Page 268 of 513
PDF/HTML Page 301 of 546
single page version

సంఖ్యేయప్రదేశప్రస్తారరూపత్వాదధర్మస్య, సర్వవ్యాప్యనన్తప్రదేశప్రస్తారరూపత్వాదాకాశస్య చ ప్రదేశవత్త్వమ్ . కాలాణోస్తు ద్రవ్యేణ ప్రదేశమాత్రత్వాత్పర్యాయేణ తు పరస్పరసంపర్కాసంభవాదప్రదేశత్వమేవాస్తి . తతః కాలద్రవ్యమప్రదేశం, శేషద్రవ్యాణి ప్రదేశవన్తి ..౧౩౫..

అన్వయార్థ : — [నభః ] ఆకాశ [లోకాలోకయోః ] లోకాలోకమేం హై, [లోకః ] లోక [ధర్మాధర్మాభ్యామ్ ఆతతః ] ధర్మ ఔర అధర్మసే వ్యాప్త హై, [శేషౌ ప్రతీత్య ] శేష దో ద్రవ్యోంకా ఆశ్రయ లేకర [కాలః ] కాల హై, [పునః ] ఔర [శేషౌ ] శేష దో ద్రవ్య [జీవాః పుద్గలాః ] జీవ ఔర పుద్గల హైం ..౧౩౬..

లోకే అలోకే ఆభ, లోక అధర్మ -ధర్మథీ వ్యాప్త ఛే, ఛే శేష -ఆశ్రిత కాళ, నే జీవ -పుద్గలో తే శేష ఛే. ౧౩౬.

Page 269 of 513
PDF/HTML Page 302 of 546
single page version

ఆకాశం హి తావత్ లోకాలోకయోరపి, షడ్ద్రవ్యసమవాయాసమవాయయోరవిభాగేన వృత్తత్వాత్ . ధర్మాధర్మౌ సర్వత్ర లోకే, తన్నిమిత్తగమనస్థానానాం జీవపుద్గలానాం లోకాద్బహిస్తదేకదేశే చ గమనస్థానాసంభవాత్ . కాలోపి లోకే, జీవపుద్గలపరిణామవ్యజ్యమానసమయాదిపర్యాయత్వాత్; స తు లోకైకప్రదేశ ఏవాప్రదేశత్వాత్ . జీవపుద్గలౌ తు యుక్తిత ఏవ లోకే, షడ్ద్రవ్యసమవాయాత్మక- త్వాల్లోకస్య . కింతు జీవస్య ప్రదేశసంవర్తవిస్తారధర్మత్వాత్, పుద్గలస్య బన్ధహేతుభూతస్నిగ్ధరూక్షగుణ-

ఏదాణి పంచదవ్వాణి ఏతాని పూర్వసూత్రోక్తాని జీవాదిషడ్ద్రవ్యాణ్యేవ ఉజ్ఝియ కాలం తు కాలద్రవ్యం విహాయ అత్థికాయ త్తి భణ్ణంతే అస్తికాయాః పఞ్చాస్తికాయా ఇతి భణ్యన్తే . కాయా పుణ కాయాః కాయశబ్దేన పునః . కిం భణ్యతే . బహుప్పదేసాణ పచయత్తం బహుప్రదేశానాం సంబన్ధి ప్రచయత్వం సమూహ ఇతి . అత్ర పఞ్చాస్తి- కాయమధ్యే జీవాస్తికాయ ఉపాదేయస్తత్రాపి పఞ్చపరమేష్ఠిపర్యాయావస్థా, తస్యామప్యర్హత్సిద్ధావస్థా, తత్రాపి సిద్ధావస్థా . వస్తుతస్తు రాగాదిసమస్తవికల్పజాలపరిహారకాలే సిద్ధజీవసదృశా స్వకీయశుద్ధాత్మావస్థేతి భావార్థః ..✽౧౧.. ఏవం పఞ్చాస్తికాయసంక్షేపసూచనరూపేణ చతుర్థస్థలే గాథాద్వయం గతమ్ . అథ ద్రవ్యాణాం లోకాకాశేవస్థానమాఖ్యాతి — లోగాలోగేసు ణభో లోకాలోకయోరధికరణభూతయోర్ణభ ఆకాశం తిష్ఠతి . ధమ్మాధమ్మేహిం ఆదదో లోగో ధర్మాధర్మాస్తికాయాభ్యామాతతో వ్యాప్తో భృతో లోకః . కిం కృత్వా . సేసే పడుచ్చ శేషౌ జీవపుద్గలౌ ప్రతీత్యాశ్రిత్య . అయమత్రార్థః — జీవపుద్గలౌ తావల్లోకే తిష్ఠతస్తయోర్గతిస్థిత్యోః కారణభూతౌ ధర్మాధర్మావపి లోకే . కాలో కాలోపి శేషౌ జీవపుద్గలౌ ప్రతీత్య లోకే . క స్మాదితి చేత్ . జీవపుద్గలాభ్యాం నవజీర్ణపరిణత్యా వ్యజ్యమానసమయఘటికాదిపర్యాయత్వాత్ . శేషశబ్దేన కిం భణ్యతే . జీవా పుణ పోగ్గలా సేసా జీవాః పుద్గలాశ్చ పునః శేషా భణ్యన్త ఇతి . అయమత్ర భావః — యథా సిద్ధా భగవన్తో యద్యపి నిశ్చయేన లోకాకాశప్రమితశుద్ధాసంఖ్యేయప్రదేశే కేవలజ్ఞానాదిగుణాధారభూతే స్వకీయస్వకీయభావే తిష్ఠన్తి తథాపి వ్యవహారేణ మోక్షశిలాయాం తిష్ఠన్తీతి భణ్యన్తే . తథా సర్వే పదార్థా యద్యపి నిశ్చయేన

టీకా : — ప్రథమ తో ఆకాశ లోక తథా అలోకమేం హై, క్యోంకి ఛహ ద్రవ్యోంకే సమవాయ ఔర అసమవాయమేం బినా విభాగకే రహతా హై . ధర్మ ఔర అధర్మ ద్రవ్య సర్వత్ర లోకమేం హై, క్యోంకి ఉనకే నిమిత్తసే జినకీ గతి ఔర స్థితి హోతీ హై ఐసే జీవ ఔర పుద్గలోంకీ గతి యా స్థితి లోకసే బాహర నహీం హోతీ, ఔర న లోకకే ఏక దేశమేం హోతీ హై, (అర్థాత్ లోకమేం సర్వత్ర హోతీ హై ) . కాల భీ లోకమేం హై, క్యోంకి జీవ ఔర పుద్గలోంకే పరిణామోంకే ద్వారా (కాలకీ) సమయాది పర్యాయేం వ్యక్త హోతీ హైం; ఔర వహ కాల లోకకే ఏక ప్రదేశమేం హీ హై క్యోంకి వహ అప్రదేశీ హై . జీవ ఔర పుద్గల తో యుక్తిసే హీ లోకమేం హైం, క్యోంకి లోక ఛహ ద్రవ్యోంకా సమవాయస్వరూప హై .

ఔర ఇసకే అతిరిక్త (ఇతనా విశేష జాననా చాహియే కి), ప్రదేశోంకా సంకోచ- విస్తార హోనా వహ జీవకా ధర్మ హై, ఔర బంధకే హేతుభూత స్నిగ్ధ -రుక్ష ( – చికనే -రూఖే) గుణ పుద్గలకా ధర్మ హోనేసే జీవ ఔర పుద్గలకా సమస్త లోకమేం యా ఉసకే ఏకదేశమేం రహనేకా

Page 270 of 513
PDF/HTML Page 303 of 546
single page version

ధర్మత్వాచ్చ తదేకదేశసర్వలోకనియమో నాస్తి . కాలజీవపుద్గలానామిత్యేకద్రవ్యాపేక్షయా ఏకదేశ అనేకద్రవ్యాపేక్షయా పునరంజనచూర్ణపూర్ణసముద్గకన్యాయేన సర్వలోక ఏవేతి ..౧౩౬..

అన్వయార్థ : — [యథా ] జైసే [తే నభః ప్రదేశాః ] వే ఆకాశప్రదేశ హైం, [తథా ] ఉసీప్రకార [శేషాణాం ] శేష ద్రవ్యోంకే [ప్రదేశాః భవన్తి ] ప్రదేశ హైం (అర్థాత్ జైసే – ఆకాశకే ప్రదేశ పరమాణురూపీ గజసే నాపే జాతే హై . ఉసీప్రకార శేష ద్రవ్యోంకే ప్రదేశ భీ ఇసీప్రకార నాపే జాతే హైం ) . [పరమాణుః ] పరమాణు [అప్రదేశః ] అప్రదేశీ హై; [తేన ] ఉసకే ద్వారా [ప్రదేశోద్భవః భణితః ] ప్రదేశోద్భవ కహా హై ..౧౩౭..

జే రీత ఆభ -ప్రదేశ, తే రీత శేష ద్రవ్య -ప్రదేశ ఛే; అప్రదేశ పరమాణు వడే ఉద్భవ ప్రదేశ తణో బనే. ౧౩౭.

Page 271 of 513
PDF/HTML Page 304 of 546
single page version

సూత్రయిష్యతే హి స్వయమాకాశస్య ప్రదేశలక్షణమేకాణువ్యాప్యత్వమితి . ఇహ తు యథాకాశస్య ప్రదేశాస్తథా శేషద్రవ్యాణామితి ప్రదేశలక్షణప్రకారైకత్వమాసూత్ర్యతే . తతో యథైకాణువ్యాప్యేనాంశేన గణ్యమానస్యాకాశస్యానన్తాంశత్వాదనన్తప్రదేశత్వం తథైకాణువ్యాప్యేనాంశేన గణ్యమానానాం ధర్మాధర్మైక- జీవానామసంఖ్యేయాంశత్వాత్ ప్రత్యేకమసంఖ్యేయప్రదేశత్వమ్ . యథా చావస్థితప్రమాణయోర్ధర్మాధర్మయోస్తథా సంవర్తవిస్తారాభ్యామనవస్థితప్రమాణస్యాపి శుష్కార్ద్రత్వాభ్యాం చర్మణ ఇవ జీవస్య స్వాంశాల్ప- బహుత్వాభావాదసంఖ్యేయప్రదేశత్వమేవ . అమూర్తసంవర్తవిస్తారసిద్ధిశ్చ స్థూలకృశశిశుకుమారశరీరవ్యాపి- త్వాదస్తి స్వసంవేదనసాధ్యైవ . పుద్గలస్య తు ద్రవ్యేణైకప్రదేశమాత్రత్వాదప్రదేశత్వే యథోదితే సత్యపి ఉత్పత్తిర్భణితా . పరమాణువ్యాప్తక్షేత్రం ప్రదేశో భవతి . తదగ్రే విస్తరేణ కథయతి ఇహ తు సూచితమేవ ..౧౩౭.. ఏవం పఞ్చమస్థలే స్వతన్త్రగాథాద్వయం గతమ్ . అథ కాలద్రవ్యస్య ద్వితీయాదిప్రదేశరహితత్వేనాప్రదేశత్వం వ్యవస్థాపయతి — సమఓ సమయపర్యాయస్యోపాదానకారణత్వాత్సమయః కాలాణుః . దు పునః . స చ కథంభూతః .

టీకా : — (భగవత్ కున్దకున్దాచార్య) స్వయం హీ (౧౪౦ వేం) సూత్ర ద్వారా కహేంగే కి ఆకాశకే ప్రదేశకా లక్షణ ఏకాణువ్యాప్యత్వ హై (అర్థాత్ ఏక పరమాణుసే వ్యాప్త హోనా వహ ప్రదేశకా లక్షణ హై ); ఔర యహాఁ (ఇస సూత్ర యా గాథామేం) ‘జిస ప్రకార ఆకాశకే ప్రదేశ హైం ఉసీప్రకార శేష ద్రవ్యోంకే ప్రదేశ హైం’ ఇసప్రకార ప్రదేశకే లక్షణకీ ఏకప్రకారతా కహీ జాతీ హై .

ఇసలియే, జైసే ఏకాణువ్యాప్య (-ఏక పరమాణుసే వ్యాప్త హో ఐసే) అంశకే ద్వారా గినే జానే పర ఆకాశకే అనన్త అంశ హోనేసే ఆకాశ అనన్తప్రదేశీ హై, ఉసీప్రకార ఏకాణువ్యాప్య ( – ఏక పరమాణుసే వ్యాప్త హోనే యోగ్య) అంశకే ద్వారా గినే జానే పర ధర్మ, అధర్మ ఔర ఏక జీవకే అసంఖ్యాత అంశ హోనేసే వే – ప్రత్యేక అసంఖ్యాతప్రదేశీ హై . ఔర జైసే ౧అవస్థిత ప్రమాణవాలే ధర్మ తథా అధర్మ అసంఖ్యాతప్రదేశీ హైం, ఉసీప్రకార సంకోచవిస్తారకే కారణ ౨అనవస్థిత ప్రమాణవాలే జీవకే — సూఖే -గీలే చమడేకీ భాఁతి — నిజ అంశోంకా అల్పబహుత్వ నహీం హోతా ఇసలియే అసంఖ్యాతప్రదేశీపనా హీ హై . (యహాఁ యహ ప్రశ్న హోతా హై కి అమూర్త ఐసే జీవకా సంకోచవిస్తార కైసే సంభవ హై ? ఉసకా సమాధాన కియా జాతా హై : — ) అమూర్తకే సంకోచవిస్తారకీ సిద్ధి తో అపనే అనుభవసే హీ సాధ్య హై, క్యోంకి (సబకో స్వానుభవసే స్పష్ట హై కి) జీవ స్థూల తథా కృశ శరీరమేం, తథా బాలక ఔర కుమారకే శరీరమేం వ్యాప్త హోతా హై .

పుద్గల తో ద్రవ్యతః ఏకప్రదేశమాత్ర హోనేసే యథోక్త (పూర్వకథిత) ప్రకారసే అప్రదేశీ హై ౧. అవస్థిత ప్రమాణ = నియత పరిమాణ, నిశ్చిత మాప; (ధర్మ తథా అధర్మ ద్రవ్యకా మాప లోక జితనా నియత హై .) ౨. అనవస్థిత = అనియత; అనిశ్చిత; (సూఖే -గీలే చర్మకీ భాఁతి జీవ పరక్షేత్రకీ అపేక్షాసే సంకోచ విస్తారకో

Page 272 of 513
PDF/HTML Page 305 of 546
single page version

ద్విప్రదేశాద్యుద్భవహేతుభూతతథావిధస్నిగ్ధరూక్షగుణపరిణామశక్తిస్వభావాత్ప్రదేశోద్భవత్వమస్తి . తతః పర్యాయేణానేకప్రదేశత్వస్యాపి సంభవాత్ ద్వయాదిసంఖ్యేయాసంఖ్యేయానన్తప్రదేశత్వమపి న్యాయ్యం పుద్గలస్య ..౧౩౭..

అన్వయార్థ : — [సమయః తు ] కాల తో [అప్రదేశః ] అప్రదేశీ హై, [ప్రదేశమాత్రస్య ద్రవ్యజాతస్య ] ప్రదేశమాత్ర పుద్గల -పరమాణు [ఆకాశద్రవ్యస్య ప్రదేశం ] ఆకాశ ద్రవ్యకే ప్రదేశకో [వ్యతిపతతః ] మంద గతిసే ఉల్లంఘన కర రహా హో తబ [సః వర్తతే ] వహ వర్తతా హై అర్థాత్ నిమిత్తభూతతయా పరిణమిత హోతా హై ..౧౩౮.. ౧. ద్విప్రదేశీ ఇత్యాది స్కన్ధోంకీ ఉత్పత్తికే కారణభూత జో స్నిగ్ధ -రూక్ష గుణ హైం ఉనరూప పరిణమిత హోనేకీ శక్తి

ఛే కాళ తో అప్రదేశ; ఏకప్రదేశ పరమాణు యదా ఆకాశద్రవ్య తణో ప్రదేశ అతిక్రమే, వర్తే తదా. ౧౩౮.

Page 273 of 513
PDF/HTML Page 306 of 546
single page version

అప్రదేశ ఏవ సమయో, ద్రవ్యేణ ప్రదేశమాత్రత్వాత్ . న చ తస్య పుద్గలస్యేవ పర్యాయేణాప్య- నేకప్రదేశత్వం, యతస్తస్య నిరన్తరం ప్రస్తారవిస్తృతప్రదేశమాత్రాసంఖ్యేయద్రవ్యత్వేపి పరస్పరసంపర్కా- సంభవాదేకైకమాకాశప్రదేశమభివ్యాప్య తస్థుషః ప్రదేశమాత్రస్య పరమాణోస్తదభివ్యాప్తమేకమాకాశప్రదేశం మన్దగత్యా వ్యతిపతత ఏవ వృత్తిః ..౧౩౮..

అథ కాలపదార్థస్య ద్రవ్యపర్యాయౌ ప్రజ్ఞాపయతి — పరస్పరబన్ధో భవతి తథావిధబన్ధాభావాత్పర్యాయేణాపి . అయమత్రార్థః — యస్మాత్పుద్గలపరమాణోరేకప్రదేశ- గమనపర్యన్తం సహకారిత్వం క రోతి న చాధికం తస్మాదేవ జ్ఞాయతే సోప్యేకప్రదేశ ఇతి ..౧౩౮.. అథ పూర్వోక్తకాలపదార్థస్య పర్యాయస్వరూపం ద్రవ్యస్వరూపం చ ప్రతిపాదయతి — వదివదదో తస్య పూర్వసూత్రోదిత-

టీకా : — కాల, ద్రవ్యసే ప్రదేశమాత్ర హోనేసే, అప్రదేశీ హీ హై . ఔర ఉసే పుద్గలకీ భాఁతి పర్యాయసే భీ అనేకప్రదేశీపనా నహీం హై; క్యోంకి పరస్పర అన్తరకే బినా ౧ప్రస్తారరూప విస్తృత ప్రదేశమాత్ర అసంఖ్యాత కాలద్రవ్య హోనే పర భీ పరస్పర సంపర్క న హోనేసే ఏక -ఏక ఆకాశప్రదేశకో వ్యాప్త కరకే రహనేవాలే కాలద్రవ్యకీ వృత్తి తభీ హోతీ హై (అర్థాత్ కాలాణుకీ పరిణతి తభీ నిమిత్తభూత హోతీ హై ) కి జబ ౨ప్రదేశమాత్ర పరమాణు ఉస (కాలాణు) సే వ్యాప్త ఏక ఆకాశప్రదేశకో మన్దగతిసే ఉల్లంఘన కరతా హో .

భావార్థ : — లోకాకాశకే అసంఖ్యాతప్రదేశ హైం . ఏక -ఏక ప్రదేశమేం ఏక -ఏక కాలాణు రహా హుఆ హై . వే కాలాణు స్నిగ్ధ -రూక్షగుణకే అభావకే కారణ రత్నోంకీ రాశికీ భాఁతి పృథక్- పృథక్ హీ రహతే హైం; పుద్గల -పరమాణుఓంకీ భాఁతి పరస్పర మిలతే నహీం హైం .

జబ పుద్గలపరమాణు ఆకాశకే ఏక ప్రదేశకో మన్ద గతిసే ఉల్లంఘన కరతా హై (అర్థాత్ ఏక ప్రదేశసే దూసరే అనన్తర -నికటతమ ప్రదేశ పర మన్ద గతిసే జాతా హై ) తబ ఉస (ఉల్లంఘిత కియే జానేవాలే) ప్రదేశమేం రహనేవాలా కాలాణు ఉసమేం నిమిత్తభూతరూపసే రహతా హై . ఇసప్రకార ప్రత్యేక కాలాణు పుద్గలపరమాణుకే ఏకప్రదేశ తకకే గమన పర్యంత హీ సహకారీరూపసే రహతా హై, అధిక నహీం; ఇససే స్పష్ట హోతా హై కి కాలద్రవ్య పర్యాయసే భీ అనేకప్రదేశీ నహీం హై ..౧౩౮..

అబ, కాలపదార్థకే ద్రవ్య ఔర పర్యాయకో బతలాతే హైం : – ౧. ప్రస్తార = విస్తార . (అసంఖ్యాత కాలద్రవ్య సమస్త లోకాకాశమేం ఫై లే హుఏ హైం . ఉనకే పరస్పర అన్తర నహీం

హై, క్యోంకి ప్రత్యేక ఆకాశప్రదేశమేం ఏక -ఏక కాలద్రవ్య రహ రహా హై .) ౨. ప్రదేశమాత్ర = ఏకప్రదేశీ . (జబ ఏకప్రదేశీ ఐసా పరమాణు కిసీ ఏక ఆకాశప్రదేశకో మన్దగతిసే

ఉల్లంఘన కర రహా హో తభీ ఉస ఆకాశప్రదేశమేం రహనేవాలే కాలద్రవ్యకీ పరిణతి ఉసమేం నిమిత్తభూతరూపసే వర్తతీ హై .) ప్ర. ౩౫

Page 274 of 513
PDF/HTML Page 307 of 546
single page version

యో హి యేన ప్రదేశమాత్రేణ కాలపదార్థేనాకాశస్య ప్రదేశోభివ్యాప్తస్తం ప్రదేశం మన్ద- గత్యాతిక్రమతః పరమాణోస్తత్ప్రదేశమాత్రాతిక్రమణపరిమాణేన తేన సమో యః కాలపదార్థ- సూక్ష్మవృత్తిరూపసమయః స తస్య కాలపదార్థస్య పర్యాయస్తతః ఏవంవిధాత్పర్యాయాత్పూర్వోత్తరవృత్తివృత్తత్వేన- పుద్గలపరమాణోర్వ్యతిపతతో మన్దగత్యా గచ్ఛతః . కం కర్మతాపన్నమ్ . తం దేసం తం పూర్వగాథోదితం కాలాణువ్యాప్తమాకాశప్రదేశమ్ . తస్సమ తేన కాలాణువ్యాప్తైకప్రదేశపుద్గలపరమాణుమన్దగతిగమనేన సమః సమానః సదృశస్తత్సమః సమఓ కాలాణుద్రవ్యస్య సూక్ష్మపర్యాయభూతః సమయో వ్యవహారకాలో భవతీతి పర్యాయవ్యాఖ్యానం గతమ్ . తదో పరో పువ్వో తస్మాత్పూర్వోక్తసమయరూపకాలపర్యాయాత్పరో భావికాలే పూర్వమతీతకాలే చ జో అత్థో యః పూర్వాపరపర్యాయేష్వన్వయరూపేణ దత్తపదార్థో ద్రవ్యం సో కాలో స కాలః కాలపదార్థో భవతీతి ద్రవ్యవ్యాఖ్యానమ్ . సమఓ ఉప్పణ్ణపద్ధంసీ స పూర్వోక్తసమయపర్యాయో యద్యపి పూర్వాపరసమయసన్తానాపేక్షయా

అన్వయార్థ : — [తం దేశం వ్యతిపతతః ] పరమాణు ఏక ఆకాశప్రదేశకా (మన్దగతిసే) ఉల్లంఘన కరతా హై తబ [తత్సమః ] ఉసకే బరాబర జో కాల (లగతా హై ) వహ [సమయః ] ‘సమయ’ హై; [తత్ః పూర్వః పరః ] ఉస (సమయ) సే పూర్వ తథా పశ్చాత్ ఐసా (నిత్య) [యః అర్థః ] జో పదార్థ హై [సః కాలః ] వహ కాలద్రవ్య హై; [సమయః ఉత్పన్నప్రధ్వంసీ ] ‘సమయ ఉత్పన్నధ్వంసీ హై ..౧౩౯..

టీకా : — కిసీ ప్రదేశమాత్ర కాలపదార్థకే ద్వారా ఆకాశకా జో ప్రదేశ వ్యాప్త హో ఉస ప్రదేశకో జబ పరమాణు మన్ద గతిసే అతిక్రమ (ఉల్లంఘన) కరతా హై తబ ఉస ప్రదేశమాత్ర ౧అతిక్రమణకే ౨పరిమాణకే బరాబర జో కాలపదార్థకీ సూక్ష్మవృత్తిరూప ‘సమయ’ హై వహ, ఉస కాల పదార్థకీ పర్యాయ హై; ఔర ఐసీ ఉస పర్యాయసే పూర్వకీ తథా బాదకీ ౩వృత్తిరూపసే ప్రవర్తమాన హోనేసే ౧. అతిక్రమణ = ఉల్లంఘన కరనా .౨. పరిమాణ = మాప . ౩. వృత్తి = వర్తనా సో పరిణతి హై (కాల పదార్థ వర్తమాన సమయసే పూర్వకీ పరిణతిరూప తథా ఉసకే బాదకీ

తే దేశనా అతిక్రమణ సమ ఛే ‘సమయ’, తత్పూర్వాపరే జే అర్థ ఛే తే కాళ ఛే, ఉత్పన్నధ్వంసీ ‘సమయ’ ఛే. ౧౩౯.

Page 275 of 513
PDF/HTML Page 308 of 546
single page version

వ్యంజితనిత్యత్వే యోర్థః తత్తు ద్రవ్యమ్ . ఏవమనుత్పన్నావిధ్వస్తో ద్రవ్యసమయః, ఉత్పన్నప్రధ్వంసీ పర్యాయ- సమయః . అనంశః సమయోయమాకాశప్రదేశస్యానంశత్వాన్యథానుపపత్తేః . న చైకసమయేన పరమాణోరా- లోకాన్తగమనేపి సమయస్య సాంశత్వం, విశిష్టగతిపరిణామాద్విశిష్టావగాహపరిణామవత్ . తథా హి — యథా విశిష్టావగాహపరిణామాదేకపరమాణుపరిమాణోనన్తపరమాణుస్కన్ధః పరమాణోరనంశత్వాత్ పునరప్యనన్తాంశత్వం న సాధయతి, తథా విశిష్టగతిపరిణామాదేకకాలాణువ్యాప్తైకాకాశప్రదేశాతి- సంఖ్యేయాసంఖ్యేయానన్తసమయో భవతి, తథాపి వర్తమానసమయం ప్రత్యుత్పన్నప్రధ్వంసీ . యస్తు పూర్వోక్తద్రవ్యకాలః స త్రికాలస్థాయిత్వేన నిత్య ఇతి . ఏవం కాలస్య పర్యాయస్వరూపం ద్రవ్యస్వరూపం చ జ్ఞాతవ్యమ్ .. అథవానేన గాథాద్వయేన సమయరూపవ్యవహారకాలవ్యాఖ్యానం క్రియతే . నిశ్చయకాలవ్యాఖ్యానం తు ‘ఉప్పాదో పద్ధంసో’ ఇత్యాది గాథాత్రయేణాగ్రే కరోతి . తద్యథా — సమఓ పరమార్థకాలస్య పర్యాయభూతసమయః . అవప్పదేసో అపగతప్రదేశో ద్వితీయాదిప్రదేశరహితో నిరంశ ఇత్యర్థః . కథం నిరంశ ఇతి చేత్ . పదేసమేత్తస్స దవియజాదస్స ప్రదేశమాత్రపుద్గలద్రవ్యస్య సంబన్ధీ యోసౌ పరమాణుః వదివాదాదో వట్టది వ్యతిపాతాత్ మన్దగతి- గమనాత్సకాశాత్స పరమాణుస్తావద్గమనరూపేణ వర్తతే . కం ప్రతి . పదేసమాగాసదవియస్స వివక్షితై- కాకాశప్రదేశం ప్రతి . ఇతి ప్రథమగాథావ్యాఖ్యానమ్ . వదివదదో తం దేసం స పరమాణుస్తమాకాశప్రదేశం యదా వ్యతిపతితోతిక్రాన్తో భవతి తస్సమ సమఓ తేన పుద్గలపరమాణుమన్దగతిగమనేన సమః సమానః సమయో భవతీతి నిరంశత్వమితి వర్తమానసమయో వ్యాఖ్యాతః . ఇదానీం పూర్వాపరసమయౌ కథయతి — తదో పరో పువ్వో తస్మాత్పూర్వోక్తవర్తమానసమయాత్పరో భావీ కోపి సమయో భవిష్యతి పూర్వమపి కోపి గతః అత్థో జో ఏవం యః సమయత్రయరూపోర్థః సో కాలో సోతీతానాగతవర్తమానరూపేణ త్రివిధవ్యవహారకాలో భణ్యతే . సమఓ ఉప్పణ్ణపద్ధంసీ తేషు త్రిషు మధ్యే యోసౌ వర్తమానః స ఉత్పన్నప్రధ్వంసీ అతీతానాగతౌ తు సంఖ్యేయాసంఖ్యే- జిసకా నిత్యత్వ ప్రగట హోతా హై ఐసా పదార్థ వహ ద్రవ్య హై . ఇసప్రకార ద్రవ్యసమయ (కాలద్రవ్య) అనుత్పన్న -అవినష్ట హై ఔర పర్యాయసమయ ఉత్పన్నధ్వంసీ హై (అర్థాత్ ‘సమయ’ పర్యాయ ఉత్పత్తి- వినాశవాలీ హై .) యహ ‘సమయ’ నిరంశ హై, క్యోంకి యది ఐసా న హో తో ఆకాశకే ప్రదేశకా నిరంశత్వ న బనే .

ఔర ఏక సమయమేం పరమాణు లోకకే అన్త తక జాతా హై ఫి ర భీ ‘సమయ’ కే అంశ నహీం హోతే; క్యోంకి జైసే (పరమాణుకే ) విశిష్ట (ఖాస ప్రకారకా) అవగాహపరిణామ హోతా హై ఉసీప్రకార (పరమాణుకే) విశిష్ట గతిపరిణామ హోతా హై . ఇసే సమఝాతే హైం : — జైసే విశిష్ట అవగాహపరిణామకే కారణ ఏక పరమాణుకే పరిమాణకే బరాబర అనన్త పరమాణుఓంకా స్కంధ బనతా హై తథాపి వహ స్కంధ పరమాణుకే అనన్త అంశోంకో సిద్ధ నహీం కరతా, క్యోంకి పరమాణు నిరంశ హై; ఉసీప్రకార జైసే ఏక కాలాణుసే వ్యాప్త ఏక ఆకాశప్రదేశకే అతిక్రమణకే మాపకే బరాబర ఏక ‘సమయ’ మేం పరమాణు విశిష్ట గతిపరిణామకే కారణ లోకకే ఏక ఛోరసే దూసరే ఛోర తక జాతా హై తబ (ఉస పరమాణుకే

Page 276 of 513
PDF/HTML Page 309 of 546
single page version

క్రమణపరిమాణావచ్ఛిన్నేనైకసమయేనైకస్మాల్లోకాన్తాద్ ద్వితీయం లోకాన్తమాక్రామతః పరమాణోర- సంఖ్యేయాః కాలాణవః సమయస్యానంశత్వాదసంఖ్యేయాంశత్వం న సాధయన్తి ..౧౩౯.. యానన్తసమయావిత్యర్థః . ఏవముక్తలక్షణే కాలే విద్యమానేపి పరమాత్మతత్త్వమలభమానోతీతానన్తకాలే సంసారసాగరే భ్రమితోయం జీవో యతస్తతః కారణాత్తదేవ నిజపరమాత్మతత్త్వం సర్వప్రకారోపాదేయరూపేణ శ్రద్ధేయం, స్వసంవేదనజ్ఞానరూపేణ జ్ఞాతవ్యమాహారభయమైథునపరిగ్రహసంజ్ఞాస్వరూపప్రభృతిసమస్తరాగాదివిభావత్యాగేన ధ్యేయమితి తాత్పర్యమ్ ..౧౩౯.. ఏవం కాలవ్యాఖ్యానముఖ్యత్వేన షష్ఠస్థలే గాథాద్వయం గతమ్ . అథ పూర్వం ద్వారా ఉల్లంఘిత హోనేవాలే) అసంఖ్య కాలాణు ‘సమయ’ కే అసంఖ్య అంశోంకో సిద్ధ నహీం కరతే, క్యోంకి ‘సమయ’ నిరంశ హై .

భావార్థ : — పరమాణుకో ఏక ఆకాశప్రదేశసే దూసరే అనంతర (అన్తరరహిత) ఆకాశప్రదేశ పర మన్ద గతిసే జానేమేం జితనా కాల లగతా హై ఉసే ‘సమయ’ కహతే హైం . వహ సమయ కాలద్రవ్యకీ సూక్ష్మాతిసూక్ష్మ పర్యాయ హై . కాలద్రవ్య నిత్య హై; ‘సమయ’ ఉత్పన్న హోతా హై ఔర నష్ట హోతా హై . జైసే ఆకాశప్రదేశ ఆకాశ ద్రవ్యకా ఛోటేసే ఛోటా అంశ హై, ఉసకే భాగ నహీం హోతే, ఉసీప్రకార ‘సమయ’ కాలద్రవ్యకీ ఛోటీసే ఛోటీ నిరంశ పర్యాయ హై, ఉసకే భాగ నహీం హోతే . యది ‘సమయ’ కే భాగ హోం తో పరమాణుకే ద్వారా ఏక ‘సమయ’ మేం ఉల్లంఘన కియే జానేవాలే ఆకాశప్రదేశకే భీ ఉతనే హీ భాగ హోనే చాహియే; కిన్తు ఆకాశప్రదేశ తో నిరంశ హై; ఇసలియే ‘సమయ’ భీ నిరంశ హీ హై .

యహాఁ ప్రశ్న హోతా హై కి ‘‘జబ పుద్గల -పరమాణు శీఘ్ర గతికే ద్వారా ఏక ‘సమయ’ మేం లోకకే ఏక ఛోరసే దూసరే ఛోర తక పహుఁచ జాతా హై తబ వహ చౌదహ రాజూ తక ఆకాశప్రదేశోంమేం శ్రేణిబద్ధ జితనే కాలాణు హైం ఉన సబకో స్పర్శ కరతా హై; ఇసలియే అసంఖ్య కాలాణుఓంకో స్పర్శ కరనేసే ‘సమయ’కే అసంఖ్య అంశ హోనా చాహియే’’ ఇసకా సమాధాన యహ హై : —

జైసే అనన్త పరమాణుఓంకా కోఈ స్కంధ ఆకాశకే ఏక ప్రదేశమేం సమాకర పరిమాణమేం (కదమేం) ఏక పరమాణు జితనా హీ హోతా హై, సో వహ పరమాణుఓంకే విశేష (ఖాస) ప్రకారకే అవగాహపరిణామకే కారణ హీ హై; (పరమాణుఓంమేం ఐసీ హీ కోఈ విశిష్ట ప్రకారకీ ౧అవగాహపరిణామకీ శక్తి హై, జిసకే కారణ ఐసా హోతా హై,) ఇససే కహీం పరమాణుకే అనన్త అంశ నహీం హోతే; ఇసీప్రకార కోఈ పరమాణు ఏక సమయమేం అసంఖ్య కాలాణుఓంకో ఉల్లంఘన కరకే లోకకే ఏక ఛోరసే దూసరే ఛోర తక పహుఁచ జాతా హై, సో వహ పరమాణుకే విశేష ప్రకారకే గతిపరిణామకే కారణ హీ హై; (పరమాణుమేం ఐసీ హీ కోఈ విశిష్ట ప్రకారకీ గతిపరిణామకీ శక్తి హై, జిసకే కారణ ఐసా హోతా హై;) ఇససే కహీం ‘సమయ’కే అసంఖ్య అంశ నహీం హోతే ..౧౩౯.. ౧. ఆకాశమేం అవగాహహేతుత్వకే కారణ ఐసీ శక్తి హై కి ఉసకా ఏక ప్రదేశ భీ అనన్త పరమాణుఓంకో అవకాశ

Page 277 of 513
PDF/HTML Page 310 of 546
single page version

ఆకాశస్యైకాణువ్యాప్యోంశః కిలాకాశప్రదేశః, స ఖల్వేకోపి శేషపంచద్రవ్యప్రదేశానాం పరమసౌక్ష్మ్యపరిణతానన్తపరమాణుస్కన్ధానాం చావకాశదానసమర్థః . అస్తి చావిభాగైకద్రవ్యత్వేప్యంశ- కల్పనమాకాశస్య, సర్వేషామణూనామవకాశదానస్యాన్యథానుపపత్తేః . యది పునరాకాశస్యాంశా న స్యురితి మతిస్తదాఙ్గులీయుగలం నభసి ప్రసార్య నిరూప్యతాం కిమేకం క్షేత్రం కిమనేకమ్ . ఏకం యత్సూచితం ప్రదేశస్వరూపం తదిదానీం వివృణోతి — ఆగాసమణుణివిట్ఠం ఆకాశం అణునివిష్టం పుద్గల- పరమాణువ్యాప్తమ్ . ఆగాసపదేససణ్ణయా భణిదం ఆకాశప్రదేశసంజ్ఞయా భణితం కథితమ్ . సవ్వేసిం చ అణూణం

అన్వయార్థ : — [అణునివిష్టం ఆకాశం ] ఏక పరమాణు జితనే ఆకాశమేం రహతా హై ఉతనే ఆకాశకో [ఆకాశప్రదేశసంజ్ఞయా ] ‘ఆకాశప్రదేశ’ ఐసే నామసే [భణితమ్ ] కహా గయా హై . [చ ] ఔర [తత్ ] వహ [సర్వేషాం అణూనాం ] సమస్త పరమాణుఓంకో [అవకాశం దాతుం శక్నోతి ] అవకాశ దేనేకో సమర్థ హై ..౧౪౦..

టీకా : — ఆకాశకా ఏక పరమాణుసే వ్యాప్య అంశ వహ ఆకాశప్రదేశ హై; ఔర వహ ఏక (ఆకాశప్రదేశ) భీ శేష పాఁచ ద్రవ్యోంకే ప్రదేశోంకో తథా పరమ సూక్ష్మతారూపసే పరిణమిత అనన్త పరమాణుఓంకే స్కంధోంకో అవకాశ దేనేమేం సమర్థ హై . ఆకాశ అవిభాగ (అఖండ) ఏక ద్రవ్య హై, ఫి ర భీ ఉసమేం (ప్రదేశరూప) అంశకల్పనా హో సకతీ హై, క్యోంకి యది ఐసా న హో తో సర్వ పరమాణుఓంకో అవకాశ దేనా నహీం బన సకేగా .

ఐసా హోనే పర భీ యది ‘ఆకాశకే అంశ నహీం హోతే’ (అర్థాత్ అంశకల్పనా నహీం కీ జాతీ), ఐసీ (కిసీకీ) మాన్యతా హో, తో ఆకాశమేం దో అంగులియాఁ ఫై లాకర బతాఇయే కి ‘దో అంగులియోంకా

ఆకాశ జే అణువ్యాప్య, ‘ఆభప్రదేశ’ సంజ్ఞా తేహనే; తే ఏక సౌ పరమాణునే అవకాశదానసమర్థ ఛే. ౧౪౦.

Page 278 of 513
PDF/HTML Page 311 of 546
single page version

చేత్కిమభిన్నాంశావిభాగైకద్రవ్యత్వేన కిం వా భిన్నాంశావిభాగైకద్రవ్యత్వేన . అభిన్నాంశా- విభాగైకద్రవ్యత్వేన చేత్ యేనాంశేనైకస్యా అంగులేః క్షేత్రం తేనాంశేనేతరస్యా ఇత్యన్యతరాంశాభావః . ఏవం ద్వయాద్యంశానామభావాదాకాశస్య పరమాణోరివ ప్రదేశమాత్రత్వమ్ . భిన్నాంశావిభాగైకద్రవ్యత్వేన చేత్ అవిభాగైకద్రవ్యస్యాంశకల్పనమాయాతమ్ . అనేకం చేత్ కిం సవిభాగానేకద్రవ్యత్వేన కిం వావిభాగై- కద్రవ్యత్వేన . సవిభాగానేకద్రవ్యత్వేన చేత్ ఏకద్రవ్యస్యాకాశస్యానన్తద్రవ్యత్వం, అవిభాగైకద్రవ్యత్వేన చేత్ అవిభాగైకద్రవ్యస్యాంశకల్పనమాయాతమ్ ..౧౪౦.. సర్వేషామణూనాం చకారాత్సూక్ష్మస్కన్ధానాం చ సక్కది తం దేదుమవగాసం శక్నోతి స ఆకాశప్రదేశో దాతుమ- వకాశమ్ . తస్యాకాశప్రదేశస్య యదీత్థంభూతమవకాశదానసామర్థ్యం న భవతి తదానన్తానన్తో జీవరాశిస్త- స్మాదప్యనన్తగుణపుద్గలరాశిశ్చాసంఖ్యేయప్రదేశలోకే కథమవకాశం లభతే . తచ్చ విస్తరేణ పూర్వం భణితమేవ . అథ మతమ్ – అఖణ్డాకాశద్రవ్యస్య ప్రదేశవిభాగః కథం ఘటతే . పరిహారమాహ – చిదానన్దైకస్వభావనిజాత్మ- తత్త్వపరమైకాగ్ర్యలక్షణసమాధిసంజాతనిర్వికారాహ్లాదైకరూపసుఖసుధారసాస్వాదతృప్తమునియుగలస్యావస్థితక్షేత్రం కిమేకమనేకం వా . యద్యేకం తర్హి ద్వయోరప్యేకత్వం ప్రాప్నోతి . న చ తథా . భిన్నం చేత్తదా అఖణ్డస్యా- ప్యాకాశద్రవ్యస్య ప్రదేశవిభాగో న విరుధ్యత ఇత్యర్థః ..౧౪౦.. అథ తిర్యక్ప్రచయోర్ధ్వప్రచయౌ ఏక క్షేత్ర హై యా అనేక ?’ యది ఏక హై తో (ప్రశ్న హోతా హై కి : — ), (౧) ఆకాశ అభిన్న అంశోవాలా అవిభాగ ఏక ద్రవ్య హై, ఇసలియే దో అంగులియోంకా ఏక క్షేత్ర హై యా (౨) భిన్న అంశోంవాలా అవిభాగ ఏక ద్రవ్య హై, ఇసలియే ? (౧) యది ‘ఆకాశ అభిన్న అంశవాలా అవిభాగ ఏక ద్రవ్య హై ఇసలియే దో అంగులియోంకా ఏక క్షేత్ర హై’ ఐసా కహా జాయ తో, జో అంశ ఏక అంగులికా క్షేత్ర హై వహీ అంశ దూసరీ అంగులికా భీ క్షేత్ర హై, ఇసలియే దోమేంసే ఏక అంశకా అభావ హో గయా . ఇస ప్రకార దో ఇత్యాది (ఏకసే అధిక) అంశోంకా అభావ హోనేసే ఆకాశ పరమాణుకీ భాఁతి ప్రదేశమాత్ర సిద్ధ హుఆ ! (ఇసలియే యహ తో ఘటిత నహీం హోతా); (౨) యది యహ కహా జాయ కి ‘ఆకాశ భిన్న అంశోంవాలా అవిభాగ ఏక ద్రవ్య హై’ (ఇసలియే దో అంగులియోంకా ఏక క్షేత్ర హై) తో (యహ యోగ్య హీ హై, క్యోంకి) అవిభాగ ఏక ద్రవ్యమేం అంశ – కల్పనా ఫలిత హుఈ .

యది ఐసా కహా జాయ కి (దో అంగులియోంకే) ‘అనేక క్షేత్ర హైం ’ (అర్థాత్ ఏకసే అధిక క్షేత్ర హైం, ఏక నహీం) తో (ప్రశ్న హోతా హై కి – ), (౧) ‘ఆకాశ సవిభాగ (ఖండఖండరూప) అనేక ద్రవ్య హై ఇసలియే దో అంగులియోంకే అనేక క్షేత్ర హైం యా (౨) ‘ఆకాశ అవిభాగ ఏక ద్రవ్య’ హోనేపర భీ దో అంగులియోంకే అనేక (ఏక సే అధిక) క్షేత్ర హైం ? (౧) ‘ఆకాశ సవిభాగ అనేక ద్రవ్య హోనేసే దో అంగలియోంకే అనేక క్షేత్ర హైం’ ఐసా మానా జాయ తో, ఆకాశ జో కి ఏక ద్రవ్య హై ఉసే అనన్తద్రవ్యత్వ ఆజాయగా’; (ఇసలియే యహ తో ఘటిత నహీం హోతా) (౨) ‘ఆకాశ అవిభాగ ఏక ద్రవ్య హోనేసే దో అంగులియోంకా అనేక క్షేత్ర హై’ ఐసా మానా జాయ తో (యహ యోగ్య హీ హై క్యోంకి) అవిభాగ ఏక ద్రవ్యమేం అంశకల్పనా ఫలిత హుఈ ..౧౪౦..

Page 279 of 513
PDF/HTML Page 312 of 546
single page version

ప్రదేశప్రచయో హి తిర్యక్ప్రచయః సమయవిశిష్టవృత్తిప్రచయస్తదూర్ధ్వప్రచయః . తత్రాకాశస్యా- వస్థితానన్తప్రదేశత్వాద్ధర్మాధర్మయోరవస్థితాసంఖ్యేయప్రదేశత్వాజ్జీవస్యానవస్థితాసంఖ్యేయప్రదేశత్వాత్పుద్గలస్య నిరూపయతి — ఏక్కో వ దుగే బహుగా సంఖాతీదా తదో అణంతా య ఏకో వా ద్వౌ బహవః సంఖ్యాతీతాస్తతోనన్తాశ్చ . దవ్వాణం చ పదేసా సంతి హి కాలద్రవ్యం విహాయ పఞ్చద్రవ్యాణాం సంబన్ధిన ఏతే ప్రదేశా యథాసంభవం సన్తి హి స్ఫు టమ్ . సమయ త్తి కాలస్స కాలస్య పునః పూర్వోక్తసంఖ్యోపేతాః సమయాః సన్తీతి . తద్యథా – ఏకాకారపరమ- సమరసీభావపరిణతపరమానన్దైకలక్షణసుఖామృతభరితావస్థానాం కేవలజ్ఞానాదివ్యక్తిరూపానన్తగుణాధారభూతానాం లోకాకాశప్రమితశుద్ధాసంఖ్యేయప్రదేశానాం ముక్తాత్మపదార్థే యోసౌ ప్రచయః సమూహః సముదాయో రాశిః స . కిం కిం భణ్యతే . తిర్యక్ప్రచయ ఇతి తిర్యక్సామాన్యమితి విస్తారసామాన్యమితి అక్రమానేకాన్త ఇతి చ

అన్వయార్థ : — [ద్రవ్యాణాం చ ] ద్రవ్యోంకే [ఏకః ] ఏక, [ద్వౌ ] దో, [బహవః ] బహుతసే, [సంఖ్యాతీతాః ] అసంఖ్య, [వా ] అథవా [తతః అనన్తాః చ ] అనన్త [ప్రదేశాః ] ప్రదేశ [సన్తి హి ] హైం . [కాలస్య ] కాలసే [సమయాః ఇతి ] ‘సమయ’ హైం ..౧౪౧..

టీకా : — ప్రదేశోంకా ప్రచయ (సమూహ) తిర్యక్ప్రచయ ఔర సమయవిశిష్ట ౩వృత్తియోంకా సమూహ వహ ఊ ర్ధ్వప్రచయ హై .

వహాఁ ఆకాశ అవస్థిత (-నిశ్చల, స్థిర) అనన్త ప్రదేశీ హోనేసే ధర్మ తథా అధర్మ అవస్థిత అసంఖ్య ప్రదేశీ హోనేసే జీవ అనవస్థిత (అస్థిర) అసంఖ్యప్రదేశీ హై ఔర పుద్గల ౧. తిర్యక్ = తిరఛా; ఆడా; క్షేత్ర - అపేక్షిత (ప్రదేశోంకా ఫై లావ) . ౨. ఊ ర్ధ్వ = ఊఁచా; కాల - అపేక్షిత . ౩. వృత్తి = వర్తనా; పరిణతి; పర్యాయ; ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్య; అస్తిత్వ .

Page 280 of 513
PDF/HTML Page 313 of 546
single page version

ద్రవ్యేణానేకప్రదేశత్వశక్తియుక్తైకప్రదేశత్వాత్పర్యాయేణ ద్విబహుప్రదేశత్వాచ్చాస్తి తిర్యక్ప్రచయః. న పునః కాలస్య, శక్త్యా వ్యక్త్యా చైకప్రదేశత్వాత్ . ఊర్ధ్వప్రచయస్తు త్రికోటిస్పర్శిత్వేన సాంశత్వాద్ ద్రవ్యవృత్తేః సర్వద్రవ్యాణామనివారిత ఏవ . అయం తు విశేషః — సమయవిశిష్టవృత్తిప్రచయః శేషద్రవ్యాణామూర్ధ్వప్రచయః, సమయప్రచయ ఏవ కాలస్యోర్ధ్వప్రచయః . శేషద్రవ్యాణాం వృత్తేర్హి సమయాదర్థాన్తరభూతత్వాదస్తి సమయ- విశిష్టత్వమ్ . కాలవృత్తేస్తు స్వతః సమయభూతత్వాత్తన్నాస్తి ..౧౪౧..

అథ కాలపదార్థోర్ధ్వప్రచయనిరన్వయత్వముపహన్తి — భణ్యతే . స చ ప్రదేశప్రచయలక్షణస్తిర్యక్ప్రచయో యథా ముక్తాత్మద్రవ్యే భణితస్తథా కాలం విహాయ స్వకీయ- స్వకీయప్రదేశసంఖ్యానుసారేణ శేషద్రవ్యాణాం స భవతీతి తిర్యక్ప్రచయో వ్యాఖ్యాతః . ప్రతిసమయవర్తినాం పూర్వోత్తరపర్యాయాణాం ముక్తాఫలమాలావత్సన్తాన ఊర్ద్ధ్వప్రచయ ఇత్యూర్ధ్వసామాన్యమిత్యాయతసామాన్యమితి క్రమానేకాన్త ఇతి చ భణ్యతే . స చ సర్వద్రవ్యాణాం భవతి . కింతు పఞ్చద్రవ్యాణాం సంబన్ధీ పూర్వాపరపర్యాయసన్తానరూపో యోసావూర్ధ్వతాప్రచయస్తస్య స్వకీయస్వకీయద్రవ్యముపాదానకారణమ్ . కాలస్తు ప్రతిసమయం సహకారికారణం భవతి . యస్తు కాలస్య సమయసన్తానరూప ఊర్ధ్వతాప్రచయస్తస్య కాల ఏవోపాదానకారణం సహకారికారణం చ . కస్మాత్ . కాలస్య భిన్నసమయాభావాత్పర్యాయా ఏవ సమయా ద్రవ్యసే అనేక ప్రదేశీపనేకీ శక్తిసే యుక్త ఏకప్రదేశవాలా హై తథా పర్యాయసే దో అథవా బహుత (-సంఖ్యాత, అసంఖ్యాత ఔర అనన్త) ప్రదేశవాలా హై, ఇసలియే ఉనకే తిర్యక్ప్రచయ హై; పరన్తు కాలకే (తిర్యక్ప్రచయ) నహీం హై, క్యోంకి వహ శక్తి తథా వ్యక్తి (కీ అపేక్షా) సే ఏక ప్రదేశవాలా హై .

ఊ ర్ధ్వప్రచయ తో సర్వ ద్రవ్యోంకే అనివార్య హీ హై, క్యోంకి ద్రవ్యకీ వృత్తి తీన కోటియోంకో (-భూత, వర్తమాన, ఔర భవిష్య ఐసే తీనోం కాలోంకో) స్పర్శ కరతీ హై, ఇసలియే అంశోంసే యుక్త హై . పరన్తు ఇతనా అన్తర హై కి ౧సమయవిశిష్ట వృత్తియోంకా ప్రచయ వహ (కాలకో ఛోడకర) శేష ద్రవ్యోంకా ఊ ర్ధ్వప్రచయ హై, ఔర సమయోంకా ప్రచయ వహీ కాలద్రవ్యకా ఊ ర్ధ్వప్రచయ హై; క్యోంకి శేష ద్రవ్యోంకీ వృత్తి సమయసే అర్థాన్తరభూత (-అన్య) హోనేసే వహ (వృత్తి) సమయ విశిష్ట హై, ఔర కాలద్రవ్యకీ వృత్తి తో స్వతః సమయభూత హై, ఇసలియే వహ సమయవిశిష్ట నహీం హై ..౧౪౧..

అబ, కాలపదార్థకా ఊ ర్ధ్వప్రచయ ౨నిరన్వయ హై, ఇస బాతకా ఖండన కరతే హైం : — ౧.* సమయవిశిష్ట = సమయసే విశిష్ట; సమయకే నిమిత్తభూత హోనేసే వ్యవహారసే జిసమేం సమయకీ అపేక్షా

౨. నిరన్వయ = అన్వయ రహిత, ఏక ప్రవాహరూప న హోనేవాలా, ఖండిత; ఏకరూపతా -సదృశతాసే రహిత .

Page 281 of 513
PDF/HTML Page 314 of 546
single page version

సమయో హి సమయపదార్థస్య వృత్త్యంశః . తస్మిన్ కస్యాప్యవశ్యముత్పాదప్రధ్వంసౌ సంభవతః, పరమాణోర్వ్యతిపాతోత్పద్యమానత్వేన కారణపూర్వత్వాత్ . తౌ యది వృత్త్యంశస్యైవ, కిం యౌగపద్యేన కిం భవన్తీత్యభిప్రాయః ..౧౪౧.. ఏవం సప్తమస్థలే స్వతన్త్రగాథాద్వయం గతమ్ . అథ సమయసన్తానరూపస్యోర్ధ్వ- ప్రచయస్యాన్వయిరూపేణాధారభూతం కాలద్రవ్యం వ్యవస్థాపయతి – ఉప్పాదో పద్ధంసో విజ్జది జది ఉత్పాదః ప్రధ్వంసో విద్యతే యది చేత్ . కస్య . జస్స యస్య కాలాణోః . క్వ . ఏగసమయమ్హి ఏకసమయే వర్తమానసమయే . సమయస్స సమయోత్పాదకత్వాత్సమయః కాలాణుస్తస్య . సో వి సమఓ సోపి కాలాణుః సభావసమవట్ఠిదో హవది స్వభావసమవస్థితో భవతి . పూర్వోక్తముత్పాదప్రధ్వంసద్వయం తదాధారభూతం కాలాణుద్రవ్యరూపం ధ్రౌవ్యమితి

అన్వయార్థ : — [యది యస్య సమయస్య ] యది కాలకా [ఏక సమయే ] ఏక సమయమేం [ఉత్పాదః ప్రధ్వంసః ] ఉత్పాద ఔర వినాశ [విద్యతే ] పాయా జాతా హై, [సః అపి సమయః ] తో వహ భీ కాల [స్వభావసమవస్థితః ] స్వభావమేం అవస్థిత అర్థాత్ ధ్రువ [భవతి ] (సిద్ధ) హై .

టీకా : — సమయ కాలపదార్థకా ౧వృత్త్యంశ హై; ఉసమేం (-ఉస వృత్త్యంశమేం) కిసీకే భీ అవశ్య ఉత్పాద తథా వినాశ సంభవిత హైం; క్యోంకి పరమాణుకే అతిక్రమణకే ద్వారా (సమయరూపీ వృత్త్యంశ) ఉత్పన్న హోతా హై, ఇసలియే వహ కారణపూర్వక హై . (పరమాణుకే ద్వారా ఏక ఆకాశప్రదేశకా మందగతిసే ఉల్లంఘన కరనా వహ కారణ హై ఔర సమయరూపీ వృత్త్యంశ ఉస కారణకా కార్య హై, ఇసలియే ఉసమేం కిసీ పదార్థకే ఉత్పాద తథా వినాశ హోతే హోనా చాహియే .) ..౧౪౨..

(‘కిసీ పదార్థకే ఉత్పాద – వినాశ హోనేకీ క్యా ఆవశ్యకతా హై ? ఉసకే స్థాన పర ఉస వృత్త్యంశకో హీ ఉత్పాద – వినాశ హోతే మాన లేం తో క్యా ఆపత్తి హై ?’ ఇస తర్కకా సమాధాన కరతే హైం — )

యది ఉత్పాద ఔర వినాశ వృత్త్యంశకే హీ మానే జాయేం తో, (ప్రశ్న హోతా హై కి) (౧) వే ౧. వృత్త్యంశ = వృత్తికా అంశ; సూక్ష్మాతిసూక్ష్మ పరిణతి అర్థాత్ పర్యాయ .

Page 282 of 513
PDF/HTML Page 315 of 546
single page version

క్రమేణ . యౌగపద్యేన చేత్, నాస్తి యౌగపద్యం, సమమేకస్య విరుద్ధధర్మయోరనవతారాత్ . క్రమేణ చేత్, నాస్తి క్రమః, వృత్త్యంశస్య సూక్ష్మత్వేన విభాగాభావాత్ . తతో వృత్తిమాన్ కోప్యవశ్యమనుసర్తవ్యః . స చ సమయపదార్థ ఏవ . తస్య ఖల్వేకస్మిన్నపి వృత్త్యంశే సముత్పాదప్రధ్వంసౌ సంభవతః . యో హి యస్య వృత్తిమతో యస్మిన్ వృత్త్యంశే తద్వృత్యంశవిశిష్టత్వేనోత్పాదః, స ఏవ తస్యైవ వృత్తిమతస్తస్మిన్నేవ వృత్త్యంశే పూర్వవృత్త్యంశవిశిష్టత్వేన ప్రధ్వంసః . యద్యేవముత్పాదవ్యయావేకస్మిన్నపి వృత్త్యంశే సంభవతః సమయపదార్థస్య కథం నామ నిరన్వయత్వం, యతః పూర్వోత్తరవృత్త్యంశవిశిష్టత్వాభ్యాం యుగపదుపాత్తప్రధ్వంసోత్పాదస్యాపి స్వభావేనాప్రధ్వస్తానుత్పన్నత్వాదవస్థితత్వమేవ న భవేత్ . ఏవమేకస్మిన్ వృత్త్యంశే సమయపదార్థ- త్రయాత్మకః స్వభావః సత్తాస్తిత్వమితి యావత్ . తత్ర సమ్యగవస్థితః స్వభావసమవస్థితో భవతి . తథాహితథాహి – యథాఙ్గులిద్రవ్యే యస్మిన్నేవ వర్తమానక్షణే వక్రపర్యాయస్యోత్పాదస్తస్మిన్నేవ క్షణే తస్యైవాఙ్గులిద్రవ్యస్య పూర్వర్జుపర్యాయేణ ప్రధ్వంసస్తదాధారభూతాఙ్గులిద్రవ్యత్వేన ధ్రౌవ్యమితి ద్రవ్యసిద్ధిః . అథవా స్వస్వభావరూప- సుఖేనోత్పాదస్తస్మిన్నేవ క్షణే తస్యైవాత్మద్రవ్యస్య పూర్వానుభూతాకులత్వదుఃఖరూపేణ ప్రధ్వంసస్తదుభయాధారభూత- పరమాత్మద్రవ్యత్వేన ధ్రౌవ్యమితి ద్రవ్యసిద్ధిః . అథవా మోక్షపర్యాయరూపేణోత్పాదస్తస్మిన్నేవ క్షణే రత్నత్రయాత్మక- నిశ్చయమోక్షమార్గపర్యాయరూపేణ ప్రధ్వంసస్తదుభయాధారపరమాత్మద్రవ్యత్వేన ధ్రౌవ్యమితి ద్రవ్యసిద్ధిః . తథా వర్తమానసమయరూపపర్యాయేణోత్పాదస్తస్మిన్నేవ క్షణే తస్యైవ కాలాణుద్రవ్యస్య పూర్వసమయరూపపర్యాయేణ ప్రధ్వంసస్త- (ఉత్పాద తథా వినాశ) యుగపద్ హైం యా (౨) క్రమశః ? (౧) యది ‘యుగపత్’ కహా జాయ తో యుగపత్పనా ఘటిత నహీం హోతా, క్యోంకి ఏక హీ సమయ ఏకకే దో విరోధీ ధర్మ నహీం హోతే . (ఏక హీ సమయ ఏక వృత్త్యంశకే ప్రకాశ ఔర అన్ధకారకీ భాఁతి ఉత్పాద ఔర వినాశ దో విరుద్ధ ధర్మ నహీం హోతే .) (౨) యది ‘క్రమశః హై’ ఐసా కహా జాయ తో, క్రమ నహీం బనతా, (అర్థాత్ క్రమ భీ ఘటతా నహీం) క్యోంకి వృత్త్యంశకే సూక్ష్మ హోనేసే ఉసమేం విభాగకా అభావ హై . ఇసలియే (సమయరూపీ వృత్త్యంశకే ఉత్పాద తథా వినాశ హోనా అశక్య హోనేసే) కోఈ ౧వృత్తిమాన్ అవశ్య ఢూఁఢనా చాహియే . ఔర వహ (వృత్తిమాన్) కాల పదార్థ హీ హై . ఉసకో (-ఉస కాలపదార్థకో) వాస్తవమేం ఏక వృత్త్యంశమేం భీ ఉత్పాద ఔర వినాశ సంభవ హై; క్యోంకి జిస వృత్తిమాన్కే జిస వృత్త్యంశమేం ఉస వృత్త్యంశకీ అపేక్షాసే జో ఉత్పాద హై, వహీ (ఉత్పాద) ఉసీ వృత్తిమాన్కే ఉసీ వృత్త్యంశమేం పూర్వ వృత్త్యంశకీ అపేక్షాసే వినాశ హై . (అర్థాత్ కాలపదార్థకో జిస వర్తమాన పర్యాయకీ అపేక్షాసే ఉత్పాద హై, వహీ పూర్వ పర్యాయకీ అపేక్షాసే వినాశ హై .)

యది ఇసప్రకార ఉత్పాద ఔర వినాశ ఏక వృత్త్యంశమేం భీ సంభవిత హై, తో కాలపదార్థ నిరన్వయ కైసే హో సకతా హై, కి జిససే పూర్వ ఔర పశ్చాత్ వృత్త్యంశకీ అపేక్షాసే యుగపత్ వినాశ ఔర ఉత్పాదకో ప్రాప్త హోతా హుఆ భీ స్వభావసే అవినష్ట ఔర అనుత్పన్న హోనేసే వహ (కాల పదార్థ) ౧. వృత్తిమాన్ = వృత్తివాలా; వృత్తికో ధారణ కరనేవాలా పదార్థ .

Page 283 of 513
PDF/HTML Page 316 of 546
single page version

స్యోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యవత్త్వం సిద్ధమ్ ..౧౪౨..

అస్తి హి సమస్తేష్వపి వృత్త్యంశేషు సమయపదార్థస్యోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యత్వమేకస్మిన్ వృత్త్యంశే తస్య దర్శనాత్ . ఉపపత్తిమచ్చైతత్, విశేషాస్తిత్వస్య సామాన్యాస్తిత్వమన్తరేణానుపపత్తేః . అయమేవ చ దుభయాధారభూతాఙ్గులిద్రవ్యస్థానీయేన కాలాణుద్రవ్యరూపేణ ధ్రౌవ్యమితి కాలద్రవ్యసిద్ధిరిత్యర్థః ..౧౪౨.. అథ పూర్వోక్తప్రకారేణ యథా వర్తమానసమయే కాలద్రవ్యస్యోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యత్వం స్థాపితం తథా సర్వసమయేష్వ- స్తీతి నిశ్చినోతి — ఏగమ్హి సంతి సమయే సంభవఠిదిణాససణ్ణిదా అట్ఠా ఏకస్మిన్సమయే సన్తి విద్యన్తే . కే . అవస్థిత న హో ? (కాల పదార్థకే ఏక వృత్త్యంశమేం భీ ఉత్పాద ఔర వినాశ యుగపత్ హోతే హైం, ఇసలియే వహ నిరన్వయ అర్థాత్ ఖండిత నహీం హై, ఇసలియే స్వభావతః అవశ్య ధ్రువ హై .)

ఇసప్రకార ఏక వృత్త్యంశమేం కాలపదార్థ ఉత్పాద – వ్యయ – ధ్రౌవ్యవాలా హై, ఐసా సిద్ధ హుఆ ..౧౪౨..

అబ, (జైసే ఏక వృత్త్యంశమేం కాలపదార్థ ఉత్పాద – వ్యయ – ధ్రౌవ్యవాలా సిద్ధ కియా హై ఉసీప్రకార) సర్వ వృత్త్యంశోంమేం కాలపదార్థ ఉత్పాద – వ్యయ – ధ్రౌవ్యవాలా హై ఐసా సిద్ధ కరతే హైం : —

అన్వయార్థ : — [ఏకస్మిన్ సమయే ] ఏక – ఏక సమయమేం [సంభవస్థితినాశసంజ్ఞితాః అర్థాః ] ఉత్పాద, ధ్రౌవ్య ఔర వ్యయ నామక అర్థ [సమయస్య ] కాలకే [సర్వకాలం ] సదా [సంతి ] హోతే హైం . [ఏషః హి ] యహీ [కాలాణుసద్భావః ] కాలాణుకా సద్భావ హై; (యహీ కాలాణుకే అస్తిత్వకీ సిద్ధి హై .).౧౪౩..

టీకా : — కాలపదార్థకే సభీ వృత్త్యంశోమేం ఉత్పాద – వ్యయ – ధ్రౌవ్య హోతే హైం, క్యోంకి (౧౪౨వీం గాథామేం జైసా సిద్ధ హుఆ హై తదనుసార) ఏక వృత్త్యంశమేం వే (ఉత్పాద – వ్యయ – ధ్రౌవ్య) దేఖే జాతే హైం . ఔర యహ యోగ్య హీ హై, క్యోంకి విశేష అస్తిత్వ సామాన్య అస్తిత్వకే బినా నహీం హో

Page 284 of 513
PDF/HTML Page 317 of 546
single page version

సమయపదార్థస్య సిద్ధయతి సద్భావః . యది విశేషసామాన్యాస్తిత్వే సిద్ధయతస్తదా త అస్తిత్వ- మన్తరేణ న సిద్ధయతః కథంచిదపి ..౧౪౩..

అబ, కాలపదార్థకే అస్తిత్వకీ అన్యథా అనుపపత్తి హోనేసే (అర్థాత్ కాల పదార్థకా అస్తిత్వ అన్య కిసీ ప్రకార నహీం బన సకనేకే కారణ) ఉసకా ప్రదేశమాత్రపనా సిద్ధ కరతే హైం : —

అన్వయార్థ : — [యస్య ] జిస పదార్థకే [ప్రదేశాః ] ప్రదేశ [ప్రదేశమాత్రం వా ] అథవా ఏకప్రదేశ భీ [తత్త్వతః ] పరమార్థతః [జ్ఞాతుమ్ న సంతి ] జ్ఞాత నహీం హోతే, [తమ్ అర్థమ్ ] ఉస పదార్థకో [శూన్యం జానీహి ] శూన్య జానో — [అస్తిత్వాత్ అర్థాన్తరభూతమ్ ] జో కి అస్తిత్వసే అర్థాన్తరభూత (-అన్య) హై ..౧౪౪..

Page 285 of 513
PDF/HTML Page 318 of 546
single page version

అస్తిత్వం హి తావదుత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యైక్యాత్మికా వృత్తిః . న ఖలు సా ప్రదేశమన్తరేణ సూత్ర్యమాణా కాలస్య సంభవతి, యతః ప్రదేశాభావే వృత్తిమదభావః . స తు శూన్య ఏవ, అస్తిత్వసంజ్ఞాయా వృత్తేరర్థాన్తరభూతత్వాత్ . న చ వృత్తిరేవ కేవలా కాలో భవితుమర్హతి, వృత్తేర్హి వృత్తిమన్తమన్తరేణానుపపత్తేః . ఉపపత్తౌ వా కథముత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యైక్యాత్మకత్వమ్ . అనాద్యన్త- నిరన్తరానేకాంశవశీకృతైకాత్మకత్వేన పూర్వపూర్వాంశప్రధ్వంసాదుత్తరోత్తరాంశోత్పాదాదేకాత్మధ్రౌవ్యాదితి చేత్; నైవమ్ . యస్మిన్నంశే ప్రధ్వంసో యస్మింశ్చోత్పాదస్తయోః సహప్రవృత్త్యభావాత్ కుతస్త్యమైక్యమ్ . తథా ప్రధ్వస్తాంశస్య సర్వథాస్తమితత్వాదుత్పద్యమానాంశస్య వాసమ్భవితాత్మలాభత్వాత్ప్రధ్వంసోత్పాదైక్య- అథోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాత్మకాస్తిత్వావష్టమ్భేన కాలస్యైకప్రదేశత్వం సాధయతి — జస్స ణ సంతి యస్య పదార్థస్య న సన్తి న విద్యన్తే . కే . పదేసా ప్రదేశాః . పదేసమేత్తం తు ప్రదేశమాత్రమేకప్రదేశప్రమాణం పునస్తద్వస్తు తచ్చదో ణాదుం తత్త్వతః పరమార్థతో జ్ఞాతుం శక్యతే . సుణ్ణం జాణ తమత్థం యస్యైకోపి ప్రదేశో నాస్తి తమర్థం పదార్థం శూన్యం

టీకా : — ప్రథమ తో అస్తిత్వ వహ ఉత్పాద, వ్యయ ఔర ధ్రౌవ్యకీ ఐక్యస్వరూపవృత్తి హై . వహ (వృత్తి అర్థాత్ విద్యమానతా) కాలకే ప్రదేశ బినా హీ హోతీ హై యహ కథన సంభవిత నహీం హై, క్యోంకి ప్రదేశకే అభావమేం వృత్తిమాన్కా అభావ హోతా హై . వహ తో శూన్య హీ హై, క్యోంకి అస్తిత్వ నామక వృత్తిసే అర్థాన్తరభూత హై — అన్య హై .

ఔర (యది యహాఁ యహ తర్క కియా జాయ కి ‘మాత్ర సమయపర్యాయరూపవృత్తి హీ మాననీ చాహియే; వృత్తిమాన్ కాలాణు పదార్థకీ క్యా ఆవశ్యకతా హై ?’ తో ఉసకా సమాధాన కియా జాతా హై : — ) మాత్ర వృత్తి (సమయరూప పరిణతి) హీ కాల నహీం హో సకతీ, క్యోంకి వృత్తి వృత్తిమాన్కే బినా నహీం హో సకతీ . యది యహ కహా జాయ కి వృత్తిమాన్ కే బినా భీ వృత్తి హో సకతీ హై తో, (పూఛతే హైం కి — వృత్తి తో ఉత్పాద – వ్యయ – ధ్రౌవ్యకీ ఏకతాస్వరూప హోనీ చాహియే;) అకేలీ వృత్తి ఉత్పాద – వ్యయ – ధ్రౌవ్యకీ ఏకతారూప కైసే హో సకతీ హై ? యది యహ కహా జాయ కి — ‘అనాది – అనన్త, అనన్తర ( – పరస్పర అన్తర హుఏ బినా ఏకకే బాద ఏక ప్రవర్తమాన) అనేక అంశోంకే కారణ ౧ఏకాత్మకతా హోతీ హై ఇసలియే, పూర్వ – పూర్వకే అంశోంకా నాశ హోతా హై ఔర ఉత్తర – ఉత్తరకే అంశోంకా ఉత్పాద హోతా హై తథా ఏకాత్మకతారూప ధ్రౌవ్య రహతా హై, — ఇసప్రకార మాత్ర (అకేలీ) వృత్తి భీ ఉత్పాద – వ్యయ – ధ్రౌవ్యకీ ఏకతాస్వరూప హో సకతీ హై’ తో ఐసా నహీం హై . (క్యోంకి ఉస అకేలీ వృత్తిమేం తో) జిస అంశమేం నాశ హై ఔర జిస అంశమేం ఉత్పాద హై వే దో అంశ ఏక సాథ ప్రవృత్త నహీం హోతే, ఇసలియే (ఉత్పాద ఔర వ్యయకా) ఐక్య కహాఁసే హో సకతా హై ? తథా నష్ట అంశకే సర్వథా అస్త హోనేసే ఔర ఉత్పన్న హోనేవాలా అంశ అపనే స్వరూపకో ప్రాప్త న హోనేసే (అర్థాత్ ఉత్పన్న నహీం హుఆ హై ౧. ఏకాత్మకతా = ఏకస్వరూపతా (కాలద్రవ్యకే బినా భీ అనాది కాలసే అనన్త కాల తక సమయ ఏకకే బాద

Page 286 of 513
PDF/HTML Page 319 of 546
single page version

వర్తిధ్రౌవ్యమేవ కుతస్త్యమ్ . ఏవం సతి నశ్యతి త్రైలక్షణ్యం, ఉల్లసతి క్షణభంగః, అస్తముపైతి నిత్యం ద్రవ్యం, ఉదీయన్తే క్షణక్షయిణో భావాః . తతస్తత్త్వవిప్లవభయాత్కశ్చిదవశ్యమాశ్రయభూతో వృత్తేర్వృత్తి- మాననుసర్తవ్యః . స తు ప్రదేశ ఏవాప్రదేశస్యాన్వయవ్యతిరేకానువిధాయిత్వాసిద్ధేః . ఏవం సప్రదేశత్వే హి కాలస్య కుత ఏకద్రవ్యనిబన్ధనం లోకాకాశతుల్యాసంఖ్యేయప్రదేశత్వం నాభ్యుపగమ్యేత . పర్యాయ- సమయాప్రసిద్ధేః . ప్రదేశమాత్రం హి ద్రవ్యసమయమతిక్రామతః పరమాణోః పర్యాయసమయః ప్రసిద్ధయతి . లోకాకాశతుల్యాసంఖ్యేయప్రదేశత్వే తు ద్రవ్యసమయస్య కుతస్త్యా తత్సిద్ధిః . లోకాకాశతుల్యా- సంఖ్యేయప్రదేశైకద్రవ్యత్వేపి తస్యైకం ప్రదేశమతిక్రామతః పరమాణోస్తత్సిద్ధిరితి చేన్నైవం; ఏకదేశవృత్తేః జానీహి హే శిష్య . కస్మాచ్ఛూన్యమితి చేత్ . అత్థంతరభూదం ఏకప్రదేశాభావే సత్యర్థాన్తరభూతం భిన్నం భవతి యతః కారణాత్ . కస్యాః సకాశాద్భిన్నమ్ . అత్థీదో ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాత్మకసత్తాయా ఇతి . తథాహి – కాల- పదార్థస్య తావత్పూర్వసూత్రోదితప్రకారేణోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాత్మకమస్తిత్వం విద్యతే; తచ్చాస్తిత్వం ప్రదేశం వినా న ఇసలియే) నాశ ఔర ఉత్పాదకీ ఏకతామేం ప్రవర్తమాన ధ్రౌవ్య కహాఁసే హో సకతా హై ? ఐసా హోనేపర త్రిలక్షణతా (ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యతా) నష్ట హో జాతీ హై, క్షణభంగ (బౌద్ధసమ్మత క్షణవినాశ) ఉల్లసిత హో ఉఠతా హై, నిత్య ద్రవ్య అస్త హో జాతా హై ఔర క్షణవిధ్వంసీ భావ ఉత్పన్న హోతే హైం . ఇసలియే ౧తత్త్వవిప్లవకే భయసే అవశ్య హీ వృత్తికా ఆశ్రయభూత కోఈ వృత్తిమాన్ ఢూఁఢనా – స్వీకార కరనా యోగ్య హై . వహ తో ప్రదేశ హీ హై (అర్థాత్ వహ వృత్తిమాన్ సప్రదేశ హీ హోతా హై ), క్యోంకి అప్రదేశకే అన్వయ తథా వ్యతిరేకకా అనువిధాయిత్వ అసిద్ధ హై . (జో అప్రదేశ హోతా హై వహ అన్వయ తథా వ్యతిరేకోంకా అనుసరణ నహీం కర సకతా, అర్థాత్ ఉసమేం ధ్రౌవ్య తథా ఉత్పాద – వ్యయ నహీం హో సకతే .)

(ప్రశ్న : — ) ఇసప్రకార కాల సప్రదేశ హై తో ఉసకే ఏకద్రవ్యకే కారణభూత లోకాకాశ తుల్య అసంఖ్యప్రదేశ క్యోం న మాననే చాహియే ?

(ఉత్తర : — ) ఐసా హో తో పర్యాయసమయ ప్రసిద్ధ నహీం హోతా, ఇసలియే అసంఖ్య ప్రదేశ మాననా యోగ్య నహీం హై . పరమాణుకే ద్వారా ప్రదేశమాత్ర ద్రవ్యసమయకా ఉల్లంఘన కరనే పర (అర్థాత్ – పరమాణుకే ద్వారా ఏకప్రదేశమాత్ర కాలాణుసే నికటకే దూసరే ప్రదేశమాత్ర కాలాణు తక మందగతిసే గమన కరనే పర) పర్యాయసమయ ప్రసిద్ధ హోతా హై . యది ద్రవ్యసమయ లోకాకాశతుల్య అసంఖ్యప్రదేశీ హో తో పర్యాయసమయకీ సిద్ధి కహాఁసే హోగీ ?

‘యది ద్రవ్యసమయ అర్థాత్ కాలపదార్థ లోకాకాశ జితనే అసంఖ్య ప్రదేశవాలా ఏక ద్రవ్య హో తో భీ పరమాణుకే ద్వారా ఉసకా ఏక ప్రదేశ ఉల్లంఘిత హోనేపర పర్యాయసమయకీ సిద్ధి హో’ ఐసా కహా జాయ తో యహ ఠీక నహీం హై; క్యోంకి (ఉసమేం దో దోష ఆతే హైం ) : — ౧. తత్త్వవిప్లవ = వస్తుస్వరూపమేం అంధాధున్ధీ .

Page 287 of 513
PDF/HTML Page 320 of 546
single page version

సర్వవృత్తిత్వవిరోధాత్ . సర్వస్యాపి హి కాలపదార్థస్య యః సూక్ష్మో వృత్త్యంశః స సమయో, న తు తదేకదేశస్య . తిర్యక్ప్రచయస్యోర్ధ్వప్రచయత్వప్రసంగాచ్చ . తథా హి — ప్రథమమేకేన ప్రదేశేన వర్తతే, తతోన్యేన, తతోప్యన్యతరేణేతి తిర్యక్ప్రచయోప్యూర్ధ్వప్రచయీభూయ ప్రదేశమాత్రం ద్రవ్యమ- వస్థాపయతి . తతస్తిర్యక్ప్రచయస్యోర్ధ్వప్రచయత్వమనిచ్ఛతా ప్రథమమేవ ప్రదేశమాత్రం కాలద్రవ్యం వ్యవస్థాపయితవ్యమ్ ..౧౪౪..

అథైవం జ్ఞేయతత్త్వముక్త్వా జ్ఞానజ్ఞేయవిభాగేనాత్మానం నిశ్చిన్వన్నాత్మనోత్యన్తవిభక్తత్వాయ వ్యవహారజీవత్వహేతుమాలోచయతి — ఘటతే . యశ్చ ప్రదేశవాన్ స కాలపదార్థ ఇతి . అథ మతం కాలద్రవ్యాభావేప్యుత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యత్వం ఘటతే . నైవమ్ . అఙ్గులిద్రవ్యాభావే వర్తమానవక్రపర్యాయోత్పాదో భూతర్జుపర్యాయస్య వినాశస్తదుభయాధారభూతం ధ్రౌవ్యం కస్య భవిష్యతి . న కస్యాపి . తథా కాలద్రవ్యాభావే వర్తమానసమయరూపోత్పాదో భూతసమయరూపో వినాశస్తదుభయాధారభూతం ధ్రౌవ్యం క స్య భవిష్యతి . న క స్యాపి . ఏవం సత్యేతదాయాతి – అన్యస్య భఙ్గోన్య- స్యోత్పాదోన్యస్య ధ్రౌవ్యమితి సర్వం వస్తుస్వరూపం విప్లవతే . తస్మాద్వస్తువిప్లవభయాదుత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాణాం కోప్యేక ఆధారభూతోస్తీత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ . స చైకప్రదేశరూపః కాలాణుపదార్థ ఏవేతి . అత్రాతీతా- నన్తకాలే యే కేచన సిద్ధసుఖభాజనం జాతాః, భావికాలే చ ‘ఆత్మోపాదానసిద్ధం స్వయమతిశయవద్’ ఇత్యాదివిశేషణవిశిష్టసిద్ధసుఖస్య భాజనం భవిష్యన్తి తే సర్వేపి కాలలబ్ధివశేనైవ . తథాపి తత్ర నిజపరమాత్మోపాదేయరుచిరూపం వీతరాగచారిత్రావినాభూతం యన్నిశ్చయసమ్యక్త్వం తస్యైవ ముఖ్యత్వం, న చ కాలస్య, తేన స హేయ ఇతి . తథా చోక్తమ్ — ‘‘కిం పలవిఏణ బహుణా జే సిద్ధా ణరవరా గయే కాలే సిజ్ఝహహి జే

(౧) [ద్రవ్యకే ఏక దేశకీ పరిణతికో సమ్పూర్ణ ద్రవ్యకీ పరిణతి మాననేకా ప్రసంగ ఆతా హై . ] ఏక దేశకీ వృత్తికో సమ్పూర్ణ ద్రవ్యకీ వృత్తి మాననేమేం విరోధ హై . సమ్పూర్ణ కాల పదార్థకా జో సూక్ష్మ వృత్త్యంశ హై వహ సమయ హై, పరన్తు ఉసకే ఏక దేశకా వృత్త్యంశ వహ సమయ నహీం .

తథా, (౨) తిర్యక్ప్రచయకో ఊ ర్ధ్వప్రచయపనేకా ప్రసంగ ఆతా హై . వహ ఇసప్రకార హై కి : — ప్రథమ, కాలద్రవ్య ఏక ప్రదేశసే వర్తే, ఫి ర దూసరే ప్రదేశసే వర్తే ఔర ఫి ర అన్యప్రదేశసే వర్తే (ఐసా ప్రసంగ ఆతా హై ) ఇసప్రకార తిర్యక్ప్రచయ ఊ ర్ధ్వప్రచయ బనకర ద్రవ్యకో ప్రదేశమాత్ర స్థాపిత కరతా హై . (అర్థాత్ తిర్యక్ప్రచయ హీ ఊ ర్ధ్వప్రచయ హై, ఐసా మాననేకా ప్రసంగ ఆతా హై, ఇసలియే ద్రవ్యప్రదేశమాత్ర హీ సిద్ధ హోతా హై .) ఇసలియే తిర్యక్ప్రచయకో ఊ ర్ధ్వప్రచయపనా న మాననే (చాహనే)వాలేకో ప్రథమ హీ కాలద్రవ్యకో ప్రదేశమాత్ర నిశ్చిత కరనా చాహియే ..౧౪౪..

హుఏ, ఆత్మాకో అత్యన్త విభక్త (భిన్న) కరనేకే లియే వ్యవహారజీవత్వకే హేతుకా విచార కరతే హైం : –