వా భావేన వా పీతతాదిగుణేభ్యః కుణ్డలాదిపర్యాయేభ్యశ్చ పృథగనుపలభ్యమానస్య కర్తృకరణాధిక రణరూపేణ కార్తస్వరస్వరూపముపాదాయ ప్రవర్తమానప్రవృత్తియుక్తైః పీతతాదిగుణైః కుణ్డలాదిపర్యాయైశ్చ నిష్పాదితనిష్పత్తియుక్తస్య కార్తస్వరస్య మూలసాధనతయా తైర్నిష్పాదితం యదస్తిత్వం స స్వభావః, తథా ద్రవ్యేణ వా క్షేత్రేణ వా కాలేన వా భావేన వా గుణేభ్యః పర్యాయేభ్యశ్చ పృథగనుపలభ్యమానస్య కర్తృకరణాధికరణరూపేణ శుద్ధాత్మద్రవ్యాస్తిత్వేన చ గుణపర్యాయోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాస్తిత్వం సాధ్యత ఇతి . తద్యథా – యథా స్వకీయ- ద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైః సువర్ణాదభిన్నానాం పీతత్వాదిగుణకుణ్డలాదిపర్యాయాణాం సంబన్ధి యదస్తిత్వం స ఏవ సువర్ణస్య సద్భావః, తథా స్వకీయద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైః పరమాత్మద్రవ్యాదభిన్నానాం కేవలజ్ఞానాదిగుణకించిదూన- చరమశరీరాకారాదిపర్యాయాణాం సంబన్ధి యదస్తిత్వం స ఏవ ముక్తాత్మద్రవ్యస్య సద్భావః . యథా స్వకీయ- ద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైః పీతత్వాదిగుణకుణ్డలాదిపర్యాయేభ్యః సకాశాదభిన్నస్య సువర్ణస్య సమ్బన్ధి యదస్తిత్వం స స్వరూపకో ధారణ కరకే ప్రవర్తమాన ద్రవ్యకే అస్తిత్వసే జినకీ ఉత్పత్తి హోతీ హై, — ఐసే గుణోం ఔర పర్యాయోంసే జో ద్రవ్యకా అస్తిత్వ హై, వహ స్వభావ హై . (ద్రవ్యసే, క్షేత్రసే, కాలసే యా భావసే సువర్ణసే భిన్న న దిఖాఈ దేనేవాలే పీతత్వాదిక ఔర కుణ్డలాదికకా అస్తిత్వ వహ సువర్ణకా హీ అస్తిత్వ హై, క్యోంకి పీతత్వాదికకే ఔర కుణ్డలాదికకే స్వరూపకో సువర్ణ హీ ధారణ కరతా హై, ఇసలియే సువర్ణకే అస్తిత్వసే హీ పీతత్వాదికకీ ఔర కుణ్డలాదికకీ నిష్పత్తి — సిద్ధ — హోతీ హై; సువర్ణ న హో తో పీతత్వాదిక ఔర కుణ్డలాదిక భీ న హోం, ఇసీప్రకార ద్రవ్యసే, క్షేత్రసే, కాలసే యా భావసే ద్రవ్యసే భిన్న నహీం దిఖాఈ దేనేవాలే గుణోం ఔర పర్యాయోంకా అస్తిత్వ వహ ద్రవ్యకా హీ అస్తిత్వ హై, క్యోంకి గుణోం ఔర పర్యాయోంకే స్వరూపకో ద్రవ్య హీ ధారణ కరతా హై, ఇసలియే ద్రవ్యకే అస్తిత్వసే హీ గుణోంకీ ఔర పర్యాయోంకీ నిష్పత్తి హోతీ హై, ద్రవ్య న హో తో గుణ ఔర పర్యాయేం భీ న హోం . ఐసా అస్తిత్వ వహ ద్రవ్యకా స్వభావ హై .)

అథవా, జైసే ద్రవ్యసే, క్షేత్రసే, కాలసే యా భావసే ౧జో పీతత్వాది గుణోంసే ఔర కుణ్డలాది పర్యాయోంసే పృథక్ నహీం దిఖాఈ దేతా; కర్తా -కరణ -అధికరణరూపసే సువర్ణకే స్వరూపకో ధారణ కరకే ప్రవర్తమాన పీతత్వాదిగుణోం ఔర కుణ్డలాదిపర్యాయోంసే జిసకీ నిష్పత్తి హోతీ హై, — ఐసే సువర్ణకా, మూలసాధనపనేసే ౨ఉనసే నిష్పన్న హోతా హుఆ, జో అస్తిత్వ హై, వహ స్వభావ హై; ఉసీప్రకార ద్రవ్యసే, క్షేత్రసే, కాలసే యా భావసే గుణోంసే ఔర పర్యాయోంసే జో పృథక్ నహీం దిఖాఈ దేతా, కర్తా- ౧. జో = జో సువర్ణ . ౨. ఉనసే = పీతత్వాది గుణోం ఔర కుణ్డలాది పర్యాయోంసే . (సువర్ణకా అస్తిత్వ నిష్పన్న హోనేమేం, ఉపజనేమేం, యా

Page 177 of 513
PDF/HTML Page 210 of 546
single page version

ద్రవ్యస్వరూపముపాదాయ ప్రవర్తమానప్రవృత్తియుక్తైర్గుణైః పర్యాయైశ్చ నిష్పాదితనిష్పత్తియుక్తస్య ద్రవ్యస్య మూలసాధనతయా తైర్నిష్పాదితం యదస్తిత్వం స స్వభావః .

కించ — యథా హి ద్రవ్యేణ వా క్షేత్రేణ వా కాలేన వా భావేన వా కార్తస్వరా- త్పృథగనుపలభ్యమానైః కర్తృకరణాధికరణరూపేణ కుణ్డలాంగదపీతతాద్యుత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాణాం స్వరూప- ఏవ పీతత్వాదిగుణకుణ్డలాదిపర్యాయాణాం స్వభావో భవతి, తథా స్వకీయద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైః కేవల- జ్ఞానాదిగుణకించిదూనచరమశరీరాకారపర్యాయేభ్యః సకాశాదభిన్నస్య ముక్తాత్మద్రవ్యస్య సంబన్ధి యదస్తిత్వం స ఏవ కేవలజ్ఞానాదిగుణకించిదూనచరమశరీరాకారపర్యాయాణాం స్వభావో జ్ఞాతవ్యః . అథేదానీముత్పాదవ్యయ- ధ్రౌవ్యాణామపి ద్రవ్యేణ సహాభిన్నాస్తిత్వం కథ్యతే . యథా స్వకీయద్రవ్యాదిచతుష్టయేన సువర్ణాదభిన్నానాం కటకపర్యాయోత్పాదకఙ్కణపర్యాయవినాశసువర్ణత్వలక్షణధ్రౌవ్యాణాం సంబన్ధి యదస్తిత్వం స ఏవ సువర్ణసద్భావః, కరణ-౧అధికరణరూపసే ద్రవ్యకే స్వరూపకో ధారణ కరకే ప్రవర్తమాన గుణోం ఔర పర్యాయోంసే జిసకీ నిష్పత్తి హోతీ హై, — ఐసే ద్రవ్యకా, మూలసాధనపనేసే ఉనసే నిష్పన్న హోతా హుఆ జో అస్తిత్వ హై, వహ స్వభావ హై . (పీతత్వాదికసే ఔర కుణ్డలాదికసే భిన్న న దిఖాఈ దేనేవాలే సువర్ణకా అస్తిత్వ వహ పీతత్వాదిక ఔర కుణ్డలాదికకా హీ అస్తిత్వ హై, క్యోంకి సువర్ణకే స్వరూపకో పీతత్వాదిక ఔర కుణ్డలాదిక హీ ధారణ కరతే హైం, ఇసలియే పీతత్వాదిక ఔర కుణ్డలాదికకే అస్తిత్వసే హీ సువర్ణకీ నిష్పత్తి హోతీ హై, పీతత్వాదిక ఔర కుణ్డలాదిక న హోం తో సువర్ణ భీ న హో; ఇసీప్రకార గుణోంసే ఔర పర్యాయోంసే భిన్న న దిఖాఈ దేనేవాలే ద్రవ్యకా అస్తిత్వ వహ గుణోం ఔర పర్యాయోంకా హీ అస్తిత్వ హై, క్యోంకి ద్రవ్యకే స్వరూపకో గుణ ఔర పర్యాయేం హీ ధారణ కరతీ హైం ఇసలియే గుణోం ఔర పర్యాయోంకే అస్తిత్వసే హీ ద్రవ్యకీ నిష్పత్తి హోతీ హై . యది గుణ ఔర పర్యాయేం న హో తో ద్రవ్య భీ న హో . ఐసా అస్తిత్వ వహ ద్రవ్యకా స్వభావ హై .)

(జిసప్రకార ద్రవ్యకా ఔర గుణ -పర్యాయకా ఏక హీ అస్తిత్వ హై ఐసా సువర్ణకే దృష్టాన్త పూర్వక సమఝాయా, ఉసీప్రకార అబ సువర్ణకే దృష్టాన్త పూర్వక ఐసా బతాయా జా రహా హై కి ద్రవ్యకా ఔర ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్యకా భీ ఏక హీ అస్తిత్వ హై .)

జైసే ద్రవ్యసే, క్షేత్రసే, కాలసే యా భావసే, సువర్ణసే ౨జో పృథక్ నహీం దిఖాఈ దేతే, కర్తా -కరణ-౩అధికరణరూపసే కుణ్డలాది ఉత్పాదోంకే, బాజూబంధాది వ్యయోంకే ఔర పీతత్వాది ౧. గుణ -పర్యాయేం హీ ద్రవ్యకీ కర్తా, కరణ ఔర అధికరణ హైం; ఇసలియే గుణ – పర్యాయేం హీ ద్రవ్యకా స్వరూప ధారణ

కరతీ హైం . ౨. జో = జో కుణ్డలాది ఉత్పాద, బాజూబంధాది వ్యయ ఆర పీతాది ధ్రౌవ్య . ౩. సువర్ణ హీ కుణ్డలాది -ఉత్పాద, బాజూబంధాది -వ్యయ ఔర పీతత్వాది ధ్రౌవ్యకా కర్తా, కరణ తథా అధికరణ హై;

ప్ర ౨౩

Page 178 of 513
PDF/HTML Page 211 of 546
single page version

ముపాదాయ ప్రవర్తమానప్రవృత్తియుక్తస్య కార్తస్వరాస్తిత్వేన నిష్పాదితనిష్పత్తియుక్తైః కుణ్డలాంగద- పీతతాద్యుత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యైర్యదస్తిత్వం కార్తస్వరస్య స స్వభావః, తథా హి ద్రవ్యేణ వా క్షేత్రేణ వా కాలేన వా భావేన వా ద్రవ్యాత్పృథగనుపలభ్యమానైః కర్తృకరణాధికరణరూపేణోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాణాం స్వరూపముపాదాయ ప్రవర్తమానప్రవృత్తియుక్తస్య ద్రవ్యాస్తిత్వేన నిష్పాదితనిష్పత్తియుక్తైరుత్పాదవ్యయ- ధ్రౌవ్యైర్యదస్తిత్వం ద్రవ్యస్య స స్వభావః . యథా వా ద్రవ్యేణ వా క్షేత్రేణ వా కాలేన వా భావేన వా కుణ్డలాంగదపీతతాద్యుత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యేభ్యః పృథగనుపలభ్యమానస్య కర్తృకరణాధికరణరూపేణ కార్తస్వర- స్వరూపముపాదాయ ప్రవర్తమానప్రవృత్తియుక్తైః కుణ్డలాంగదపీతతాద్యుత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యైర్నిష్పాదితనిష్పత్తియుక్తస్య కార్తస్వరస్య మూలసాధనతయా తైర్నిష్పాదితం యదస్తిత్వం స స్వభావః, తథా ద్రవ్యేణ వా క్షేత్రేణ వా తథా స్వద్రవ్యాదిచతుష్టయేన పరమాత్మద్రవ్యాదభిన్నానాం మోక్షపర్యాయోత్పాదమోక్షమార్గపర్యాయవ్యయతదుభయాధార- భూతపరమాత్మద్రవ్యత్వలక్షణధ్రౌవ్యాణాం సంబన్ధి యదస్తిత్వం స ఏవ ముక్తాత్మద్రవ్యసద్భావః . యథా స్వద్రవ్యాది- చతుష్టయేన కటకపర్యాయోత్పాదకఙ్కణపర్యాయవ్యయసువర్ణత్వలక్షణధ్రౌవ్యేభ్యః సకాశాదభిన్నస్య సువర్ణస్య సంబన్ధి యదస్తిత్వం స ఏవ కటకపర్యాయోత్పాదకఙ్కణపర్యాయవ్యయతదుభయాధారభూతసువర్ణత్వలక్షణధ్రౌవ్యాణాం స్వభావః, తథా స్వద్రవ్యాదిచతుష్టయేన మోక్షపర్యాయోత్పాదమోక్షమార్గపర్యాయవ్యయతదుభయాధారభూతముక్తాత్మద్రవ్యత్వలక్షణ- ధ్రౌవ్యేభ్యః సకాశాదభిన్నస్య పరమాత్మద్రవ్యస్య సంబన్ధి యదస్తిత్వం స ఏవ మోక్షపర్యాయోత్పాదమోక్షమార్గ- ధ్రౌవ్యోంకే స్వరూపకో ధారణ కరకే ప్రవర్తమాన సువర్ణకే అస్తిత్వసే జినకీ నిష్పత్తి హోతీ హై, — ఐసే కుణ్డలాది – ఉత్పాద, బాజూబంధాది – వ్యయ ఔర పీతత్వాది ధ్రౌవ్యోంసే జో సువర్ణకా అస్తిత్వ హై, వహ (సువర్ణకా) స్వభావ హై; ఉసీప్రకార ద్రవ్యసే, క్షేత్రసే, కాలసే యా భావసే, జో ద్రవ్యసే పృథక్ దిఖాఈ నహీం దేతే, కర్తా -కరణ -అధికరణరూపసే ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్యోంకే స్వరూపకో ధారణ కరకే ప్రవర్తమాన ద్రవ్యకే అస్తిత్వసే జినకీ నిష్పత్తి హోతీ హై, — ఐసే ఉత్పాద -వ్యయ- ధ్రౌవ్యోంసే జో ద్రవ్యకా అస్తిత్వ హై వహ స్వభావ హై . (ద్రవ్యసే, క్షేత్రసే, కాలసే యా భావసే ద్రవ్యసే భిన్న దిఖాఈ న దేనేవాలే ఉత్పాద, వ్యయ ఔర ధ్రౌవ్యోంకా అస్తిత్వ హై వహ ద్రవ్యకా హీ అస్తిత్వ హై; క్యోంకి ఉత్పాద, వ్యయ ఔర ధ్రౌవ్యోంకే స్వరూపకో ద్రవ్య హీ ధారణ కరతా హై, ఇసలిఏ ద్రవ్యకే అస్తిత్వసే హీ ఉత్పాద, వ్యయ ఔర ధ్రౌవ్యోంకీ నిష్పత్తి హోతీ హై . యది ద్రవ్య న హో తో ఉత్పాద, వ్యయ ఔర ధ్రౌవ్య భీ న హోం . ఐసా అస్తిత్వ వహ ద్రవ్యకా స్వభావ హై .)

అథవా జైసే ద్రవ్యసే, క్షేత్రసే, కాలసే యా భావసే కుణ్డలాది -ఉత్పాదోంసే బాజూబంధాది వ్యయోంసే ఔర పీతత్వాది ధ్రౌవ్యోంసే జో పృథక్ నహీం దిఖాఈ దేతా; కర్తా -కరణ -అధికరణరూపసే సువర్ణకే స్వరూపకో ధారణ కరకే ప్రవర్తమాన కుణ్డలాది -ఉత్పాదోం, బాజూబంధాది వ్యయోం ఔర పీతత్వాది ధ్రౌవ్యోంసే జిసకీ నిష్పత్తి హోతీ హై, — ఐసే సువర్ణకా, మూలసాధనపనేసే ఉనసే నిష్పన్న హోతా హుఆ, జో అస్తిత్వ హై, వహ స్వభావ హై . ఉసీప్రకార ద్రవ్యసే, క్షేత్రసే, కాలసే యా భావసే

Page 179 of 513
PDF/HTML Page 212 of 546
single page version

కాలేన వా భావేన వోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యేభ్యః పృథగనుపలభ్యమానస్య కర్తృకరణాధికరణరూపేణ ద్రవ్యస్వరూపముపాదాయ ప్రవర్తమానప్రవృత్తియుక్తైరుత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యైర్నిష్పాదితనిష్పత్తియుక్తస్య ద్రవ్యస్య మూల- సాధనతయా తైర్నిష్పాదితం యదస్తిత్వం స స్వభావః ..౯౬..

పర్యాయవ్యయతదుభయాధారభూతముక్తాత్మద్రవ్యత్వలక్షణధ్రౌవ్యాణాం స్వభావ ఇతి . ఏవం యథా ముక్తాత్మద్రవ్యస్య స్వకీయగుణపర్యాయోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యైః సహ స్వరూపాస్తిత్వాభిధానమవాన్తరాస్తిత్వమభిన్నం వ్యవస్థాపితం తథైవ ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్యోంసే జో పృథక్ దిఖాఈ నహీం దేతా, కర్తా -కరణ-౧అధికరణరూపసే ద్రవ్యకే స్వరూపకో ధారణ కరకే ప్రవర్తమాన ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్యోంసే జిసకీ నిష్పత్తి హోతీ హై, — ఐసే ద్రవ్యకా మూలసాధనపనేసే ఉనసే నిష్పన్న హోతా హుఆ జో అస్తిత్వ హై, వహ స్వభావ హై . (ఉత్పాదోంసే, వ్యయోంసే ఔర ధ్రౌవ్యోంసే భిన్న న దిఖాఈ దేనేవాలే ద్రవ్యకా అస్తిత్వ వహ ఉత్పాదోం, వ్యయోం ఔర ధ్రౌవ్యోంకా హీ అస్తిత్వ హై; క్యోంకి ద్రవ్యకే స్వరూపకో ఉత్పాద, వ్యయ ఔర ధ్రౌవ్య హీ ధారణ కరతే హైం, ఇసలియే ఉత్పాద -వ్యయ ఔర ధ్రౌవ్యోంకే అస్తిత్వసే హీ ద్రవ్యకీ నిష్పత్తి హోతీ హై . యది ఉత్పాద- వ్యయ -ధ్రౌవ్య న హోం తో ద్రవ్య భీ న హో . ఐసా అస్తిత్వ వహ ద్రవ్యకా స్వభావ హై .)

భావార్థ : — అస్తిత్వకే ఔర ద్రవ్యకే ప్రదేశభేద నహీం హై; ఔర వహ అస్తిత్వ అనాది- అనన్త హై తథా అహేతుక ఏకరూప పరిణతిసే సదా పరిణమిత హోతా హై, ఇసలియే విభావధర్మసే భీ భిన్న ప్రకారకా హై; ఐసా హోనేసే అస్తిత్వ ద్రవ్యకా స్వభావ హీ హై .

గుణ -పర్యాయోంకా ఔర ద్రవ్యకా అస్తిత్వ భిన్న నహీం హై; ఏక హీ హై; క్యోంకి గుణ -పర్యాయేం ద్రవ్యసే హీ నిష్పన్న హోతీ హైం, ఔర ద్రవ్య గుణ -పర్యాయోంసే హీ నిష్పన్న హోతా హై . ఔర ఇసీప్రకార ఉత్పాద- వ్యయ -ధ్రౌవ్యకా ఔర ద్రవ్యకా అస్తిత్వ భీ ఏక హీ హై; క్యోంకి ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్య ద్రవ్యసే హీ ఉత్పన్న హోతే హైం, ఔర ద్రవ్య ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్యోంసే హీ ఉత్పన్న హోతా హై .

ఇసప్రకార స్వరూపాస్తిత్వకా నిరూపణ హుఆ ..౯౬.. ౧. ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్య హీ ద్రవ్యకే కర్తా, కరణ ఔర అధికరణ హైం, ఇసలియే ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్య హీ ద్రవ్యకే

– ఏ ధర్మనే ఉపదేశతా జినవరవృషభ నిర్ద్దిష్ట ఛే. ౯౭.

Page 180 of 513
PDF/HTML Page 213 of 546
single page version

ఇహ కిల ప్రపంచితవైచిత్ర్యేణ ద్రవ్యాన్తరేభ్యో వ్యావృత్య వృత్తేన ప్రతిద్రవ్యం సీమానమాసూత్రయతా విశేషలక్షణభూతేన చ స్వరూపాస్తిత్వేన లక్ష్యమాణానామపి సర్వద్రవ్యాణామస్తమితవైచిత్ర్యప్రపంచ ప్రవృత్య వృత్తం ప్రతిద్రవ్యమాసూత్రితం సీమానం భిన్దత్సదితి సర్వగతం సామాన్యలక్షణభూతం సాదృశ్యాస్తిత్వమేకం ఖల్వవబోధవ్యమ్ . ఏవం సదిత్యభిధానం సదితి పరిచ్ఛేదనం చ సర్వార్థపరామర్శి స్యాత్ . యది పునరిదమేవం న స్యాత్తదా కించిత్సదితి కించిదసదితి కించిత్సచ్చాసచ్చేతి కించిదవాచ్యమితి చ స్యాత్ . తత్తు విప్రతిషిద్ధమేవ . ప్రసాధ్యం చైతదనోకహవత్ . యథా హి బహూనాం బహువిధానామనో- సమస్తశేషద్రవ్యాణామపి వ్యవస్థాపనీయమిత్యర్థః ..౯౬.. అథ సాదృశ్యాస్తిత్వశబ్దాభిధేయాం మహాసత్తాం ప్రజ్ఞాపయతి — ఇహ వివిహలక్ఖణాణం ఇహ లోకే ప్రత్యేకసత్తాభిధానేన స్వరూపాస్తిత్వేన వివిధలక్షణానాం భిన్నలక్షణానాం చేతనాచేతనమూర్తామూర్తపదార్థానాం లక్ఖణమేగం తు ఏకమఖణ్డలక్షణం భవతి . కిం కర్తృ . సదిత్తి సర్వం సదితి మహాసత్తారూపమ్ . కింవిశిష్టమ్ . సవ్వగయం సంకరవ్యతికరపరిహారరూపస్వజాత్యవిరోధేన

అన్వయార్థ : — [ధర్మం ] ధర్మకా [ఖలు ] వాస్తవమేం [ఉపదిశతా ] ఉపదేశ కరతే హుయే [జినవరవృషభేణ ] ౧జినవరవృషభనే [ఇహ ] ఇస విశ్వమేం [వివిధలక్షణానాం ] వివిధ లక్షణవాలే (భిన్న భిన్న స్వరూపాస్తిత్వవాలే సర్వ) ద్రవ్యోంకా [సత్ ఇతి ] ‘సత్’ ఐసా [సర్వగతం ] ౨సర్వగత [లక్షణం ] లక్షణ (సాదృశ్యాస్తిత్వ) [ఏకం ] ఏక [ప్రజ్ఞప్తమ్ ] కహా హై ..౯౭..

టీకా : — ఇస విశ్వమేం, విచిత్రతాకో విస్తారిత కరతే హుఏ (వివిధతా -అనేకతాకో దిఖాతే హుఏ), అన్య ద్రవ్యోంసే ౩వ్యావృత్త రహకర ప్రవర్తమాన, ఔర ప్రత్యేక ద్రవ్యకీ సీమాకో బాఁధతే హుఏ ఐసే విశేషలక్షణభూత స్వరూపాస్తిత్వసే (సమస్త ద్రవ్య) లక్షిత హోతే హైం ఫి ర భీ సర్వ ద్రవ్యోంకా, విచిత్రతాకే విస్తారకో అస్త కరతా హుఆ, సర్వ ద్రవ్యోంమేం ప్రవృత్త హోకర రహనేవాలా, ఔర ప్రత్యేక ద్రవ్యకీ బఁధీ హుఈ సీమాకీ అవగణనా కరతా హుఆ, ‘సత్’ ఐసా జో సర్వగత సామాన్యలక్షణభూత సాదృశ్యాస్తిత్వ హై వహ వాస్తవమేం ఏక హీ జాననా చాహిఏ . ఇసప్రకార ‘సత్’ ఐసా కథన ఔర ‘సత్’ ఐసా జ్ఞాన సర్వ పదార్థోంకా ౪పరామర్శ కరనేవాలా హై . యది వహ ఐసా (సర్వపదార్థపరామర్శీ) న హో తో కోఈ పదార్థ సత్, (అస్తిత్వవాలా) కోఈ అసత్ (అస్తిత్వ రహిత), కోఈ సత్ తథా అసత్ ఔర కోఈ అవాచ్య హోనా చాహియే; కిన్తు వహ తో విరుద్ధ హీ హై, ఔర యహ (‘సత్’ ఐసా కథన ఔర జ్ఞానకే సర్వపదార్థపరామర్శీ హోనేకీ బాత) తో సిద్ధ హో సకతీ హై, వృక్షకీ భాఁతి . ౧. జినవరవృషభ = జినవరోంమేం శ్రేష్ఠ; తీర్థంకర .౨. సర్వగత = సర్వమేం వ్యాపనేవాలా . ౩. వ్యావృత్త = పృథక్; అలగ; భిన్న .౪. పరామర్శ = స్పర్శ; విచార; లక్ష; స్మరణ .

Page 181 of 513
PDF/HTML Page 214 of 546
single page version

కహానామాత్మీయాత్మీయస్య విశేషలక్షణభూతస్య స్వరూపాస్తిత్వస్యావష్టమ్భేనోత్తిష్ఠన్నానాత్వం సామాన్య- లక్షణభూతేన సాదృశ్యోద్భాసినానోకహత్వేనోత్థాపితమేకత్వం తిరియతి, తథా బహూనాం బహువిధానాం ద్రవ్యాణామాత్మీయాత్మీయస్య విశేషలక్షణభూతస్య స్వరూపాస్తిత్వస్యావష్టమ్భేనోత్తిష్ఠన్నానాత్వం సామాన్య- లక్షణభూతేన సాదృశ్యోద్భాసినా సదిత్యస్య భావేనోత్థాపితమేకత్వం తిరియతి . యథా చ తేషామనో- కహానాం సామాన్యలక్షణభూతేన సాదృశ్యోద్భాసినానోకహత్వేనోత్థాపితేనైకత్వేన తిరోహితమపి విశేషలక్షణభూతస్య స్వరూపాస్తిత్వస్యావష్టమ్భేనోత్తిష్ఠన్నానాత్వముచ్చకాస్తి, తథా సర్వద్రవ్యాణామపి సామాన్యలక్షణభూతేన సాదృశ్యోద్భాసినా సదిత్యస్య భావేనోత్థాపితేనైకత్వేన తిరోహితమపి విశేష- లక్షణభూతస్య స్వరూపాస్తిత్వస్యావష్టమ్భేనోత్తిష్ఠన్నానాత్వముచ్చకాస్తి ..౯౭.. శుద్ధసంగ్రహనయేన సర్వగతం సర్వపదార్థవ్యాపకమ్ . ఇదం కేనోక్త మ్ . ఉవదిసదా ఖలు ధమ్మం జిణవరవసహేణ పణ్ణత్తం ధర్మం వస్తుస్వభావసంగ్రహముపదిశతా ఖలు స్ఫు టం జినవరవృషభేణ ప్రజ్ఞప్తమితి . తద్యథా – యథా సర్వే ముక్తాత్మనః సన్తీత్యుక్తే సతి పరమానన్దైకలక్షణసుఖామృతరసాస్వాదభరితావస్థలోకాకాశప్రమితశుద్ధాసంఖ్యేయాత్మప్రదేశై-

జైసే బహుతసే, అనేక ప్రకారకే వృక్షోంకో అపనే అపనే విశేషలక్షణభూత స్వరూపాస్తిత్వకే అవలమ్బనసే ఉత్పన్న హోనేవాలే అనేకత్వకో, సామాన్య లక్షణభూత ౧సాదృశ్యదర్శక వృక్షత్వసే ఉత్పన్న హోనేవాలా ఏకత్వ ౨తిరోహిత (అదృశ్య) కర దేతా హై, ఇసీప్రకార బహుతసే, అనేకప్రకారకే ద్రవ్యోంకో అపనే -అపనే విశేష లక్షణభూత స్వరూపాస్తిత్వకే అవలమ్బనసే ఉత్పన్న హోనేవాలే అనేకత్వకో, సామాన్యలక్షణభూత సాదృశ్యదర్శక ‘సత్’ పనేసే (-‘సత్’ ఐసే భావసే, అస్తిత్వసే, ‘హై’ పనేసే) ఉత్పన్న హోనేవాలా ఏకత్వ తిరోహిత కర దేతా హై . ఔర జైసే ఉన వృక్షోంకే విషయమేం సామాన్యలక్షణభూత సాదృశ్యదర్శక వృక్షత్వసే ఉత్పన్న హోనేవాలే ఏకత్వసే తిరోహిత హోనే పర భీ (అపనే -అపనే) విశేషలక్షణభూత స్వరూపాస్తిత్వకే అవలమ్బనసే ఉత్పన్న హోనేవాలా అనేకత్వ స్పష్టతయా ప్రకాశమాన రహతా హై, (బనా రహతా హై, నష్ట నహీం హోతా); ఉసీప్రకార సర్వ ద్రవ్యోంకే విషయమేం భీ సామాన్యలక్షణభూత సాదృశ్యదర్శక ‘సత్’ పనేసే ఉత్పన్న హోనేవాలే ఏకత్వసే తిరోహిత హోనే పర భీ (అపనే -అపనే) విశేషలక్షణభూత స్వరూపాస్తిత్వకే అవలమ్బనసే ఉత్పన్న హోనేవాలా అనేకత్వ స్పష్టతయా ప్రకాశమాన రహతా హై

[బహుతసే (సంఖ్యాపేక్షాసే అనేక) ఔర అనేక ప్రకారకే (అర్థాత్ ఆమ్ర, అశోకాది) వృక్షోంకా అపనా -అపనా స్వరూపాస్తిత్వ భిన్న -భిన్న హై, ఇసలియే స్వరూపాస్తిత్వకీ అపేక్షాసే ఉనమేం అనేకత్వ హై, పరన్తు వృక్షత్వ జో కి సర్వ వృక్షోంకా సామాన్యలక్షణ హై ఔర జో సర్వ వృక్షోంమేం సాదృశ్య బతలాతా హై, ఉసకీ అపేక్షాసే సర్వ వృక్షోంమేం ఏకత్వ హై . జబ ఇస ఏకత్వకో ముఖ్య కరతే హైం తబ అనేకత్వ గౌణ హో జాతా హై; ఇసీప్రకార బహుతసే (అనన్త) ఔర అనేక (ఛహ) ప్రకారకే ద్రవ్యోంకా ౧. సాదృశ్య = సమానత్వ .౨. తిరోహిత = తిరోభూత; ఆచ్ఛాదిత; అదృశ్య .

Page 182 of 513
PDF/HTML Page 215 of 546
single page version

ఖణ్డన కరతే హైం . (అర్థాత్ ఐసా నిశ్చిత కరతే హైం కి కిసీ ద్రవ్యసే అన్య ద్రవ్యకీ ఉత్పత్తి నహీం హోతీ ఔర ద్రవ్యసే అస్తిత్వ కోఈ పృథక్ పదార్థ నహీం హై) : —

అన్వయార్థ : — [ద్రవ్యం ] ద్రవ్య [స్వభావసిద్ధం ] స్వభావసే సిద్ధ ఔర [సత్ ఇతి ] (స్వభావసే హీ) ‘సత్’ హై, ఐసా [జినాః ] జినేన్ద్రదేవనే [తత్త్వతః ] యథార్థతః [సమాఖ్యాతవన్తః ] కహా హై; [తథా ] ఇసప్రకార [ఆగమతః ] ఆగమసే [సిద్ధం ] సిద్ధ హై; [యః ] జో [న ఇచ్ఛతి ] ఇసే నహీం మానతా [సః ] వహ [హి ] వాస్తవమేం [పరసమయః ] పరసమయ హై ..౯౮.. ౧. అర్థాన్తరత్వ = అన్యపదార్థపనా .

Page 183 of 513
PDF/HTML Page 216 of 546
single page version

న ఖలు ద్రవ్యైర్ద్రవ్యాన్తరాణామారమ్భః, సర్వద్రవ్యాణాం స్వభావసిద్ధత్వాత్ . స్వభావసిద్ధత్వం తు తేషామనాదినిధనత్వాత్ . అనాదినిధనం హి న సాధనాన్తరమపేక్షతే . గుణపర్యాయాత్మానమాత్మనః స్వభావమేవ మూలసాధనముపాదాయ స్వయమేవ సిద్ధసిద్ధిమద్భూతం వర్తతే . యత్తు ద్రవ్యైరారభ్యతే న తద్ ద్రవ్యాన్తరం, కాదాచిత్కత్వాత్ స పర్యాయః, ద్వయణుకాదివన్మనుష్యాదివచ్చ . ద్రవ్యం పునరనవధి త్రిసమయావస్థాయి న తథా స్యాత్ . అథైవం యథా సిద్ధం స్వభావత ఏవ ద్రవ్యం, తథా సదిత్యపి తత్స్వభావత ఏవ సిద్ధమిత్యవధార్యతామ్, సత్తాత్మనాత్మనః స్వభావేన నిష్పన్ననిష్పత్తిమద్భావ- యుక్తత్వాత్ . న చ ద్రవ్యాదర్థాన్తరభూతా సత్తోపపత్తిమభిప్రపద్యతే, యతస్తత్సమవాయాత్తత్సదితి స్యాత్ . తత్సదపి స్వభావత ఏవేత్యాఖ్యాతి — దవ్వం సహావసిద్ధం ద్రవ్యం పరమాత్మద్రవ్యం స్వభావసిద్ధం భవతి . కస్మాత్ . అనాద్యనన్తేన పరహేతునిరపేక్షేణ స్వతః సిద్ధేన కేవలజ్ఞానాదిగుణాధారభూతేన సదానన్దైకరూపసుఖసుధారసపరమ- సమరసీభావపరిణతసర్వశుద్ధాత్మప్రదేశభరితావస్థేన శుద్ధోపాదానభూతేన స్వకీయస్వభావేన నిష్పన్నత్వాత్ . యచ్చ స్వభావసిద్ధం న భవతి తద్ద్రవ్యమపి న భవతి . ద్వయణుకాదిపుద్గలస్కన్ధపర్యాయవత్ మనుష్యాదిజీవపర్యాయవచ్చ . సదితి యథా స్వభావతః సిద్ధం తద్ద్రవ్యం తథా సదితి సత్తాలక్షణమపి స్వభావత

టీకా : — వాస్తవమేం ద్రవ్యోంసే ద్రవ్యాన్తరోంకీ ఉత్పత్తి నహీం హోతీ, క్యోంకి సర్వ ద్రవ్య స్వభావసిద్ధ హైం . (ఉనకీ) స్వభావసిద్ధతా తో ఉనకీ అనాదినిధనతాసే హై; క్యోంకి ౧అనాదినిధన సాధనాన్తరకీ అపేక్షా నహీం రఖతా . వహ గుణపర్యాయాత్మక ఐసే అపనే స్వభావకో హీ — జో కి మూల సాధన హై ఉసే — ధారణ కరకే స్వయమేవ సిద్ధ హుఆ వర్తతా హై .

జో ద్రవ్యోంసే ఉత్పన్న హోతా హై వహ తో ద్రవ్యాన్తర నహీం హై, ౨కాదాచిత్కపనేకే కారణ పర్యాయ హై; జైసే – ద్విఅణుక ఇత్యాది తథా మనుష్య ఇత్యాది . ద్రవ్య తో అనవధి (మర్యాదా రహిత) త్రిసమయ – అవస్థాయీ (త్రికాలస్థాయీ) హోనేసే ఉత్పన్న నహీం హోతా .

అబ ఇసప్రకార – జైసే ద్రవ్య స్వభావసే హీ సిద్ధ హై ఉసీప్రకార ‘(వహ) సత్ హై’ ఐసా భీ ఉసకే స్వభావసే హీ సిద్ధ హై, ఐసా నిర్ణయ హో; క్యోంకి సత్తాత్మక ఐసే అపనే స్వభావసే నిష్పన్న హుఏ భావవాలా హై ( – ద్రవ్యకా ‘సత్ హై’ ఐసా భావ ద్రవ్యకే సత్తాస్వరూప స్వభావకా హీ బనా హుఆ హై) .

ద్రవ్యసే అర్థాన్తరభూత సత్తా ఉత్పన్న నహీం హై (-నహీం బన సకతీ, యోగ్య నహీం హై) కి జిసకే సమవాయసే వహ (-ద్రవ్య) ‘సత్’ హో . (ఇసీకో స్పష్ట సమఝాతే హైం ) : — ౧. అనాదినిధన = ఆది ఔర అన్తసే రహిత . (జో అనాదిఅనన్త హో ఉసకీ సిద్ధికే లియే అన్య సాధనకీ

ఆవశ్యకతా నహీం హై .) ౨. కాదాచిత్క = కదాచిత్ – కిసీసమయ హో ఐసా; అనిత్య .

Page 184 of 513
PDF/HTML Page 217 of 546
single page version

సతః సత్తాయాశ్చ న తావద్యుతసిద్ధత్వేనార్థాన్తరత్వం, తయోర్దణ్డదణ్డివద్యుతసిద్ధస్యాదర్శనాత్ . అయుత- సిద్ధత్వేనాపి న తదుపపద్యతే . ఇహేదమితి ప్రతీతేరుపపద్యత ఇతి చేత్ కింనిబన్ధనా హీహేదమితి ప్రతీతిః . భేదనిబన్ధనేతి చేత్ కో నామ భేదః . ప్రాదేశిక అతాద్భావికో వా . న తావత్ప్రాదేశికః, పూర్వమేవ యుతసిద్ధత్వస్యాపసారణాత్ . అతాద్భావికశ్చేత్ ఉపపన్న ఏవ, యద్ ద్రవ్యం తన్న గుణ ఇతి వచనాత్ . అయం తు న ఖల్వేకాన్తేనేహేదమితి ప్రతీతేర్నిబన్ధనం, ఏవ భవతి, న చ భిన్నసత్తాసమవాయాత్ . అథవా యథా ద్రవ్యం స్వభావతః సిద్ధం తథా తస్య యోసౌ సత్తాగుణః సోపి స్వభావసిద్ధ ఏవ . కస్మాదితి చేత్ . సత్తాద్రవ్యయోః సంజ్ఞాలక్షణప్రయోజనాదిభేదేపి దణ్డదణ్డివద్భిన్నప్రదేశాభావాత్ . ఇదం కే కథితవన్తః . జిణా తచ్చదో సమక్ఖాదా జినాః కర్తారః తత్త్వతః సమ్యగాఖ్యాతవన్తః కథితవన్తః సిద్ధం తహ ఆగమదో సన్తానాపేక్షయా ద్రవ్యార్థికనయేనానాదినిధనాగమాదపి తథా సిద్ధం ణేచ్ఛది జో సో హి పరసమఓ నేచ్ఛతి న మన్యతే య ఇదం వస్తుస్వరూపం స హి స్ఫు టం పరసమయో

ప్రథమ తో ౧సత్సే ౨సత్తాకీ ౩యుతసిద్ధతాసే అర్థాన్తరత్వ నహీం హై, క్యోంకి దణ్డ ఔర దణ్డీకీ భాఁతి ఉనకే సమ్బన్ధమేం యుతసిద్ధతా దిఖాఈ నహీం దేతీ . (దూసరే) అయుతసిద్ధతాసే భీ వహ (అర్థాన్తరత్వ) నహీం బనతా . ‘ఇసమేం యహ హై (అర్థాత్ ద్రవ్యమేం సత్తా హై)’ ఐసీ ప్రతీతి హోతీ హై ఇసలియే వహ బన సకతా హై, — ఐసా కహా జాయ తో (పూఛతే హైం కి) ‘ఇసమేం యహ హై’ ఐసీ ప్రతీతి కిసకే ఆశ్రయ (-కారణ) సే హోతీ హై ? యది ఐసా కహా జాయ కి భేదకే ఆశ్రయసే (అర్థాత్ ద్రవ్య ఔర సత్తామేం భేద హోనేసే) హోతీ హై తో, వహ కౌనసా భేద హై ? ప్రాదేశిక యా అతాద్భావిక ? ౪ప్రాదేశిక తో హై నహీం, క్యోంకి యుతసిద్ధత్వ పహలే హీ రద్ద (నష్ట, నిరర్థక) కర దియా గయా హై, ఔర యది ౫అతాద్భావిక కహా జాయ తో వహ ఉపపన్న హీ (ఠీక హీ) హై, క్యోంకి ఐసా (శాస్త్రకా) వచన హై కి ‘జో ద్రవ్య హై వహ గుణ నహీం హై .’ పరన్తు (యహాఁ భీ యహ ధ్యానమేం రఖనా కి) యహ అతాద్భావిక భేద ‘ఏకాన్తసే ఇసమేం యహ హై’ ఐసీ ప్రతీతికా ఆశ్రయ (కారణ) నహీం హై, క్యోంకి వహ ౧. సత్ = అస్తిత్వవాన్ అర్థాత్ ద్రవ్య .౨. సత్తా = అస్తిత్వ (గుణ) . ౩. యుతసిద్ధ = జుడకర సిద్ధ హుఆ; సమవాయసే – సంయోగసే సిద్ధ హుఆ . [జైసే లాఠీ ఔర మనుష్యకే భిన్న హోనే

౪. ద్రవ్య ఔర సత్తామేం ప్రదేశభేద నహీం హై; క్యోంకి ప్రదేశభేద హో తో యుతసిద్ధత్వ ఆయే, జిసకో పహలే హీ రద్ద కరకే

బతాయా హై . ౫. ద్రవ్య వహ గుణ నహీం హై ఔర గుణ వహ ద్రవ్య నహీం హై, – ఐసే ద్రవ్య -గుణకే భేదకో (గుణ -గుణీ -భేదకో)

Page 185 of 513
PDF/HTML Page 218 of 546
single page version

స్వయమేవోన్మగ్ననిమగ్నత్వాత్ . తథా హి — యదైవ పర్యాయేణార్ప్యతే ద్రవ్యం తదైవ గుణవదిదం ద్రవ్యమయ- మస్య గుణః, శుభ్రమిదముత్తరీయమయమస్య శుభ్రో గుణ ఇత్యాదివదతాద్భావికో భేద ఉన్మజ్జతి . యదా తు ద్రవ్యేణార్ప్యతే ద్రవ్యం తదాస్తమితసమస్తగుణవాసనోన్మేషస్య తథావిధం ద్రవ్యమేవ శుభ్రముత్తరీయ- మిత్యాదివత్ప్రపశ్యతః సమూల ఏవాతాద్భావికో భేదో నిమజ్జతి . ఏవం హి భేదే నిమజ్జతి తత్ప్రత్యయా ప్రతీతిర్నిమజ్జతి . తస్యాం నిమజ్జత్యామయుతసిద్ధత్వోత్థమర్థాన్తరత్వం నిమజ్జతి . తతః సమస్తమపి ద్రవ్యమేవైకం భూత్వావతిష్ఠతే . యదా తు భేద ఉన్మజ్జతి, తస్మిన్నున్మజ్జతి తత్ప్రత్యయా ప్రతీతి- రున్మజ్జతి, తస్యామున్మజ్జత్యామయుతసిద్ధత్వోత్థమర్థాన్తరత్వమున్మజ్జతి, తదాపి తత్పర్యాయత్వేనోన్మజ్జజ్జల- రాశేర్జలకల్లోల ఇవ ద్రవ్యాన్న వ్యతిరిక్తం స్యాత్ . ఏవం సతి స్వయమేవ సద్ ద్రవ్యం భవతి . యస్త్వేవం మిథ్యాదృష్టిర్భవతి . ఏవం యథా పరమాత్మద్రవ్యం స్వభావతః సిద్ధమవబోద్ధవ్యం తథా సర్వద్రవ్యాణీతి . అత్ర ద్రవ్యం కేనాపి పురుషేణ న క్రియతే . సత్తాగుణోపి ద్రవ్యాద్భిన్నో నాస్తీత్యభిప్రాయః ..౯౮.. అథోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యత్వే (అతాద్భావిక భేద) స్వయమేవ ౧ఉన్మగ్న ఔర ౨నిమగ్న హోతా హై . వహ ఇసప్రకార హై : — జబ ద్రవ్యకో పర్యాయ ప్రాప్త కరాఈ జాయ ( అర్థాత్ జబ ద్రవ్యకో పర్యాయ ప్రాప్త కరతీ హై — పహుఁచతీ హై ఇసప్రకార పర్యాయార్థికనయసే దేఖా జాయ) తబ హీ — ‘శుక్ల యహ వస్త్ర హై, యహ ఇసకా శుక్లత్వ గుణ హై’ ఇత్యాదికీ భాఁతి — ‘గుణవాలా యహ ద్రవ్య హై, యహ ఇసకా గుణ హై’ ఇసప్రకార అతాద్భావిక భేద ఉన్మగ్న హోతా హై; పరన్తు జబ ద్రవ్యకో ద్రవ్య ప్రాప్త కరాయా జాయ (అర్థాత్ ద్రవ్యకో ద్రవ్య ప్రాప్త కరతా హై; — పహుఁచతా హై ఇసప్రకార ద్రవ్యార్థికనయసే దేఖా జాయ), తబ జిసకే సమస్త ౩గుణవాసనాకే ఉన్మేష అస్త హో గయే హైం ఐసే ఉస జీవకో — ‘శుక్లవస్త్ర హీ హై’ ఇత్యాదికీ భాఁతి — ‘ఐసా ద్రవ్య హీ హై’ ఇసప్రకార దేఖనే పర సమూల హీ అతాద్భావిక భేద నిమగ్న హోతా హై . ఇసప్రకార భేదకే నిమగ్న హోనే పర ఉసకే ఆశ్రయసే (-కారణసే) హోతీ హుఈ ప్రతీతి నిమగ్న హోతీ హై . ఉసకే నిమగ్న హోనే పర అయుతసిద్ధత్వజనిత అర్థాన్తరపనా నిమగ్న హోతా హై, ఇసలియే సమస్త హీ ఏక ద్రవ్య హీ హోకర రహతా హై . ఔర జబ భేద ఉన్మగ్న హోతా హై, వహ ఉన్మగ్న హోనే పర ఉసకే ఆశ్రయ (కారణ) సే హోతీ హుఈ ప్రతీతి ఉన్మగ్న హోతీ హై, ఉసకే ఉన్మగ్న హోనే పర అయుతసిద్ధత్వజనిత అర్థాన్తరపనా ఉన్మగ్న హోతా హై, తబ భీ (వహ) ద్రవ్యకే పర్యాయరూపసే ఉన్మగ్న హోనేసే, — జైసే జలరాశిసే జలతరంగేం వ్యతిరిక్త నహీం హైం (అర్థాత్ సముద్రసే తరంగేం అలగ నహీం హైం) ఉసీప్రకార — ద్రవ్యసే వ్యతిరిక్త నహీం హోతా . ౧. ఉన్మగ్న హోనా = ఊ పర ఆనా; తైర ఆనా; ప్రగట హోనా (ముఖ్య హోనా) . ౨. నిమగ్న హోనా = డూబ జానా (గౌణ హోనా) . ౩. గుణవాసనాకే ఉన్మేష = ద్రవ్యమేం అనేక గుణ హోనేకే అభిప్రాయకీ ప్రగటతా; గుణభేద హోనేరూప మనోవృత్తికే

(అభిప్రాయకే) అంకుర . ప్ర ౨౪

Page 186 of 513
PDF/HTML Page 219 of 546
single page version

నేచ్ఛతి స ఖలు పరసమయ ఏవ ద్రష్టవ్యః ..౯౮..

ఇహ హి స్వభావే నిత్యమవతిష్ఠమానత్వాత్సదితి ద్రవ్యమ్ . స్వభావస్తు ద్రవ్యస్య ధ్రౌవ్యో- త్పాదోచ్ఛేదైక్యాత్మకపరిణామః . యథైవ హి ద్రవ్యవాస్తునః సామస్త్యేనైకస్యాపి విష్కమ్భక్రమ- సతి సత్తైవ ద్రవ్యం భవతీతి ప్రజ్ఞాపయతి — సదవట్ఠిదం సహావే దవ్వం ద్రవ్యం ముక్తాత్మద్రవ్యం భవతి . కిం కర్తృ . సదితి శుద్ధచేతనాన్వయరూపమస్తిత్వమ్ . కింవిశిష్టమ్ . అవస్థితమ్ . క్వ . స్వభావే . స్వభావం కథయతి — దవ్వస్స జో హి పరిణామో తస్య పరమాత్మద్రవ్యస్య సంబన్ధీ హి స్ఫు టం యః పరిణామః . కేషు విషయేషు . అత్థేసు

ఐసా హోనేసే (యహ నిశ్చిత హుఆ కి) ద్రవ్య స్వయమేవ సత్ హై . జో ఐసా నహీం మానతా వహ (ఉసే) వాస్తవమేం ‘పరసమయ’ (మిథ్యాదృష్టి) హీ మాననా ..౯౮..

అన్వయార్థ : — [స్వభావే ] స్వభావమేం [అవస్థితం ] అవస్థిత (హోనేసే) [ద్రవ్యం ] ద్రవ్య [సత్ ] ‘సత్’ హై; [ద్రవ్యస్య ] ద్రవ్యకా [యః హి ] జో [స్థితిసంభవనాశసంబద్ధః ] ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్య సహిత [పరిణామః ] పరిణామ హై [సః ] వహ [అర్థేషు స్వభావః ] పదార్థోంకా స్వభావ హై ..౯౯..

టీకా : — యహాఁ (విశ్వమేం) స్వభావమేం నిత్య అవస్థిత హోనేసే ద్రవ్య ‘సత్’ హై . స్వభావ ద్రవ్యకా ధ్రౌవ్య -ఉత్పాద -వినాశకీ ఏకతాస్వరూప పరిణామ హై .

జైసే ౧ద్రవ్యకా వాస్తు సమగ్రపనే ద్వారా (అఖణ్డతా ద్వారా) ఏక హోనేపర భీ, విస్తారక్రమమేం ౧. ద్రవ్యకా వాస్తు = ద్రవ్యకా స్వ -విస్తార, ద్రవ్యకా స్వ -క్షేత్ర, ద్రవ్యకా స్వ -ఆకార, ద్రవ్యకా స్వ -దల .

Page 187 of 513
PDF/HTML Page 220 of 546
single page version

ప్రవృత్తివర్తినః సూక్ష్మాంశాః ప్రదేశాః, తథైవ హి ద్రవ్యవృత్తేః సామస్త్యేనైకస్యాపి ప్రవాహక్రమప్రవృత్తివర్తినః సూక్ష్మాంశాః పరిణామాః . యథా చ ప్రదేశానాం పరస్పరవ్యతిరేకనిబన్ధనో విష్కమ్భక్రమః, తథా పరిణామానాం పరస్పరవ్యతిరేకనిబన్ధనః ప్రవాహక్రమః . యథైవ చ తే ప్రదేశాః స్వస్థానే స్వరూప- పూర్వరూపాభ్యాముత్పన్నోచ్ఛన్నత్వాత్సర్వత్ర పరస్పరానుస్యూతిసూత్రితైకవాస్తుతయానుత్పన్నప్రలీనత్వాచ్చ సంభూతి- సంహారధ్రౌవ్యాత్మకమాత్మానం ధారయన్తి, తథైవ తే పరిణామాః స్వావసరే స్వరూపపూర్వరూపాభ్యా- ముత్పన్నోచ్ఛన్నత్వాత్సర్వత్ర పరస్పరానుస్యూతిసూత్రితైకప్రవాహతయానుత్పన్నప్రలీనత్వాచ్చ సంభూతిసంహారధ్రౌవ్యా- త్మకమాత్మానం ధారయన్తి . యథైవ చ య ఏవ హి పూర్వప్రదేశోచ్ఛేదనాత్మకో వాస్తుసీమాన్తః స ఏవ హి తదుత్తరోత్పాదాత్మకః, స ఏవ చ పరస్పరానుస్యూతిసూత్రితైకవాస్తుతయాతదుభయాత్మక ఇతి; తథైవ పరమాత్మపదార్థస్య ధర్మత్వాదభేదనయేనార్థా భణ్యన్తే . కే తే . కేవలజ్ఞానాదిగుణాః సిద్ధత్వాదిపర్యాయాశ్చ, తేష్వర్థేషు విషయేషు యోసౌ పరిణామః . సో సహావో కేవలజ్ఞానాదిగుణసిద్ధత్వాదిపర్యాయరూపస్తస్య పరమాత్మద్రవ్యస్య స్వభావో భవతి . స చ కథంభూతః . ఠిదిసంభవణాససంబద్ధో స్వాత్మప్రాప్తిరూపమోక్షపర్యాయస్య సంభవస్తస్మిన్నేవ క్షణే పరమాగమభాషయైకత్వవితర్కావీచారద్వితీయశుక్లధ్యానసంజ్ఞస్య శుద్ధోపాదానభూతస్య ప్రవర్తమాన ఉసకే జో సూక్ష్మ అంశ హైం వే ప్రదేశ హైం, ఇసీప్రకార ద్రవ్యకీ ౧వృత్తి సమగ్రపనే ద్వారా ఏక హోనేపర భీ, ప్రవాహక్రమమేం ప్రవర్తమాన ఉసకే జో సూక్ష్మ అంశ హైం వే పరిణామ హై . జైసే విస్తారక్రమకా కారణ ప్రదేశోంకా పరస్పర వ్యతిరేక హై, ఉసీప్రకార ప్రవాహక్రమకా కారణ పరిణామోంకా పరస్పర ౨వ్యతిరేక హై .

జైసే వే ప్రదేశ అపనే స్థానమేం స్వ -రూపసే ఉత్పన్న ఔర పూర్వ -రూపసే వినష్ట హోనేసే తథా సర్వత్ర పరస్పర ౩అనుస్యూతిసే రచిత ఏకవాస్తుపనే ద్వారా అనుత్పన్న -అవినష్ట హోనేసే ఉత్పత్తి -సంహార- ధ్రౌవ్యాత్మక హైం, ఉసీప్రకార వే పరిణామ అపనే అవసరమేం స్వ -రూపసే ఉత్పన్న ఔర పూర్వరూపసే వినష్ట హోనేసే తథా సర్వత్ర పరస్పర అనుస్యూతిసే రచిత ఏక ప్రవాహపనే ద్వారా అనుత్పన్న -అవినష్ట హోనేసే ఉత్పత్తి -సంహార -ధ్రౌవ్యాత్మక హైం . ఔర జైసే వాస్తుకా జో ఛోటేసే ఛోటా అంశ పూర్వప్రదేశకే వినాశస్వరూప హై వహీ (అంశ) ఉసకే బాదకే ప్రదేశకా ఉత్పాదస్వరూప హై తథా వహీ పరస్పర అనుస్యూతిసే రచిత ఏక వాస్తుపనే ద్వారా అనుభయ స్వరూప హై (అర్థాత్ దోమేంసే ఏక భీ స్వరూప నహీం హై), ఇసీప్రకార ప్రవాహకా జో ఛోటేసే ఛోటా అంశ పూర్వపరిణామకే వినాశస్వరూప హై వహీ ఉసకే ౧. వృత్తి = వర్తనా వహ; హోనా వహ; అస్తిత్వ . ౨. వ్యతిరేక = భేద; (ఏకకా దూసరేమేం) అభావ, (ఏక పరిణామ దూసరే పరిణామరూప నహీం హై, ఇసలియే ద్రవ్యకే

ప్రవాహమేం క్రమ హై) . ౩. అనుస్యూతి = అన్వయపూర్వక జుడాన . [సర్వ పరిణామ పరస్పర అన్వయపూర్వక (సాదృశ్య సహిత) గుంథిత (జుడే)