Page 288 of 513
PDF/HTML Page 321 of 546
single page version

ఏవమాకాశపదార్థాదాకాలపదార్థాచ్చ సమస్తైరేవ సంభావితప్రదేశసద్భావైః పదార్థైః సమగ్ర ఏవ యః సమాప్తిం నీతో లోకస్తం ఖలు తదన్తఃపాతిత్వేప్యచిన్త్యస్వపరపరిచ్ఛేదశక్తిసంపదా జీవ ఏవ జానీతే, నత్వితరః . ఏవం శేషద్రవ్యాణి జ్ఞేయమేవ, జీవద్రవ్యం తు జ్ఞేయం జ్ఞానం చేతి జ్ఞాన- జ్ఞేయవిభాగః . అథాస్య జీవస్య సహజవిజృమ్భితానన్తజ్ఞానశక్తిహేతుకే త్రిసమయావస్థాయిత్వలక్షణే వి భవియా తం జాణహ సమ్మమాహప్పం’’ ..౧౪౪.. ఏవం నిశ్చయకాలవ్యాఖ్యానముఖ్యత్వేనాష్టమస్థలే గాథాత్రయం గతమ్ . ఇతి పూర్వోక్తప్రకారేణ ‘దవ్వం జీవమజీవం’ ఇత్యాద్యేకోనవింశతిగాథాభిః స్థలాష్టకేన విశేష- జ్ఞేయాధికారః సమాప్తః .. అతః పరం శుద్ధజీవస్య ద్రవ్యభావప్రాణైః సహ భేదనిమిత్తం ‘సపదేసేహిం సమగ్గో’

అన్వయార్థ : — [సప్రదేశైః అర్థైః ] సప్రదేశ పదార్థోంకే ద్వారా [నిష్ఠితః ] సమాప్తికో ౧ప్రాప్త [సమగ్రః లోకః ] సమ్పూర్ణ లోక [నిత్యః ] నిత్య హై, [తం ] ఉసే [యః జానాతి ] జో జానతా హై [జీవః ] వహ జీవ హై, — [ప్రాణచతుష్కాభిసంబద్ధః ] జో కి (సంసార దశామేం) చార ప్రాణోంసే సంయుక్త హై ..౧౪౫..

టీకా : — ఇసప్రకార జిన్హేం ప్రదేశకా సద్భావ ఫలిత హుఆ హై ఐసే ఆకాశపదార్థసే లేకర కాల పదార్థ తకకే సభీ పదార్థోంసే సమాప్తికో ప్రాప్త జో సమస్త లోక హై ఉసే వాస్తవమేం, ఉసమేం ౨అంతఃపాతీ హోనేపర భీ, అచిన్త్య ఐసీ స్వపరకో జాననేకీ శక్తిరూప సమ్పదాకే ద్వారా జీవ హీ జానతా హై, దూసరా కోఈ నహీం . ఇసప్రకార శేష ద్రవ్య జ్ఞేయ హీ హైం ఔర జీవద్రవ్య తో జ్ఞేయ తథా జ్ఞాన హై; — ఇసప్రకార జ్ఞాన ఔర జ్ఞేయకా విభాగ హై .

అబ, ఇస జీవకో, సహజరూపసే (స్వభావసే హీ) ప్రగట అనన్తజ్ఞానశక్తి జిసకా హేతు హై ఔర తీనోం కాలమేం అవస్థాయిపనా (టికనా) జిసకా లక్షణ హై ఐసా, వస్తుకా స్వరూపభూత హోనేసే ౧. ఛహ ద్రవ్యోంసే హీ సమ్పూర్ణ లోక సమాప్త హో జాతా హై, అర్థాత్ ఉనకే అతిరిక్త లోకమేం దూసరా కుఛ నహీం హై . ౨. అంతఃపాతీ = అన్దర ఆ జానేవాలా; అన్దర సమా జానేవాలా ( – జీవ లోకకే భీతర ఆ జాతా హై .)

Page 289 of 513
PDF/HTML Page 322 of 546
single page version

వస్తుస్వరూపభూతతయా సర్వదానపాయిని నిశ్చయజీవత్వే సత్యపి సంసారావస్థాయామనాది- ప్రవాహప్రవృత్తపుద్గలసంశ్లేషదూషితాత్మతయా ప్రాణచతుష్కాభిసంబద్ధత్వం వ్యవహారజీవత్వహేతుర్విభక్త- వ్యోస్తి ..౧౪౫..

అథ కే ప్రాణా ఇత్యావేదయతి — ఇత్యాది యథాక్రమేణ గాథాష్టకపర్యన్తం సామాన్యభేదభావనావ్యాఖ్యానం కరోతి . తద్యథా . అథ జ్ఞానజ్ఞేయజ్ఞాపనార్థం తథైవాత్మనః ప్రాణచతుష్కేన సహ భేదభావనార్థం వా సూత్రమిదం ప్రతిపాదయతి — లోగో లోకో భవతి . కథంభూతః . ణిట్ఠిదో నిష్ఠితః సమాప్తిం నీతో భృతో వా . కైః కర్తృభూతైః . అట్ఠేహిం సహజశుద్ధబుద్ధైకస్వభావో యోసౌ పరమాత్మపదార్థస్తత్ప్రభృతయో యేర్థాస్తైః . పునరపి కింవిశిష్టః . సపదేసేహిం సమగ్గో స్వకీయప్రదేశైః సమగ్రః పరిపూర్ణః . అథవా పదార్థైః . కథంభూతైః . సప్రదేశైః ప్రదేశసహితైః . పునరపి కింవిశిష్టో లోకః . ణిచ్చో ద్రవ్యార్థికనయేన నిత్యః లోకాకాశాపేక్షయా వా . అథవా నిత్యో, న కేనాపి పురుషవిశేషేణ కృతః . జో తం జాణది యః కర్తా తం జ్ఞేయభూతం లోకం జానాతి జీవో స జీవపదార్థో భవతి . ఏతావతా కిముక్తం భవతి . యోసౌ విశుద్ధజ్ఞానదర్శనస్వభావో జీవః స జ్ఞానం జ్ఞేయశ్చ భణ్యతే . శేషపదార్థాస్తు జ్ఞేయా ఏవేతి జ్ఞాతృజ్ఞేయవిభాగః . పునరపి కింవిశిష్టో జీవః . పాణచదుక్కే ణ సంబద్ధో యద్యపి నిశ్చయేన స్వతఃసిద్ధపరమచైతన్యస్వభావేన నిశ్చయప్రాణేన జీవతి తథాపి వ్యవహారేణానాదికర్మబన్ధవశాదా- యురాద్యశుద్ధప్రాణచతుష్కేనాపి సంబద్ధః సన్ జీవతి . తచ్చ శుద్ధనయేన జీవస్వరూపం న భవతీతి భేదభావనా జ్ఞాతవ్యేత్యభిప్రాయః ..౧౪౫.. అథేన్ద్రియాదిప్రాణచతుష్కస్వరూపం ప్రతిపాదయతి — అతీన్ద్రియానన్తసుఖస్వ- భావాత్మనో విలక్షణ ఇన్ద్రియప్రాణః, మనోవాక్కాయవ్యాపారరహితాత్పరమాత్మద్రవ్యాద్విసదృశో బలప్రాణః, సర్వదా అవినాశీ నిశ్చయజీవత్వ హోనేపర భీ, సంసారావస్థామేం అనాదిప్రవాహరూపసే ప్రవర్తమాన పుద్గల సంశ్లేషకే ద్వారా స్వయం దూషిత హోనేసే ఉసకే చార ప్రాణోంసే సంయుక్తపనా హై — జో కి (సంయుక్తపనా) వ్యవహారజీవత్వకా హేతు హై, ఔర విభక్త కరనే యోగ్య హై .

భావార్థ : — షట్ ద్రవ్యోంకా సముదాయ వహ లోక హై . జీవ ఉసే (అపనీ) అచిన్త్య జ్ఞానశక్తిసే జానతా హై; ఇసలియే జీవకే అతిరిక్త శేష ద్రవ్య జ్ఞేయ హైం ఔర జీవ జ్ఞాన తథా జ్ఞేయ హై . ఉస జీవకో వస్తుకే స్వరూపభూత హోనేసే జో కభీ నష్ట నహీం హోతా, ఐసా నిశ్చయజీవత్వ సదా హీ హై . ఉస నిశ్చయ జీవత్వకా కారణ స్వాభావిక అనన్తజ్ఞానశక్తి హై . ఐసా నిశ్చయజీవత్వ జీవకే సదా హోనే పర భీ వహ, సంసార దశామేం స్వయం పుద్గలకే సంబంధసే దూషిత హోనేసే చార ప్రాణోంసే సంయుక్త హై, ఔర ఇసలియే ఉసకే వ్యవహారజీవత్వ భీ హై . ఉస వ్యవహారజీవత్వకో కారణరూప జో చార ప్రాణోంసే సంయుక్తపనా ఉససే జీవకో భిన్న కరనా చాహియే ..౧౪౫..

అబ, ప్రాణ కౌన – కౌనసే హైం, సో బతలాతే హైం : — ప్ర. ౩౭

Page 290 of 513
PDF/HTML Page 323 of 546
single page version

స్పర్శనరసనఘ్రాణచక్షుఃశ్రోత్రపంచకమిన్ద్రియప్రాణాః, కాయవాఙ్మస్త్రయం బలప్రాణాః, భవ- ధారణనిమిత్తమాయుఃప్రాణః, ఉదంచనన్యంచనాత్మకో మరుదానపానప్రాణః ..౧౪౬..

అథ ప్రాణానాం నిరుక్త్యా జీవత్వహేతుత్వం పౌద్గలికత్వం చ సూత్రయతి — అనాద్యనన్తస్వభావాత్పరమాత్మపదార్థాద్విపరీతః సాద్యన్త ఆయుఃప్రాణః, ఉచ్ఛ్వాసనిశ్వాసజనితఖేదరహితా- చ్ఛుద్ధాత్మతత్త్వాత్ప్రతిపక్షభూత ఆనపానప్రాణః . ఏవమాయురిన్ద్రియబలోచ్ఛ్వాసరూపేణాభేదనయేన జీవానాం సంబన్ధినశ్చత్వారః ప్రాణా భవన్తి . తే చ శుద్ధనయేన జీవాద్భిన్నా భావయితవ్యా ఇతి ..౧౪౬.. అథ త ఏవ ప్రాణా భేదనయేన దశవిధా భవన్తీత్యావేదయతి —

అన్వయార్థ : — [ఇన్ద్రియప్రాణః చ ] ఇన్ద్రియప్రాణ, [తథా బలప్రాణః ] బలప్రాణ, [తథా చ ఆయుఃప్రాణ: ] ఆయుప్రాణ [చ ] ఔర [ఆనపానప్రాణః ] శ్వాసోచ్ఛ్వాస ప్రాణ — [తే ] యే (చార) [జీవానాం ] జీవోంకే [ప్రాణాః ] ప్రాణ [భవన్తి ] హైం ..౧౪౬..

టీకా : — స్పర్శన, రసనా, ఘ్రాణ, చక్షు ఔర శ్రోత్ర — యహ పాఁచ ఇన్ద్రియప్రాణ హైం; కాయ, వచన ఔర మన, — యహ తీన బలప్రాణ హైం, భవ ధారణకా నిమిత్త (అర్థాత్ మనుష్యాది పర్యాయకీ స్థితికా నిమిత్త) ఆయుప్రాణ హై; నీచే ఔర ఊ పర జానా జిసకా స్వరూప హై ఐసీ వాయు (శ్వాస) శ్వాసోచ్ఛ్వాస ప్రాణ హై ..౧౪౬..

అబ, వ్యుత్పత్తిసే ప్రాణోంకో జీవత్వకా హేతుపనా ఔర ఉనకా పౌద్గలికపనా సూత్ర ద్వారా కహతే హైం (అర్థాత్ ప్రాణ జీవత్వకే హేతు హై ఐసా వ్యుత్పత్తిసే దరశాతే హైం తథా ప్రాణ పౌద్గలిక హైం ఐసా కహతే హైం ) : —

Page 291 of 513
PDF/HTML Page 324 of 546
single page version

ప్రాణసామాన్యేన జీవతి జీవిష్యతి జీవితవాంశ్చ పూర్వమితి జీవః . ఏవమనాది- సంతానప్రవర్తమానతయా త్రిసమయావస్థత్వాత్ప్రాణసామాన్యం జీవస్య జీవత్వహేతురస్త్యేవ . తథాపి తన్న జీవస్య స్వభావత్వమవాప్నోతి పుద్గలద్రవ్యనిర్వృత్తత్వాత్ ..౧౪౭..

ఇన్ద్రియప్రాణః పఞ్చవిధః, త్రిధా బలప్రాణః, పునశ్చైక ఆనపానప్రాణః, ఆయుఃప్రాణశ్చేతి భేదేన దశ ప్రాణాస్తేపి చిదానన్దైకస్వభావాత్పరమాత్మనో నిశ్చయేన భిన్నా జ్ఞాతవ్యా ఇత్యభిప్రాయః ..“౧౨.. అథ ప్రాణశబ్దవ్యుత్పత్త్యా జీవస్య జీవత్వం ప్రాణానాం పుద్గలస్వరూపత్వం చ నిరూపయతి — పాణేహిం చదుహిం జీవది యద్యపి నిశ్చయేన సత్తాచైతన్యసుఖబోధాదిశుద్ధభావప్రాణైర్జీవతి తథాపి వ్యవహారేణ వర్తమానకాలే ద్రవ్యభావ- రూపైశ్చతుర్భిరశుద్ధప్రాణైర్జీవతి జీవిస్సది జీవిష్యతి భావికాలే జో హి జీవిదో యో హి స్ఫు టం జీవితః పువ్వం పూర్వకాలే సో జీవో స జీవో భవతి . తే పాణా తే పూర్వోక్తాః ప్రాణాః పోగ్గలదవ్వేహిం ణివ్వత్తా ఉదయాగత- పుద్గలకర్మణా నిర్వృత్తా నిష్పన్నా ఇతి . తత ఏవ కారణాత్పుద్గలద్రవ్యవిపరీతాదనన్తజ్ఞానదర్శనసుఖ-

అన్వయార్థ : — [యః హి ] జో [చతుర్భిః ప్రాణైః ] చార ప్రాణోంసే [జీవతి ] జీతా హై, [జీవిష్యతి ] జియేగా [జీవితః పూర్వం ] ఔర పహలే జీతా థా, [సః జీవః ] వహ జీవ హై . [పునః ] ఫి ర భీ [ప్రాణాః ] ప్రాణ తో [పుద్గలద్రవ్యైః నిర్వృత్తాః ] పుద్గల ద్రవ్యోంసే నిష్పన్న (రచిత) హైం ..౧౪౭..

టీకా : — (వ్యుత్పత్తికే అనుసార) ప్రాణసామాన్యసే జీతా హై, జియేగా, ఔర పహలే జీతా థా, వహ జీవ హై . ఇసప్రకార (ప్రాణసామాన్య) అనాది సంతానరూప (-ప్రవాహరూప)సే ప్రవర్తమాన హోనేసే (సంసారదశామేం) త్రికాల స్థాయీ హోనేసే ప్రాణసామాన్య జీవకే జీవత్వకా హేతు హై హీ . తథాపి వహ (ప్రాణ సామాన్య) జీవకా స్వభావ నహీం హై క్యోంకి వహ పుద్గలద్రవ్యసే నిష్పన్న — రచిత హై .

భావార్థ : — యద్యపి నిశ్చయసే జీవ సదా హీ భావప్రాణసే జీతా హై, తథాపి సంసారదశామేం వ్యవహారసే ఉసే వ్యవహారజీవత్వకే కారణభూత ఇన్ద్రియాది ద్రవ్యప్రాణోంసే జీవిత కహా జాతా హై . ఐసా

జే చార ప్రాణే జీవతో పూర్వే, జీవే ఛే, జీవశే, తే జీవ ఛే; పణ ప్రాణ తో పుద్గలదరవనిష్పన్న ఛే. ౧౪౭.

Page 292 of 513
PDF/HTML Page 325 of 546
single page version

యతో మోహాదిభిః పౌద్గలికకర్మభిర్బద్ధత్వాజ్జీవః ప్రాణనిబద్ధో భవతి, యతశ్చ ప్రాణనిబద్ధత్వాత్పౌద్గలికకర్మఫలముపభుంజానః పునరప్యన్యైః పౌద్గలికకర్మభిర్బధ్యతే, తతః వీర్యాద్యనన్తగుణస్వభావాత్పరమాత్మతత్త్వాద్భిన్నా భావయితవ్యా ఇతి భావః ..౧౪౭.. అథ ప్రాణానాం యత్పూర్వ- సూత్రోదితం పౌద్గలికత్వం తదేవ దర్శయతి — జీవో పాణణిబద్ధో జీవః కర్తా చతుర్భిః ప్రాణైర్నిబద్ధః సంబద్ధో భవతి . కథంభూతః సన్ . బద్ధో శుద్ధాత్మోపలమ్భలక్షణమోక్షాద్విలక్షణైర్బద్ధః . కైర్బద్ధః . మోహాదిఏహిం కమ్మేహిం మోహనీయాదికర్మభిర్బద్ధస్తతో జ్ఞాయతే మోహాదికర్మభిర్బద్ధః సన్ ప్రాణనిబద్ధో భవతి, న చ కర్మబన్ధరహిత ఇతి . తత ఏవ జ్ఞాయతే ప్రాణాః పుద్గలకర్మోదయజనితా ఇతి . తథావిధః సన్ కిం కరోతి . ఉవభుంజది కమ్మఫలం పరమసమాధిసముత్పన్ననిత్యానన్దైకలక్షణసుఖామృతభోజనమలభమానః సన్ కటుకవిషసమానమపి కర్మఫలముపభుఙ్క్తే . బజ్ఝది అణ్ణేహిం కమ్మేహిం తత్కర్మఫలముపభుఞ్జానః సన్నయం జీవః కర్మరహితాత్మనో విసదృశైరన్యకర్మభిర్నవతరకర్మభిర్బధ్యతే . యతః కారణాత్కర్మఫలం భుఞ్జానో నవతర కర్మాణి బధ్నాతి, హోనేపర భీ వే ద్రవ్యప్రాణ ఆత్మాకా స్వరూప కించిత్ మాత్ర నహీం హైం క్యోంకి వే పుద్గల ద్రవ్యసే నిర్మిత హైం ..౧౪౭..

అన్వయార్థ : — [మోహాదికైః కర్మభిః ] మోహాదిక కర్మోంసే [బద్ధః ] బఁధా హుఆ హోనేసే [జీవః ] జీవ [ప్రాణనిబద్ధః ] ప్రాణోంసే సంయుక్త హోతా హుఆ [కర్మఫలం ఉపభుంజానః ] కర్మఫలకో భోగతా హుఆ [అన్యైః కర్మభిః ] అన్య కర్మోంసే [బధ్యతే ] బఁధతా హై ..౧౪౮..

టీకా : — (౧) మోహాదిక పౌద్గలిక కర్మోంసే బఁధా హుఆ హోనేసే జీవ ప్రాణోంసే సంయుక్త హోతా హై ఔర (౨) ప్రాణోంసే సంయుక్త హోనేకే కారణ పౌద్గలిక కర్మఫలకో (మోహీ – రాగీ – ద్వేషీ జీవ మోహ – రాగ – ద్వేషపూర్వక) భోగతా హుఆ పునః భీ అన్య పౌద్గలిక కర్మోంసే బంధతా హై, ఇసలియే

Page 293 of 513
PDF/HTML Page 326 of 546
single page version

పౌద్గలికకర్మకార్యత్వాత్పౌద్గలికకర్మకారణత్వాచ్చ పౌద్గలికా ఏవ ప్రాణా నిశ్చీయన్తే ..౧౪౮..

అబ, ప్రాణోంకే పౌద్గలిక కర్మకా కారణపనా (అర్థాత్ ప్రాణ పౌద్గలిక కర్మకే కారణ కిస ప్రకార హైం వహ) ప్రగట కరతే హైం : —

అన్వయార్థ : — [యది ] యది [జీవః ] జీవ [మోహప్రద్వేషాభ్యాం ] మోహ ఔర ద్వేషకే ద్వారా [జీవయోః ] జీవోంకే (-స్వజీవకే తథా పరజీవకే) [ప్రాణాబాధం కరోతి ] ప్రాణోంకో బాధా పహుఁచాతే హైం, [సః హి ] తో పూర్వకథిత [జ్ఞానావరణాదికర్మభిః బంధః ] జ్ఞానావరణాదిక కర్మోంకే ద్వారా బంధ [భవతి ] హోతా హై ..౧౪౯..

Page 294 of 513
PDF/HTML Page 327 of 546
single page version

ప్రాణైర్హి తావజ్జీవః కర్మఫలముపభుంక్తే; తదుపభుంజానో మోహప్రద్వేషావాప్నోతి; తాభ్యాం స్వజీవ- పరజీవయోః ప్రాణాబాధం విదధాతి . తదా కదాచిత్పరస్య ద్రవ్యప్రాణానాబాధ్య కదాచిదనాబాధ్య స్వస్య భావప్రాణానుపరక్తత్వేన బాధమానో జ్ఞానావరణాదీని కర్మాణి బధ్నాతి . ఏవం ప్రాణాః పౌద్గలికకర్మకారణతాముపయాన్తి ..౧౪౯..

జ్ఞానస్వరూపం స్వకీయశుద్ధప్రాణం హన్తి, పశ్చాదుత్తరకాలే పరప్రాణఘాతే నియమో నాస్తీతి ..౧౪౯.. అథేన్ద్రి- యాదిప్రాణోత్పత్తేరన్తరఙ్గహేతుముపదిశతి — ఆదా కమ్మమలిమసో అయమాత్మా స్వభావేన భావకర్మద్రవ్యకర్మనోకర్మ- మలరహితత్వేనాత్యన్తనిర్మలోపి వ్యవహారేణానాదికర్మబన్ధవశాన్మలీమసో భవతి . తథాభూతః సన్ కిం కరోతి . ధరేది పాణే పుణో పుణో అణ్ణే ధారయతి ప్రాణాన్ పునఃపునః అన్యాన్నవతరాన్ . యావత్కిమ్ . ణ చయది

టీకా : — ప్రథమ తో ప్రాణోంసే జీవ కర్మఫలకో భోగతా హై; ఉసే భోగతా హుఆ మోహ తథా ద్వేషకో ప్రాప్త హోతా హై; మోహ తథా ద్వేషసే స్వజీవ తథా పరజీవకే ప్రాణోంకో ౧బాధా పహుఁచాతా హై . వహాఁ కదాచిత్ (-కిసీ సమయ) పరకే ద్రవ్య ప్రాణోంకో బాధా పహుఁచాకర ఔర కదాచిత్ (పరకే ద్రవ్య ప్రాణోంకో) బాధా న పహుఁచాకర, అపనే భావప్రాణోంకో తో ౨ఉపరక్తపనేసే (అవశ్య హీ) బాధా పహుఁచాతా హుఆ జీవ జ్ఞానావరణాది కర్మోంకో బాఁధతా హై . ఇసప్రకార ప్రాణ పౌద్గలిక కర్మోంకే కారణపనేకో ప్రాప్త హోతే హైం ..౧౪౯..

అబ పౌద్గలిక ప్రాణోంకీ సంతతికీ (-ప్రవాహకీ – పరమ్పరాకీ) ప్రవృత్తికా అన్తరంగ హేతు సూత్ర ద్వారా కహతే హైం : — ౧. బాధా = పీడా, ఉపద్రవ, విఘ్న . ౨. ఉపరక్తపనా = మలినపనా; వికారీపనా; మోహాదిపరిణామరూప పరిణమిత హోనా . [జైసే కోఈ పురుష తప్త లోహేకే

Page 295 of 513
PDF/HTML Page 328 of 546
single page version

యేయమాత్మనః పౌద్గలికప్రాణానాం సంతానేన ప్రవృత్తిః, తస్యా అనాదిపౌద్గలకర్మమూలం శరీరాదిమమత్వరూపముపరక్తత్వమన్తరంగో హేతుః ..౧౫౦..

జావ మమత్తిం నిస్నేహచిచ్చమత్కారపరిణతేర్విపరీతాం మమతాం యావత్కాలం న త్యజతి . కేషు విషయేషు . దేహపధాణేసు విసయేసు దేహవిషయరహితపరమచైతన్యప్రకాశపరిణతేః ప్రతిపక్షభూతేషు దేహప్రధానేషు పఞ్చేన్ద్రియవిషయేష్వితి . తతః స్థితమేతత్ — ఇన్ద్రియాదిప్రాణోత్పత్తేర్దేహాదిమమత్వమేవాన్తరఙ్గకారణమితి ..౧౫౦.. అథేన్ద్రియాదిప్రాణానామభ్యన్తరం వినాశకారణమావేదయతి — జో ఇందియాదివిజఈ భవీయ యః కర్తాతీన్ద్రియాత్మోత్థసుఖామృతసంతోషబలేన జితేన్ద్రియత్వేన నిఃకషాయనిర్మలానుభూతిబలేన కషాయజయేన చేన్ద్రియాదివిజయీ భూత్వా ఉవఓగమప్పగం ఝాది

అన్వయార్థ : — [యావత్ ] జబ తక [దేహప్రధానేషు విషయేషు ] దేహప్రధాన విషయోంమేం [మమత్వం ] మమత్వకో [న త్యజతి ] నహీం ఛోడతా, [కర్మమలీమసః ఆత్మా ] తబ తక కర్మసే మలిన ఆత్మా [పునః పునః ] పునః – పునః [అన్యాన్ ప్రాణాన్ ] అన్య – అన్య ప్రాణోంకో [ధారయతి ] ధారణ కరతా హై ..౧౫౦..

టీకా : — జో ఇస ఆత్మాకో పౌద్గలిక ప్రాణోంకీ సంతానరూప ప్రవృత్తి హై, ఉసకా అన్తరంగ హేతు శరీరాదికా మమత్వరూప ఉపరక్తపనా హై, జిసకా మూల (-నిమిత్త) అనాది పౌద్గలిక కర్మ హై .

భావార్థ : — ద్రవ్యప్రాణోంకీ పరమ్పరా చలతే రహనేకా అన్తరంగ కారణ అనాది పుద్గలకర్మకే నిమిత్తసే హోనేవాలా జీవకా వికారీ పరిణమన హై . జబతక జీవ దేహాది విషయోంకే మమత్వరూప వికారీ పరిణమనకో నహీం ఛోడతా తబ తక ఉసకే నిమిత్తసే పునః – పునః పుద్గలకర్మ బఁధతే రహతే హైం ఔర ఉససే పునః – పునః ద్రవ్యప్రాణోంకా సమ్బన్ధ హోతా రహతా హై ..౧౫౦..

Page 296 of 513
PDF/HTML Page 329 of 546
single page version

పుద్గలప్రాణసంతతినివృత్తేరన్తరంగో హేతుర్హి పౌద్గలికకర్మమూలస్యోపరక్తత్వస్యాభావః . స తు సమస్తేన్ద్రియాదిపరద్రవ్యానువృత్తివిజయినో భూత్వా సమస్తోపాశ్రయానువృత్తివ్యావృత్తస్య స్ఫ టికమణే- రివాత్యన్తవిశుద్ధముపయోగమాత్రమాత్మానం సునిశ్చలం కేవలమధివసతః స్యాత్ . ఇదమత్ర తాత్పర్యం — ఆత్మనోత్యన్తవిభక్తత్వసిద్ధయే వ్యవహారజీవత్వహేతవః పుద్గలప్రాణా ఏవముచ్ఛేత్తవ్యాః ..౧౫౧.. కేవలజ్ఞానదర్శనోపయోగం నిజాత్మానం ధ్యాయతి, కమ్మేహిం సో ణ రజ్జది కర్మభిశ్చిచ్చమత్కారాత్మనః ప్రతిబన్ధ- కైర్జ్ఞానావరణాదికర్మభిః స న రజ్యతే, న బధ్యతే . కిహ తం పాణా అణుచరంతి కర్మబన్ధాభావే సతి తం పురుషం

అన్వయార్థ : — [యః ] జో [ఇన్ద్రియాదివిజయీభూత్వా ] ఇన్ద్రియాదికా విజయీ హోకర [ఉపయోగం ఆత్మకం ] ఉపయోగమాత్ర ఆత్మాకా [ధ్యాయతి ] ధ్యాన కరతా హై, [సః ] వహ [కర్మభిః ] కర్మోంకే ద్వారా [న రజ్యతే ] రంజిత నహీం హోతా; [తం ] ఉసే [ప్రాణాః ] ప్రాణ [కథం ] కైసే [అనుచరంతి ] అనుసరేంగే ? (అర్థాత్ ఉసకే ప్రాణోంకా సమ్బన్ధ నహీం హోతా .) ..౧౫౧..

టీకా : — వాస్తవమేం పౌద్గలిక ప్రాణోంకే సంతతికీ నివృత్తికా అన్తరఙ్గ హేతు పౌద్గలిక కర్మ జిసకా కారణ ( – నిమిత్త) హై ఐసే ౧ఉపరక్తపనేకా అభావ హై . ఔర వహ అభావ జో జీవ సమస్త ఇన్ద్రియాదిక పరద్రవ్యోంకే అనుసార పరిణతికా విజయీ హోకర, (అనేక వర్ణోవాలే) ౨ఆశ్రయానుసార సారీ పరిణతిసే వ్యావృత్త (పృథక్, అలగ) హుఏ స్ఫ టిక మణికీ భాఁతి, అత్యన్త విశుద్ధ ఉపయోగమాత్ర అకేలే ఆత్మామేం సునిశ్చలతయా వసతా హై, ఉస జీవకే హోతా హై .

యహాఁ యహ తాత్పర్య హై కి — ఆత్మాకీ అత్యన్త విభక్తతా సిద్ధ కరనేకే లియే వ్యవహారజీవత్వకే హేతుభూత పౌద్గలిక ప్రాణ ఇసప్రకార ఉచ్ఛేద కరనేయోగ్య హైం .

భావార్థ : — జైసే అనేక రంగయుక్త ఆశ్రయభూత వస్తుకే అనుసార జో (స్ఫ టిక మణికా) అనేకరంగీ పరిణమన హై ఉససే సర్వథా వ్యావృత్త హుయే స్ఫ టికమణికే ఉపరక్తపనేకా అభావ హై, ఉసీప్రకార అనేకప్రకారకే కర్మ వ ఇన్ద్రియాదికే అనుసార జో (ఆత్మాకా) అనేక ప్రకారకా వికారీ పరిణమన హై ఉససే సర్వథా వ్యావృత్త హుయే ఆత్మాకే ( – జో ఏక ఉపయోగమాత్ర ౧. ఉపరక్తపనా = వికృతపనా; మలినపనా; రంజితపనా; ఉపరాగయుక్తపనా, (ఉపరాగకే అర్థకే లియే గాథా ౧౨౬కా

ఫు టనోట దేఖో]) ౨. ఆశ్రయ = జిసమేం స్ఫ టికమణి రఖా హో వహ వస్తు .

Page 297 of 513
PDF/HTML Page 330 of 546
single page version

అథ పునరప్యాత్మనోత్యన్తవిభక్తత్వసిద్ధయే గతివిశిష్టవ్యవహారజీవత్వహేతుపర్యాయస్వరూప- ముపవర్ణయతి —

హేతు ఐసీ జో గతివిశిష్ట (దేవ – మనుష్యాది) పర్యాయోంకా స్వరూప కహతే హైం : —

అన్వయార్థ : — [అస్తిత్వనిశ్చితస్య అర్థస్య హి ] అస్తిత్వసే నిశ్చిత అర్థకా (ద్రవ్యకా) [అర్థాన్తరే సంభూతః ] అన్య అర్థమేం (ద్రవ్యమేం) ఉత్పన్న [అర్థః ] జో అర్థ (-భావ) [స పర్యాయః ] వహ పర్యాయ హై — [సంస్థానాదిప్రభేదైః ] కి జో సంస్థానాది భేదోం సహిత హోతీ హై ..౧౫౨..

Page 298 of 513
PDF/HTML Page 331 of 546
single page version

స్వలక్షణభూతస్వరూపాస్తిత్వనిశ్చితస్యైకస్యార్థస్య స్వలక్షణభూతస్వరూపాస్తిత్వనిశ్చిత ఏవాన్య- స్మిన్నర్థే విశిష్టరూపతయా సంభావితాత్మలాభోర్థోనేకద్రవ్యాత్మకః పర్యాయః . స ఖలు పుద్గలస్య పుద్గలాన్తర ఇవ జీవస్య పుద్గలే సంస్థానాదివిశిష్టతయా సముపజాయమానః సంభావ్యత ఏవ . ఉపపన్నశ్చైవంవిధః పర్యాయః, అనేకద్రవ్యసంయోగాత్మత్వేన కేవలజీవవ్యతిరేక మాత్రస్యైకద్రవ్యపర్యాయస్యా- స్ఖలితస్యాన్తరవభాసనాత్ ..౧౫౨..

అథ పర్యాయవ్యక్తీర్దర్శయతి — ప్రథమవిశేషాన్తరాధికారే సముదాయపాతనికా . తద్యథా — అథ పునరపి శుద్ధాత్మనో విశేషభేదభావనార్థం నరనారకాదిపర్యాయరూపం వ్యవహారజీవత్వహేతుం దర్శయతి — అత్థిత్తణిచ్ఛిదస్స హి చిదానన్దైకలక్షణస్వరూపాస్తి- త్వేన నిశ్చితస్య జ్ఞాతస్య హి స్ఫు టమ్ . కస్య . అత్థస్స పరమాత్మపదార్థస్య అత్థంతరమ్హి శుద్ధాత్మార్థాదన్యస్మిన్ జ్ఞానావరణాదికర్మరూపే అర్థాన్తరే సంభూదో సంజాత ఉత్పన్నః అత్థో యో నరనారకాదిరూపోర్థః, పజ్జాఓ సో నిర్వికారశుద్ధాత్మానుభూతిలక్షణస్వభావవ్యఞ్జనపర్యాయాదన్యాదృశః సన్ విభావవ్యఞ్జనపర్యాయో భవతి స ఇత్థంభూతపర్యాయో జీవస్య . కైః కృత్వా జాతః . సంఠాణాదిప్పభేదేహిం సంస్థానాదిరహితపరమాత్మద్రవ్యవిలక్షణైః సంస్థానసంహననశరీరాదిప్రభేదైరితి ..౧౫౨.. అథ తానేవ పర్యాయభేదాన్ వ్యక్తీకరోతి — ణరణారయతిరియసురా

టీకా : — స్వలక్షణభూత స్వరూప – అస్తిత్వసే నిశ్చిత ఏక అర్థకా (ద్రవ్యకా), స్వలక్షణభూత స్వరూప – అస్తిత్వసే హీ నిశ్చిత ఐసే అన్య అర్థమేం (ద్రవ్యమేం) విశిష్టరూపసే (-భిన్న – భిన్న రూపసే) ఉత్పన్న హోతా హుఆ జో అర్థ (-భావ), వహ అనేకద్రవ్యాత్మక పర్యాయ హై వహ అనేకద్రవ్యాత్మక పర్యాయ వాస్తవమేం, జైసే పుద్గలకీ అన్య పుద్గలమేం (అనేకద్రవ్యాత్మక ఉత్పన్న హోతీ హుఈ దేఖీ జాతీ హై ఉసీప్రకార, జీవకీ పుద్గలమేం సంస్థానాదిసే విశిష్టతయా (-సంస్థాన ఇత్యాదికే భేద సహిత) ఉత్పన్న హోతీ హుఈ అనుభవమేం అవశ్య ఆతీ హై . ఔర ఐసీ పర్యాయ ఉపపన్న (-యోగ్య ఘటిత, న్యాయయుక్త) హై; క్యోంకి జో కేవల జీవకీ వ్యతిరేకమాత్ర హై ఐసీ అస్ఖలిత ఏకద్రవ్యపర్యాయ హీ అనేక ద్రవ్యోంకే సంయోగాత్మకరూపసే భీతర అవభాసిత హోతీ హై .

భావార్థ : — యద్యపి ప్రత్యేక ద్రవ్యకా స్వరూప – అస్తిత్వ సదా హీ భిన్న – భిన్న రహతా హై తథాపి, జైసే పుద్గలోంకీ అన్య పుద్గలకే సంబంధసే స్కంధరూప పర్యాయ హోతీ హై ఉసీప్రకార జీవకీ పుద్గలోంకే సంబంధసే దేవాదిక పర్యాయ హోతీ హై . జీవకీ ఐసీ అనేకద్రవ్యాత్మక దేవాదిపర్యాయ అయుక్త నహీం హై; క్యోంకి భీతర దేఖనే పర, అనేక ద్రవ్యోంకా సంయోగ హోనే పర భీ, జీవ కహీం పుద్గలోంకే సాథ ఏకరూప పర్యాయ నహీం కరతా, పరన్తు వహాఁ భీ మాత్ర జీవకీ (-పుద్గలపర్యాయసే భిన్న-) అస్ఖలిత (-అపనేసే చ్యుత న హోనేవాలీ) ఏకద్రవ్యపర్యాయ హీ సదా ప్రవర్తమాన రహతీ హై ..౧౫౨..

Page 299 of 513
PDF/HTML Page 332 of 546
single page version

నారకస్తిర్యఙ్మనుష్యో దేవ ఇతి కిల పర్యాయా జీవానామ్ . తే ఖలు నామకర్మపుద్గల- విపాకకారణత్వేనానేకద్రవ్యసంయోగాత్మకత్వాత్ కుకూలాంగారాదిపర్యాయా జాతవేదసః క్షోదఖిల్వ- సంస్థానాదిభిరివ సంస్థానాదిభిరన్యథైవ భూతా భవన్తి ..౧౫౩.. నరనారకతిర్యగ్దేవరూపా అవస్థావిశేషాః . సంఠాణాదీహిం అణ్ణహా జాదా సంస్థానాదిభిరన్యథా జాతాః, మనుష్యభవే యత్సమచతురస్రాదిసంస్థానమౌదారికశరీరాదికం చ తదపేక్షయా భవాన్తరేన్యద్విసద్రశం సంస్థానాదికం భవతి . తేన కారణేన తే నరనారకాదిపర్యాయా అన్యథా జాతా భిన్నా భణ్యన్తే; న చ శుద్ధబుద్ధైకస్వభావపరమాత్మద్రవ్యత్వేన . కస్మాత్ . తృణకాష్ఠపత్రాకారాదిభేదభిన్నస్యాగ్నేరివ స్వరూపం తదేవ . పజ్జాయా జీవాణం తే చ నరనారకాదయో జీవానాం విభావవ్యఞ్జనపర్యాయా భణ్యన్తే . కైః కృత్వా . ఉదయాదిహిం ణామకమ్మస్స ఉదయాదిభిర్నామకర్మణో నిర్దోషపరమాత్మశబ్దవాచ్యాన్నిర్ణామనిర్గోత్రాదిలక్షణాచ్ఛుద్ధాత్మద్రవ్యాద- న్యాదృశైర్నామకర్మజనితైర్బన్ధోదయోదీరణాదిభిరితి . యత ఏవ తే కర్మోదయజనితాస్తతో జ్ఞాయతే

అన్వయార్థ : — [నరనారకతిర్యక్సురాః ] మనుష్య, నారక, తిర్యంచ ఔర దేవ — యే [నామకర్మణః ఉదయాదిభిః ] నామకర్మకే ఉదయాదిక కే కారణ [జీవానాం పర్యాయాః ] జీవోంకీ పర్యాయేం హైం — [సంస్థానాదిభిః ] జో కి సంస్థానాదికే ద్వారా [అన్యథా జాతాః ] అన్య – అన్య ప్రకారకీ హోతీ హైం ..౧౫౩..

టీకా : — నారక, తిర్యంచ, మనుష్య ఔర దేవ — యే జీవోంకీ పర్యాయేం హైం . వే నామకర్మరూప పుద్గలకే విపాకకే కారణ అనేక ద్రవ్యోంకీ సంయోగాత్మక హైం; ఇసలియే జైసే తృషకీ అగ్ని ఔర అంగార ఇత్యాది అగ్నికీ పర్యాయేం చూరా ఔర డలీ ఇత్యాది ఆకారోంసే అన్య- అన్య ప్రకారకీ హోతీ హైం, ఉసీప్రకార జీవకీ వే నారకాది పర్యాయేం సంస్థానాదికే ద్వారా అన్య- అన్య ప్రకారకీ హీ హోతీ హైం ..౧౫౩..

Page 300 of 513
PDF/HTML Page 333 of 546
single page version

యత్ఖలు స్వలక్షణభూతం స్వరూపాస్తిత్వమర్థనిశ్చాయకమాఖ్యాతం స ఖలు ద్రవ్యస్య స్వభావ ఏవ, సద్భావనిబద్ధత్వాద్ ద్రవ్యస్వభావస్య . అథాసౌ ద్రవ్యస్వభావో ద్రవ్యగుణపర్యాయత్వేన స్థిత్యుత్పాదవ్యయత్వేన చ త్రితయీం వికల్పభూమికామధిరూఢః పరిజ్ఞాయమానః పరద్రవ్యే మోహమపోహ్య స్వపరవిభాగహేతుర్భవతి, శుద్ధాత్మస్వరూపం న సంభవన్తీతి ..౧౫౩.. అథ స్వరూపాస్తిత్వలక్షణం పరమాత్మద్రవ్యం యోసౌ జానాతి స పరద్రవ్యే మోహం న కరోతీతి ప్రకాశయతి — జాణది జానాతి . జో యః కర్తా . కమ్ . తం పూర్వోక్తం దవ్వసహావం పరమాత్మద్రవ్యస్వభావమ్ . కింవిశిష్టమ్ . సబ్భావణిబద్ధం స్వభావః స్వరూపసత్తా తత్ర నిబద్ధమాధీనం తన్మయం

అబ, ఆత్మాకా అన్య ద్రవ్యకే సాథ సంయుక్తపనా హోనే పర భీ ౧అర్థ నిశ్చాయక అస్తిత్వకో స్వ – పర విభాగకే హేతుకే రూపమేం సమఝాతే హైం : —

అన్వయార్థ : — [యః ] జో జీవ [తం ] ఉస (పూర్వోక్త) [సద్భావనిబద్ధం ] అస్తిత్వనిష్పన్న, [త్రిధా సమాఖ్యాతం ] తీన ప్రకారసే కథిత, [సవికల్పం ] భేదోంవాలే [ద్రవ్యస్వభావం ] ద్రవ్యస్వభావకో [జానాతి ] జానతా హై, [సః ] వహ [అన్యద్రవ్యే ] అన్య ద్రవ్యమేం [న ముహ్యతి ] మోహకో ప్రాప్త నహీం హోతా ..౧౫౪..

టీకా : — జో, ద్రవ్యకో నిశ్చిత కరనేవాలా, స్వలక్షణభూత స్వరూప – అస్తిత్వ కహా గయా హై వహ వాస్తవమేం ద్రవ్యకా స్వభావ హీ హై; క్యోంకి ద్రవ్యకా స్వభావ అస్తిత్వనిష్పన్న (అస్తిత్వకా బనా హుఆ) హై . ద్రవ్య – గుణ – పర్యాయరూపసే తథా ధ్రౌవ్య – ఉత్పాద – వ్యయరూపసే ౨త్రయాత్మక భేదభూమికామేం ఆరూఢ ఐసా యహ ద్రవ్యస్వభావ జ్ఞాత హోతా హుఆ, పరద్రవ్యకే ప్రతి మోహకో దూర కరకే ౧. అర్థ నిశ్చాయక = ద్రవ్యకా నిశ్చయ కరనేవాలా; (ద్రవ్యకా నిర్ణయ కరనేకా సాధన జో స్వరూపాస్తిత్వ హై వహ

స్వ -పరకా భేద కరనేమేం సాధనభూత హై, ఇసప్రకార ఇస గాథామేం సమఝాతే హైం .) ౨. త్రయాత్మక = తీనస్వరూప; తీనకే సమూహరూప (ద్రవ్యకా స్వభావ ద్రవ్య, గుణ ఔర పర్యాయ ఐసే తీన భేదోంవాలా

అస్తిత్వథీ నిష్పన్న ద్రవ్యస్వభావనే త్రివికల్పనే జే జాణతో, తే ఆతమా నహి మోహ పరద్రవ్యే లహే. ౧౫౪.

Page 301 of 513
PDF/HTML Page 334 of 546
single page version

తతః స్వరూపాస్తిత్వమేవ స్వపరవిభాగసిద్ధయే ప్రతిపదమవధార్యమ్ . తథా హి — యచ్చేతనత్వాన్వయలక్షణం ద్రవ్యం, యశ్చేతనావిశేషత్వలక్షణో గుణో, యశ్చేతనత్వవ్యతిరేకలక్షణః పర్యాయస్తత్త్రయాత్మకం, యా పూర్వోత్తరవ్యతిరేకస్పర్శినా చేతనత్వేన స్థితిర్యావుత్తరపూర్వవ్యతిరేకత్వేన చేతనస్యోత్పాదవ్యయౌ తత్త్రయాత్మకం చ స్వరూపాస్తిత్వం యస్య ను స్వభావోహం స ఖల్వయమన్యః . యచ్చాచేతనత్వాన్వయలక్షణం ద్రవ్యం, యోచేతనావిశేషత్వలక్షణో గుణో, యోచేతనత్వవ్యతిరేకలక్షణః పర్యాయస్తత్త్రయాత్మకం, యా పూర్వోత్తరవ్యతిరేకస్పర్శినాచేతనత్వేన స్థితిర్యావుత్తరపూర్వవ్యతిరేకత్వేనాచేతనస్యోత్పాదవ్యయౌ తత్త్రయాత్మకం చ స్వరూపాస్తిత్వం యస్య తు స్వభావః పుద్గలస్య స ఖల్వయమన్యః . నాస్తి మే మోహోస్తి స్వపరవిభాగః ..౧౫౪.. సద్భావనిబద్ధమ్ . పునరపి కింవిశిష్టమ్ . తిహా సమక్ఖాదం త్రిధా సమాఖ్యాతం కథితమ్ . కేవలజ్ఞానాదయో గుణాః సిద్ధత్వాదివిశుద్ధపర్యాయాస్తదుభయాధారభూతం పరమాత్మద్రవ్యత్వమిత్యుక్తలక్షణత్రయాత్మకం తథైవ శుద్ధోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యత్రయాత్మకం చ యత్పూర్వోక్తం స్వరూపాస్తిత్వం తేన కృత్వా త్రిధా సమ్యగాఖ్యాతం కథితం ప్రతిపాదితమ్ . పునరపి కథంభూతం ఆత్మస్వభావమ్ . సవియప్పం సవికల్పం పూర్వోక్తద్రవ్యగుణపర్యాయరూపేణ సభేదమ్ . య ఇత్థంభూతమాత్మస్వభావం జానాతి, ణ ముహది సో అణ్ణదవియమ్హి న ముహ్యతి సోన్యద్రవ్యే, స తు స్వ – పరకే విభాగకా హేతు హోతా హై, ఇసలియే స్వరూప – అస్తిత్వ హీ స్వ – పరకే విభాగకీ సిద్ధికే లియే పద – పద పర అవధారనా (లక్ష్యయేం లేనా) చాహియే . వహ ఇసప్రకార హై : —

(౧) చేతనత్వకా అన్వయ జిసకా లక్షణ హై ఐసా జో ద్రవ్య, (౨) చేతనావిశేషత్వ (చేతనాకా విశేషపనా) జిసకా లక్షణ హై ఐసా జో గుణ ఔర (౩) చేతనత్వకా వ్యతిరేక జిసకా లక్షణ హై ఐసీ జో పర్యాయ — యహ త్రయాత్మక (ఐసా స్వరూప – అస్తిత్వ), తథా (౧) పూర్వ ఔర ఉత్తర వ్యతిరేకకో స్పర్శకరనేవాలే చేతనత్వరూపసే జో ధ్రౌవ్య ఔర (౨ – ౩) చేతనకే ఉత్తర తథా పూర్వ వ్యతిరేకరూపసే జో ఉత్పాద ఔర వ్యయ — యహ త్రయాత్మక (ఐసా) స్వరూప – అస్తిత్వ జిసకా స్వభావ హై ఐసా మైం వాస్తవమేం యహ అన్య హూఁ, (అర్థాత్ మైం పుద్గలసే యే భిన్న రహా) . ఔర (౧) అచేతనత్వకా అన్వయ జిసకా లక్షణ హై ఐసా జో ద్రవ్య, (౨) అచేతనా విశేషత్వ జిసకా లక్షణ హై ఐసా జో గుణ ఔర (౩) అచేతనత్వకా వ్యతిరేక జిసకా లక్షణ హై ఐసీ జో పర్యాయ — యహ త్రయాత్మక (ఐసా స్వరూపఅస్తిత్వ) తథా (౧) పూర్వ ఔర ఉత్తర వ్యతిరేకకో స్పర్శకరనేవాలే అచేతనత్వరూపసే జో ధ్రౌవ్య ఔర (౨ – ౩) అచేతనకే ఉత్తర తథా పూర్వ వ్యతిరేకరూపసే జో ఉత్పాద ఔర వ్యయ — యహ త్రయాత్మక ఐసా స్వరూప – అస్తిత్వ జిస పుద్గలకా స్వభావ హై వహ వాస్తవమేం (ముఝసే) అన్య హై . (ఇసలియే) ముఝే మోహ నహీం హై; స్వ -పరకా విభాగ హై . ౧. పూర్వ అర్థాత్ పహలేకా; ఔర ఉత్తర అర్థాత్ బాదకా . (చేతన పూర్వ ఔర ఉత్తరకీ దోనోం పర్యాయోంకో స్పర్శ కరతా

Page 302 of 513
PDF/HTML Page 335 of 546
single page version

భావార్థ : — మనుష్య, దేవ ఇత్యాది అనేకద్రవ్యాత్మక పర్యాయోంమేం భీ జీవకా స్వరూపఅస్తిత్వ ఔర ప్రత్యేక పరమాణుకా స్వరూప – అస్తిత్వ సర్వథా భిన్న – భిన్న హై . సూక్ష్మతాసే దేఖనే పర వహాఁ జీవ ఔర పుద్గలకా స్వరూప – అస్తిత్వ (అర్థాత్ అపనే – అపనే ద్రవ్య – గుణ – పర్యాయ ఔర ధ్రౌవ్య – ఉత్పాద – వ్యయ) స్పష్టతయా భిన్న జానా జా సకతా హై . స్వ – పరకా భేద కరనేకే లియే జీవకో ఇస స్వరూపాస్తిత్వకో పద – పద పర లక్ష్యమేం లేనా యోగ్య హై . యథా – యహ (జాననేమేం ఆతా హుఆ) చేతన ద్రవ్య – గుణ – పర్యాయ ఔర చేతన ధ్రౌవ్య – ఉత్పాద – వ్యయ జిసకా స్వభావ హై ఐసా మైం ఇస (పుద్గల) సే భిన్న రహా; ఔర యహ అచేతన ద్రవ్య – గుణ – పర్యాయ తథా అచేతన ధ్రౌవ్య – ఉత్పాద – వ్యయ జిసకా స్వభావ హై ఐసా పుద్గల యహ (ముఝసే) భిన్న రహా . ఇసలియే ముఝే పరకే ప్రతి మోహ నహీం హై; స్వ – పరకా భేద హై ..౧౫౪..

అబ, ఆత్మాకో అత్యన్త విభక్త కరనేకే లియే పరద్రవ్యకే సంయోగకే కారణకా స్వరూప కహతే హైం : —

అన్వయార్థ : — [ఆత్మా ఉపయోగాత్మా ] ఆత్మా ఉపయోగాత్మక హై; [ఉపయోగః ] ఉపయోగ [జ్ఞానదర్శనం భణితః ] జ్ఞాన – దర్శన కహా గయా హై; [అపి ] ఔర [ఆత్మనః ] ఆత్మాకా [సః ఉపయోగః ] వహ ఉపయోగ [శుభః అశుభః వా ] శుభ అథవా అశుభ [భవతి ] హోతా హై ..౧౫౫..

Page 303 of 513
PDF/HTML Page 336 of 546
single page version

ఆత్మనో హి పరద్రవ్యసంయోగకారణముపయోగవిశేషః . ఉపయోగో హి తావదాత్మనః స్వభావ- శ్చైతన్యానువిధాయిపరిణామత్వాత్ . స తు జ్ఞానం దర్శనం చ, సాకారనిరాకారత్వేనోభయరూపత్వా- చ్చైతన్యస్య . అథాయముపయోగో ద్వేధా విశిష్యతే శుద్ధాశుద్ధత్వేన . తత్ర శుద్ధో నిరుపరాగః, అశుద్ధః సోపరాగః . స తు విశుద్ధిసంక్లేశరూపత్వేన ద్వైవిధ్యాదుపరాగస్య ద్వివిధః శుభోశుభశ్చ ..౧౫౫..

ద్వేషమోహరూపశ్చాశుభః . వా వా శబ్దేన శుభాశుభానురాగరహితత్వేన శుద్ధః . ఉవఓగో అప్పణో హవది ఇత్థం- భూతస్త్రిలక్షణ ఉపయోగ ఆత్మనః సంబన్ధీ భవతీత్యర్థః ..౧౫౫.. అథోపయోగస్తావన్నరనారకాదిపర్యాయ- కారణభూతస్య కర్మరూపస్య పరద్రవ్యస్య సంయోగకారణం భవతి . తావదిదానీం కస్య కర్మణః క ఉపయోగః కారణం

టీకా : — వాస్తవమేం ఆత్మాకో పరద్రవ్యకే సంయోగకా కారణ ౧ఉపయోగవిశేష హై . ప్రథమ తో ఉపయోగ వాస్తవమేం ఆత్మాకా స్వభావ హై క్యోంకి వహ చైతన్య – అనువిధాయీ (ఉపయోగ చైతన్యకా అనుసరణ కరకే హోనేవాలా) పరిణామ హై . ఔర వహ ఉపయోగ జ్ఞాన తథా దర్శన హై, క్యోంకి చైతన్య ౨సాకార ఔర ౩నిరాకార ఐసా ఉభయరూప హై . అబ ఇస ఉపయోగకే శుద్ధ ఔర అశుద్ధ ఐసే దో భేద కియే గయే హైం . ఉసమేం, శుద్ధ ఉపయోగ నిరుపరాగ (-నిర్వికార) హై; ఔర అశుద్ధ ఉపయోగ సోపరాగ (-సవికార) హై . ఔర వహ అశుద్ధ ఉపయోగ శుభ ఔర అశుభ ఐసే దో ప్రకారకా హై, క్యోంకి ఉపరాగ విశుద్ధిరూప ఔర సంక్లేశరూప ఐసా దో ప్రకారకా హై (అర్థాత్ వికార మన్దకషాయరూప ఔర తీవ్రకషాయరూప ఐసా దో ప్రకారకా హై ) .

భావార్థ : — ఆత్మా ఉపయోగస్వరూప హై . ప్రథమ తో ఉపయోగకే దో భేద హైం — శుద్ధ ఔర అశుద్ధ . ఔర ఫి ర అశుద్ధ ఉపయోగకే దో భేద హైం, శుభ తథా అశుభ ..౧౫౫..

అబ కహతే హైం కి ఇనమేం కౌనసా ఉపయోగ పరద్రవ్యకే సంయోగకా కారణ హై : — ౧. ఉపయోగవిశేష = ఉపయోగకా భేద, ప్రకార యా అముక ప్రకారకా ఉపయోగ . (అశుద్ధోపయోగ పరద్రవ్యకే సంయోగకా

కారణ హై; యహ ౧౫౬ వీం గాథామేం కహేంగే .) ౨. సాకార = ఆకారవాలా యా భేదవాలా; సవికల్ప; విశేష . ౩. నిరాకార = ఆకార రహిత; భేదరహిత; నిర్వికల్ప; సామాన్య .

ఉపయోగ జో శుభ హోయ, సంచయ థాయ పుణ్య తణో తహీం, నే పాపసంచయ అశుభథీ; జ్యాం ఉభయ నహి సంచయ నహీం. ౧౫౬.

Page 304 of 513
PDF/HTML Page 337 of 546
single page version

ఉపయోగో హి జీవస్య పరద్రవ్యసంయోగకారణమశుద్ధః . స తు విశుద్ధిసంక్లేశరూపోపరాగవశాత్ శుభాశుభత్వేనోపాత్తద్వైవిధ్యః, పుణ్యపాపత్వేనోపాత్తద్వైవిధ్యస్య పరద్రవ్యస్య సంయోగకారణత్వేన నిర్వర్త- యతి . యదా తు ద్వివిధస్యాప్యస్యాశుద్ధస్యాభావః క్రియతే తదా ఖలూపయోగః శుద్ధ ఏవావతిష్ఠతే . స పునరకారణమేవ పరద్రవ్యసంయోగస్య ..౧౫౬..

అథ శుభోపయోగస్వరూపం ప్రరూపయతి — భవతీతి విచారయతి — ఉవఓగో జది హి సుహో ఉపయోగో యది చేత్ హి స్ఫు టం శుభో భవతి . పుణ్ణం జీవస్స సంచయం జాది తదా కాలే ద్రవ్యపుణ్యం కర్తృ జీవస్య సంచయముపచయం వృద్ధిం యాతి బధ్యత ఇత్యర్థః . అసుహో వా తహ పావం అశుభోపయోగో వా తథా తేనైవ ప్రకారేణ పుణ్యవద్ద్రవ్యపాపం సంచయం యాతి . తేసిమభావే ణ చయమత్థి తయోరభావే న చయోస్తి . నిర్దోషినిజపరమాత్మభావనారూపేణ శుద్ధోపయోగబలేన యదా తయోర్ద్వయోః శుభాశుభో- పయోగయోరభావః క్రియతే తదోభయః సంచయః కర్మబన్ధో నాస్తీత్యర్థః ..౧౫౬.. ఏవం శుభాశుభశుద్ధోపయోగ- త్రయస్య సామాన్యకథనరూపేణ ద్వితీయస్థలే గాథాద్వయం గతమ్ . అథ విశేషేణ శుభోపయోగస్వరూపం

అన్వయార్థ : — [ఉపయోగః ] ఉపయోగ [యది హి ] యది [శుభః ] శుభ హో [జీవస్య ] తో జీవకే [పుణ్యం ] పుణ్య [సంచయం యాతి ] సంచయకో ప్రాప్త హోతా హై [తథా వా అశుభః ] ఔర యది అశుభ హో [పాపం ] తో పాప సంచయ హోతా హై . [తయోః అభావే ] ఉనకే (దోనోంకే) అభావమేం [చయః నాస్తి ] సంచయ నహీం హోతా ..౧౫౬..

టీకా : — జీవకో పరద్రవ్యకే సంయోగకా కారణ అశుద్ధ ఉపయోగ హై . ఔర వహ విశుద్ధి తథా సంక్లేశరూప ఉపరాగకే కారణ శుభ ఔర అశుభరూపసే ద్వివిధతాకో ప్రాప్త హోతా హుఆ, జో పుణ్య ఔర పాపరూపసే ద్వివిధతాకో ప్రాప్త హోతా హై ఐసా జో పరద్రవ్య ఉసకే సంయోగకే కారణరూపసే కామ కరతా హై . (ఉపరాగ మన్దకషాయరూప ఔర తీవ్రకషాయరూపసే దో ప్రకారకా హై, ఇసలియే అశుద్ధ ఉపయోగ భీ శుభ – అశుభకే భేదసే దో ప్రకారకా హై; ఉసమేంసే శుభోపయోగ పుణ్యరూప పరద్రవ్యకే సంయోగకా కారణ హోతా హై ఔర అశుభోపయోగ పాపరూప పరద్రవ్యకే సంయోగకా కారణ హోతా హై .) కిన్తు జబ దోనోం ప్రకారకే అశుద్ధోపయోగకా అభావ కియా జాతా హై తబ వాస్తవమేం ఉపయోగ శుద్ధ హీ రహతా హై; ఔర వహ తో పరద్రవ్యకే సంయోగకా అకారణ హీ హై . (అర్థాత్ శుద్ధోపయోగ పరద్రవ్యకే సంయోగకా కారణ నహీం హై ) ..౧౫౬..

Page 305 of 513
PDF/HTML Page 338 of 546
single page version

విశిష్టక్షయోపశమదశావిశ్రాన్తదర్శనచారిత్రమోహనీయపుద్గలానువృత్తిపరత్వేన పరిగృహీత- శోభనోపరాగత్వాత్ పరమభట్టారకమహాదేవాధిదేవపరమేశ్వరార్హత్సిద్ధసాధుశ్రద్ధానే సమస్తభూతగ్రామాను- కమ్పాచరణే చ ప్రవృత్తః శుభ ఉపయోగః ..౧౫౭..

అథాశుభోపయోగస్వరూపం ప్రరూపయతి — వ్యాఖ్యాతి — జో జాణాది జిణిందే యః కర్తా జానాతి . కాన్ . అనన్తజ్ఞానాదిచతుష్టయసహితాన్ క్షుధాద్యష్టా- దశదోషరహితాంశ్చ జినేన్ద్రాన్ . పేచ్ఛది సిద్ధే పశ్యతి . కాన్ . జ్ఞానావరణాద్యష్టకర్మరహితాన్సమ్యక్త్వాద్యష్ట- గుణాన్తర్భూతానన్తగుణసహితాంశ్చ సిద్ధాన్ . తహేవ అణగారే తథైవానాగారాన్ . అనాగారశబ్దవాచ్యాన్నిశ్చయ- వ్యవహారపఞ్చాచారాదియథోక్తలక్షణానాచార్యోపాధ్యాయసాధూన్ . జీవేసు సాణుకంపో త్రసస్థావరజీవేషు సానుకమ్పః సదయః . ఉవఓగో సో సుహో స ఇత్థంభూత ఉపయోగః శుభో భణ్యతే . స చ కస్య భవతి . తస్స తస్య పూర్వోక్త-

అన్వయార్థ : — [యః ] జో [జినేన్ద్రాన్ ] జినేన్ద్రోంకో [జానాతి ] జానతా హై, [సిద్ధాన్ తథైవ అనాగారాన్ ] సిద్ధోం తథా అనాగారోంకీ (ఆచార్య, ఉపాధ్యాయ ఔర సర్వసాధుఓంకీ) [పశ్యతి ] శ్రద్ధా కరతా హై, [జీవేషు సానుకమ్పః ] ఔర జీవోంకే ప్రతి అనుకమ్పాయుక్త హై, [తస్య ] ఉసకే [సః ] వహ [శుభః ఉపయోగః ] శుభ ఉపయోగ హై ..౧౫౭..

టీకా : — విశిష్ట (విశేష ప్రకారకీ) క్షయోపశమదశామేం రహనేవాలే దర్శనమోహనీయ ఔర చారిత్రమోహనీయరూప పుద్గలోంకే అనుసార పరిణతిమేం లగా హోనేసే శుభ ౧ఉపరాగకా గ్రహణ కియా హోనేసే, జో (ఉపయోగ) పరమ భట్టారక మహా దేవాధిదేవ, పరమేశ్వర ఐసే అర్హంత, సిద్ధ ఔర సాధుకీ శ్రద్ధా కరనేమేం తథా సమస్త జీవసమూహకీ అనుకమ్పాకా ఆచరణ కరనేమేం ప్రవృత్త హై, వహ శుభోపయోగ హై ..౧౫౭..

అబ అశుభోపయోగకా స్వరూప కహతే హైం : — ౧. ఉపరాగకా అర్థ గాథా ౧౨౬కే టిప్పణమేం దేఖేం .

Page 306 of 513
PDF/HTML Page 339 of 546
single page version

విశిష్టోదయదశావిశ్రాన్తదర్శనచారిత్రమోహనీయపుద్గలానువృత్తిపరత్వేన పరిగృహీతాశోభనోప- రాగత్వాత్పరమభట్టారకమహాదేవాధిదేవపరమేశ్వరార్హత్సిద్ధసాధుభ్యోన్యత్రోన్మార్గశ్రద్ధానే విషయకషాయ- దుఃశ్రవణదురాశయదుష్టసేవనోగ్రతాచరణే చ ప్రవృత్తోశుభోపయోగః ..౧౫౮.. లక్షణజీవస్యేత్యభిప్రాయః ..౧౫౭.. అథాశుభోపయోగస్వరూపం నిరూపయతి — విసయకసాఓగాఢో విషయ- కషాయావగాఢః . దుస్సుదిదుచ్చిత్తదుట్ఠగోట్ఠిజుదో దుఃశ్రుతిదుశ్చిత్తదుష్టగోష్ఠియుతః . ఉగ్గో ఉగ్రః . ఉమ్మగ్గపరో ఉన్మార్గపరః . ఉవఓగో ఏవం విశేషణచతుష్టయయుక్త ఉపయోగః పరిణామః జస్స యస్య జీవస్య భవతి సో అసుహో స ఉపయోగస్త్వశుభో భణ్యతే, అభేదేన పురుషో వా . తథా హి — విషయకషాయరహితశుద్ధచైతన్యపరిణతేః ప్రతిపక్ష- భూతో విషయకషాయావగాఢో విషయకషాయపరిణతః . శుద్ధాత్మతత్త్వప్రతిపాదికా శ్రుతిః సుశ్రుతిస్తద్విలక్షణా దుఃశ్రుతిః మిథ్యాశాస్త్రశ్రుతిర్వా; నిశ్చిన్తాత్మధ్యానపరిణతం సుచిత్తం, తద్వినాశకం దుశ్చిత్తం, స్వపరనిమిత్తేష్ట- కామభోగచిన్తాపరిణతం రాగాద్యపధ్యానం వా; పరమచైతన్యపరిణతేర్వినాశికా దుష్టగోష్ఠీ, తత్ప్రతిపక్షభూత- కుశీలపురుషగోష్ఠీ వా . ఇత్థంభూతదుఃశ్రుతిదుశ్చిత్తదుష్టగోష్ఠీభిర్యుతో దుఃశ్రుతిదుశ్చిత్తదుష్టగోష్ఠియుక్తః . పరమోపశమ-

అన్వయార్థ : — [యస్య ఉపయోగః ] జిసకా ఉపయోగ [విషయకషాయావగాఢః ] విషయకషాయమేం అవగాఢ (మగ్న) హై, [దుఃశ్రుతిదుశ్చిత్తదుష్టగోష్టియుతః ] కుశ్రుతి, కువిచార ఔర కుసంగతిమేం లగా హుఆ హై, [ఉగ్రః ] ఉగ్ర హై తథా [ఉన్మార్గపరః ] ఉన్మార్గమేం లగా హుఆ హై, [సః అశుభః ] ఉసకా వహ అశుభోపయోగ హై ..౧౫౮..

టీకా : — విశిష్ట ఉదయదశామేం రహనేవాలే దర్శనమోహనీయ ఔర చారిత్రమోహనీయరూప పుద్గలోంకే అనుసార పరిణతిమేం లగా హోనేసే అశుభ ఉపరాగకో గ్రహణ కరనేసే, జో (ఉపయోగ) పరమ భట్టారక, మహా దేవాధిదేవ, పరమేశ్వర ఐసే అర్హంత, సిద్ధ ఔర సాధుకే అతిరిక్త అన్య — ఉన్మార్గకీ — శ్రద్ధా కరనేమేం తథా విషయ, కషాయ, కుశ్రవణ, కువిచార, కుసంగ ఔర ఉగ్రతాకా ఆచరణ కరనేమేం ప్రవృత్త హై, వహ అశుభోపయోగ హై ..౧౫౮..

Page 307 of 513
PDF/HTML Page 340 of 546
single page version

యో హి నామాయం పరద్రవ్యసంయోగకారణత్వేనోపన్యస్తోశుద్ధ ఉపయోగః స ఖలు మన్ద- తీవ్రోదయదశావిశ్రాన్తపరద్రవ్యానువృత్తితన్త్రత్వాదేవ ప్రవర్తతే, న పునరన్యస్మాత్ . తతోహమేష సర్వస్మిన్నేవ పరద్రవ్యే మధ్యస్థో భవామి . ఏవం భవంశ్చాహం పరద్రవ్యానువృత్తితన్త్రత్వాభావాత్ శుభేనాశుభేన వాశుద్ధోప- భావపరిణతపరమచైతన్యస్వభావాత్ప్రతికూలః ఉగ్రః . వీతరాగసర్వజ్ఞప్రణీతనిశ్చయవ్యవహారమోక్షమార్గాద్విలక్షణ ఉన్మార్గపరః . ఇత్థంభూతవిశేషణచతుష్టయసహిత ఉపయోగః పరిణామః తత్పరిణతపురుషో వేత్యశుభోపయోగో భణ్యత ఇత్యర్థః ..౧౫౮.. అథ శుభాశుభరహితశుద్ధోపయోగం ప్రరూపయతి — అసుహోవఓగరహిదో అశుభోపయోగరహితో భవామి . స కః అహం అహం కర్తా . పునరపి కథంభూతః . సుహోవజుత్తో ణ శుభోపయోగయుక్తః పరిణతో న భవామి . క్వ విషయేసౌ శుభోపయోగః . అణ్ణదవియమ్హి నిజపరమాత్మద్రవ్యాదన్యద్రవ్యే . తర్హి కథంభూతో భవామి . హోజ్జం మజ్ఝత్థో జీవితమరణలాభాలాభసుఖదుఃఖశత్రుమిత్రనిన్దాప్రశంసాదివిషయే మధ్యస్థో భవామి . ఇత్థంభూతః సన్ కిం కరోమి . ణాణప్పగమప్పగం ఝాఏ జ్ఞానాత్మకమాత్మానం ధ్యాయామి . జ్ఞానేన నిర్వృత్తం జ్ఞానాత్మకం

అబ, పరద్రవ్యకే సంయోగకా జో కారణ (అశుద్ధోపయోగ) ఉసకే వినాశకా అభ్యాస బతలాతే హైం : —

అన్వయార్థ : — [అన్యద్రవ్యే ] అన్య ద్రవ్యమేం [మధ్యస్థః ] మధ్యస్థ [భవన్ ] హోతా హుఆ [అహమ్ ] మైం [అశుభోపయోగరహితః ] అశుభోపయోగ రహిత హోతా హుఆ తథా [శుభోపయుక్తః న ] శుభోపయుక్త నహీం హోతా హుఆ [జ్ఞానాత్మకమ్ ] జ్ఞానాత్మక [ఆత్మకం ] ఆత్మాకో [ధ్యాయామి ] ధ్యాతా హూఁ ..౧౫౯..

టీకా : — జో యహ, (౧౫౬ వీం గాథామేం) పరద్రవ్యమేకే సంయోగకే కారణరూపమేం కహా గయా అశుద్ధోపయోగ హై, వహ వాస్తవమేం మన్ద – తీవ్ర ఉదయదశామేం రహనేవాలే పరద్రవ్యానుసార పరిణతికే ఆధీన హోనేసే హీ ప్రవర్తిత హోతా హై, కిన్తు అన్య కారణసే నహీం . ఇసలియే యహ మైం సమస్త పరద్రవ్యమేం మధ్యస్థ హోఊఁ . ఔర ఇసప్రకార మధ్యస్థ హోతా హుఆ మైం పరద్రవ్యానుసార పరిణతికే ఆధీన న హోనేసే శుభ