Page 428 of 513
PDF/HTML Page 461 of 546
single page version

భయేనాప్రవర్తమానస్యాతికర్కశాచరణీభూయాక్రమేణ శరీరం పాతయిత్వా సురలోకం ప్రాప్యోద్వాన్తసమస్త- సంయమామృతభారస్య తపసోనవకాశతయాశక్యప్రతికారో మహాన్ లేపో భవతి, తన్న శ్రేయానపవాద- నిరపేక్ష ఉత్సర్గః . దేశకాలజ్ఞస్యాపి బాలవృద్ధశ్రాన్తగ్లానత్వానురోధేనాహారవిహారయోరల్పలేపత్వం విగణయ్య యథేష్టం ప్రవర్తమానస్య మృద్వాచరణీభూయ సంయమం విరాధ్యాసంయతజనసమానీభూతస్య తదాత్వే తపసోనవకాశతయాశక్యప్రతికారో మహాన్ లేపో భవతి, తన్న శ్రేయానుత్సర్గనిరపేక్షోపవాదః . అతః సర్వథోత్సర్గాపవాదవిరోధదౌస్థిత్యమాచరణస్య ప్రతిషేధ్యం, తదర్థమేవ సర్వథానుగమ్యశ్చ పరస్పర- సాపేక్షోత్సర్గాపవాదవిజృమ్భితవృత్తిః స్యాద్వాదః ..౨౩౧.. కృత్వా పూర్వకృతపుణ్యేన దేవలోకే సముత్పద్యతే . తత్ర సంయమాభావాన్మహాన్ లేపో భవతి . తతః కారణాదపవాద- నిరపేక్షముత్సర్గం త్యజతి, శుద్ధాత్మభావనాసాధకమల్పలేపం బహులాభమపవాదసాపేక్షముత్సర్గం స్వీకరోతి . తథైవ చ పూర్వసూత్రోక్తక్రమేణాపహృతసంయమశబ్దవాచ్యేపవాదే ప్రవర్తతే తత్ర చ ప్రవర్తమానః సన్ యది కథంచిదౌషధ- పథ్యాదిసావద్యభయేన వ్యాధివ్యథాదిప్రతీకారమకృత్వా శుద్ధాత్మభావనాం న కరోతి తర్హి మహాన్ లేపో భవతి; అథవా ప్రతీకారే ప్రవర్తమానోపి హరీతకీవ్యాజేన గుడభక్షణవదిన్ద్రియసుఖలామ్పటయేన సంయమవిరాధనాం కరోతి తదాపి మహాన్ లేపో భవతి . తతః కారణాదుత్సర్గనిరపేక్షమపవాదం త్యక్త్వా శుద్ధాత్మభావనారూపం శుభోపయోగరూపం వా సంయమమవిరాధయన్నౌషధపథ్యాదినిమిత్తోత్పన్నాల్పసావద్యమపి బహుగుణరాశిముత్సర్గసాపేక్షమ-

దేశకాలజ్ఞకో భీ, యది వహ బాల – వృద్ధ – శ్రాంత – గ్లానత్వకే అనురోధసే, జో ఆహార – విహార హై, ఉససే హోనేవాలే అల్పలేపకే భయసే ఉసమేం ప్రవృత్తి న కరే తో (అర్థాత్ అపవాదకే ఆశ్రయసే హోనేవాలే అల్పబంధకే భయసే ఉత్సర్గకా హఠ కరకే అపవాదమేం ప్రవృత్త న హో తో), అతి కర్కశ ఆచరణరూప హోకర అక్రమసే శరీరపాత కరకే దేవలోక ప్రాప్త కరకే జిసనే సమస్త సంయమామృతకా సమూహ వమన కర డాలా హై ఉసే తపకా అవకాశ న రహనేసే, జిసకా ప్రతీకార అశక్య హై ఐసా మహాన లేప హోతా హై, ఇసలియే అపవాద నిరపేక్ష ఉత్సర్గ శ్రేయస్కర నహీం హై .

దేశకాలజ్ఞకో భీ, యది వహ బాల – వృద్ధ – శ్రాంత – గ్లానత్వకే అనురోధసే జో ఆహారవిహార హై, ఉససే హోనేవాలే అల్పలేపకో న గినకర ఉసమేం ౧యథేష్ట ప్రవృత్తి కరే తో (అర్థాత్ అపవాదసే హోనేవాలే అల్పబన్ధకే ప్రతి అసావధాన హోకర ఉత్సర్గరూప ధ్యేయకో చూకకర అపవాదమేం స్వచ్ఛన్దపూర్వక ప్రవర్తే తో), మృదు ఆచరణరూప హోకర సంయమ విరోధీకో – అసంయతజనకే సమాన హుఏ ఉసకో – ఉస సమయ తపకా అవకాశ న రహనేసే, జిసకా ప్రతీకార అశక్య హై ఐసా మహాన్ లేప హోతా హై . ఇసలియే ఉత్సర్గ నిరపేక్ష అపవాద శ్రేయస్కర నహీం హై .

ఇససే (ఐసా కహా గయా హై కి) ఉత్సర్గ ఔర అపవాదకే విరోధసే హోనేవాలా జో ఆచరణకా దుఃస్థితపనా వహ సర్వథా నిషేధ్య (త్యాజ్య) హై, ఔర ఇసీలియే పరస్పర సాపేక్ష ఉత్సర్గ ఔర అపవాదసే జిసకీ వృత్తి (-అస్తిత్వ, కార్య) ప్రగట హోతీ హై ఐసా స్యాద్వాద సర్వథా అనుగమ్య (అనుసరణ కరనే యోగ్య) హై .

౧. యథేష్ట = స్వచ్ఛందతయా, ఇచ్ఛాకే అనుసార .

Page 429 of 513
PDF/HTML Page 462 of 546
single page version

పవాదం స్వీకరోతీత్యభిప్రాయః ..౨౩౧.. ఏవం ‘ఉవయరణం జిణమగ్గే’ ఇత్యాద్యేకాదశగాథాభిరపవాదస్య విశేష- వివరణరూపేణ చతుర్థస్థలం వ్యాఖ్యాతమ్ . ఇతి పూర్వోక్తక్రమేణ ‘ణ హి ణిరవేక్ఖో చాగో’ ఇత్యాదిత్రింశద్గద్గద్గద్గద్గాథాభిః స్థలచతుష్టయేనాపవాదనామా ద్వితీయాన్తరాధికారః సమాప్తః . అతః పరం చతుర్దశగాథాపర్యన్తం శ్రామణ్యాపరనామా మోక్షమార్గాధికారః కథ్యతే . తత్ర చత్వారి స్థలాని భవన్తి . తేషు ప్రథమతః ఆగమాభ్యాసముఖ్యత్వేన ‘ఏయగ్గగదో సమణో’ ఇత్యాది యథాక్రమేణ ప్రథమస్థలే గాథాచతుష్టయమ్ . తదనన్తరం భేదాభేదరత్నత్రయస్వరూపమేవ మోక్షమార్గ ఇతి వ్యాఖ్యానరూపేణ ‘ఆగమపువ్వా దిట్ఠీ’ ఇత్యాది ద్వితీయస్థలే సూత్రచతుష్టయమ్ . అతః పరం ద్రవ్యభావసంయమకథనరూపేణ ‘చాగో య అణారంభో’ ఇత్యాది తృతీయస్థలే గాథాచతుష్టయమ్ . తదనన్తరం

భావార్థ : — జబ తక శుద్ధోపయోగమేం హీ లీన న హో జాయా జాయ తబ తక శ్రమణకో ఆచరణకీ సుస్థితికే లియే ఉత్సర్గ ఔర అపవాదకీ మైత్రీ సాధనీ చాహియే . ఉసే అపనీ నిర్బలతాకా లక్ష రఖే బినా మాత్ర ఉత్సర్గకా ఆగ్రహ రఖకర కేవల అతి కర్కశ ఆచరణకా హఠ నహీం కరనా చాహియే; తథా ఉత్సర్గరూప ధ్యేయకో చూకకర మాత్ర అపవాదకే ఆశ్రయసే కేవల మృదు ఆచరణరూప శిథిలతాకా భీ సేవన నహీం కరనా చాహియే . కిన్తు ఇస ప్రకారకా వర్తన కరనా చాహియే జిసమేం హఠ భీ న హో ఔర శిథిలతాకా భీ సేవన న హో . సర్వజ్ఞ భగవానకా మార్గ అనేకాన్త హై . అపనీ దశాకీ జాఁచ కరకే జైసే భీ లాభ హో ఉసప్రకారసే వర్తన కరనేకా భగవానకా ఉపదేశ హై .

అపనీ చాహే జో (సబల యా నిర్బల) స్థితి హో, తథాపి ఏక హీ ప్రకారసే వర్తనా, ఐసా జినమార్గ నహీం హై ..౨౩౧..

అబ శ్లోక ద్వారా ఆత్మద్రవ్యమేం స్థిర హోనేకీ బాత కహకర ‘ఆచరణప్రజ్ఞాపన’ పూర్ణ కియా జాతా హై .

అర్థ : — ఇసప్రకార విశేష ఆదరపూర్వక పురాణ పురుషోంకే ద్వారా సేవిత, ఉత్సర్గ ఔర అపవాద ద్వారా అనేక పృథక్ – పృథక్ భూమికాఓంమేం వ్యాప్త జో చారిత్ర ఉసకో యతి ప్రాప్త కరకే, క్రమశః అతుల నివృత్తి కరకే, చైతన్యసామాన్య ఔర చైతన్యవిశేషరూప జిసకా ప్రకాశ హై ఐసే నిజద్రవ్యమేం సర్వతః స్థితి కరో .

ఇసప్రకార ‘ఆచరణ ప్రజ్ఞాపన’ సమాప్త హుఆ . ★శార్దూలవిక్రీడిత ఛంద

Page 430 of 513
PDF/HTML Page 463 of 546
single page version

అథ శ్రామణ్యాపరనామ్నో మోక్షమార్గస్యైకాగ్ా్రయలక్షణస్య ప్రజ్ఞాపనమ్ . తత్ర తన్మూలసాధనభూతే ప్రథమమాగమ ఏవ వ్యాపారయతి —

శ్రమణో హి తావదైకాగ్ా్రయగత ఏవ భవతి . ఐకాగ్ా్రయం తు నిశ్చితార్థస్యైవ భవతి . అర్థనిశ్చయస్త్వాగమాదేవ భవతి . తత ఆగమ ఏవ వ్యాపారః ప్రధానతరః, న చాన్యా గతిరస్తి . యతో న ఖల్వాగమమన్తరేణార్థా నిశ్చేతుం శక్యన్తే, తస్యైవ హి త్రిసమయప్రవృత్తత్రిలక్షణసకలపదార్థ- సార్థయాథాత్మ్యావగమసుస్థితాన్తరంగగమ్భీరత్వాత్ . న చార్థనిశ్చయమన్తరేణైకాగ్ా్రయం సిద్ధయేత్, నిశ్చయవ్యవహారమోక్షమార్గోపసంహారముఖ్యత్వేన ‘ముజ్ఝది వా’ ఇత్యాది చతుర్థస్థలే గాథాద్వయమ్ . ఏవం స్థలచతుష్టయేన తృతీయాన్తరాధికారే సముదాయపాతనికా . తద్యథా — అథైకాగ్యగతః శ్రమణో భవతి .

అబ, శ్రామణ్య జిసకా దూసరా నామ హై ఐసే ఏకాగ్రతాలక్షణవాలే మోక్షమార్గకా ప్రజ్ఞాపన హై . ఉసమేం ప్రథమ, ఉసకే (-మోక్షమార్గకే) మూల సాధనభూత ఆగమమేం వ్యాపార (-ప్రవృత్తి) కరాతే హైం : —

అన్వయార్థ : — [శ్రమణః ] శ్రమణ [ఐకాగ్ర్యతః ] ఏకాగ్రతాకో ప్రాప్త హోతా హై; [ఐకాగ్ర్యం| ] ఏకాగ్రతా [అర్థేషు నిశ్చితస్య ] పదార్థోంకే నిశ్చయవాన్కే హోతీ హై; [నిశ్చితిః ] (పదార్థోంకా) నిశ్చయ [ఆగమతః ] ఆగమ ద్వారా హోతా హై; [తతః ] ఇసలియే [ఆగమచేష్టా ] ఆగమమేం వ్యాపార [జ్యేష్ఠా ] ముఖ్య హై ..౨౩౨..

టీకా : — ప్రథమ తో, శ్రమణ వాస్తవమేం ఏకాగ్రతాకో ప్రాప్త హీ హోతా హై; ఏకాగ్రతా పదార్థోంకే నిశ్చయవాన్కే హీ హోతీ హై; ఔర పదార్థోంకా నిశ్చయ ఆగమ ద్వారా హీ హోతా హై; ఇసలియే ఆగమమేం హీ వ్యాపార ప్రధానతర (-విశేష ప్రధాన) హై; దూసరీ గతి (-అన్య కోఈ మార్గ) నహీం హై . ఉసకా కారణ యహ హై కి : —

వాస్తవమేం ఆగమకే బినా పదార్థోంకా నిశ్చయ నహీం కియా జా సకతా; క్యోంకి ఆగమ హీ, జిసకే త్రికాల (ఉత్పాద – వ్యయ – ధ్రౌవ్యరూప) తీన లక్షణ ప్రవర్తతే హైం ఐసే సకలపదార్థసార్థకే యథాతథ్య జ్ఞాన ద్వారా సుస్థిత అంతరంగసే గమ్భీర హై (అర్థాత్ ఆగమకా హీ అంతరంగ, సర్వ పదార్థోంకే

Page 431 of 513
PDF/HTML Page 464 of 546
single page version

యతోనిశ్చితార్థస్య కదాచిన్నిశ్చికీర్షాకులితచేతసః సమన్తతో దోలాయమానస్యాత్యన్తతరలతయా, కదాచిచ్చికీర్షాజ్వరపరవశస్య విశ్వం స్వయం సిసృక్షోర్విశ్వవ్యాపారపరిణతస్య ప్రతిక్షణవిజృమ్భ- మాణక్షోభతయా, కదాచిద్బుభుక్షాభావితస్య విశ్వం స్వయం భోగ్యతయోపాదాయ రాగద్వేషదోషకల్మాషిత- చిత్తవృత్తేరిష్టానిష్టవిభాగేన ప్రవర్తితద్వైతస్య ప్రతివస్తుపరిణమమానస్యాత్యన్తవిసంష్ఠులతయా, కృత- నిశ్చయనిఃక్రియనిర్భోగం యుగపదాపీతవిశ్వమప్యవిశ్వతయైకం భగవన్తమాత్మానమపశ్యతః సతతం వైయగ్ా్రయమేవ స్యాత్ . న చైకాగ్ా్రయమన్తరేణ శ్రామణ్యం సిద్ధయేత్, యతోనైకాగ్ా్రయస్యానేకమేవేదమితి పశ్యతస్తథాప్రత్యయాభినివిష్టస్యానేకమేవేదమితి జానతస్తథానుభూతిభావితస్యానేకమేవేదమితి ప్రత్యర్థవికల్పవ్యావృత్తచేతసా సన్తతం ప్రవర్తమానస్య తథావృత్తిదుఃస్థితస్య చైకాత్మప్రతీత్యనుభూతి- తచ్చైకాగ్యమాగమపరిజ్ఞానాదేవ భవతీతి ప్రకాశయతి — ఏయగ్గగదో సమణో ఐకాగ్యగతః శ్రమణో భవతి .. అత్రాయమర్థః — జగత్త్రయకాలత్రయవర్తిసమస్తద్రవ్యగుణపర్యాయైకసమయపరిచ్ఛిత్తిసమర్థసకలవిమలకేవల- జ్ఞానలక్షణనిజపరమాత్మతత్త్వసమ్యక్శ్రద్ధానజ్ఞానానుష్ఠానరూపమైకాగ్యం భణ్యతే . తత్ర గతస్తన్మయత్వేన పరిణతః సమూహకే యథార్థజ్ఞాన ద్వారా సుస్థిత హై ఇసలియే ఆగమ హీ సమస్త పదార్థోంకే యథార్థ జ్ఞానసే గమ్భీర హై ) .

ఔర, పదార్థోంకే నిశ్చయకే బినా ఏకాగ్రతా సిద్ధ నహీం హోతీ; క్యోంకి, జిసే పదార్థోంకా నిశ్చయ నహీం హై వహ (౧) కదాచిత్ నిశ్చయ కరనేకీ ఇచ్ఛాసే ఆకులతాప్రాప్త చిత్తకే కారణ సర్వతః దోలాయమాన (-డావాఁడోల) హోనేసే అత్యన్త తరలతా (చంచలతా) ప్రాప్త కరతా హై, (౨) కదాచిత్ కరనేకీ ఇచ్ఛారూప జ్వరసే పరవశ హోతా హుఆ విశ్వకో (-సమస్త పదార్థోంకో) స్వయం సర్జన కరనేకీ ఇచ్ఛా కరతా హుఆ విశ్వవ్యాపారరూప (-సమస్త పదార్థోంకీ ప్రవృత్తిరూప) పరిణమిత హోనేసే ప్రతిక్షణ క్షోభకీ ప్రగటతాకో ప్రాప్త హోతా హై, ఔర (౩) కదాచిత్ భోగనేకీ ఇచ్ఛాసే భావిత హోతా హుఆ విశ్వకో స్వయం భోగ్యరూప గ్రహణ కరకే, రాగద్వేషరూప దోషసే కలుషిత చిత్తవృత్తికే కారణ (వస్తుఓంమేం) ఇష్ట – అనిష్ట విభాగ ద్వారా ద్వైతకో ప్రవర్తిత కరతా హుఆ ప్రత్యేక వస్తురూప పరిణమిత హోనేసే అత్యన్త అస్థిరతాకో ప్రాప్త హోతా హై, ఇసలియే [-ఉపరోక్త తీన కారణోంసే ] ఉస అనిశ్చయీ జీవకే (౧) కృతనిశ్చయ, (౨) నిష్క్రియ ఔర (౩) నిర్భోగ ఐసే భగవాన ఆత్మాకో — జో కి యుగపత్ విశ్వకో పీ జానేవాలా హోనే పర భీ విశ్వరూప న హోనేసే ఏక హై ఉసే — నహీం దేఖనేసే సతత వ్యగ్రతా హీ హోతీ హై, (-ఏకాగ్రతా నహీం హోతీ) .

ఔర ఏకాగ్రతాకే బినా శ్రామణ్య సిద్ధ నహీం హోతా; క్యోంకి జిసకే ఏకాగ్రతా నహీం హై వహ జీవ (౧) ‘యహ అనేక హీ హై’ ఐసా దేఖతా (-శ్రద్ధాన కరతా) హుఆ ఉసప్రకారకీ ప్రతీతిమేం

భావిత హోతా హై, ఔర (౩) యహ అనేక హీ హై’ ఇసప్రకార ప్రత్యేక పదార్థకే వికల్పసే ఖణ్డిత (-ఛిన్నభిన్న) చిత్త సహిత సతత్ ప్రవృత్త హోతా హుఆ ఉసప్రకారకీ ౨వృత్తిసే దుఃస్థిత హోతా హై,

౧. అభినివిష్ట = ఆగ్రహీ, దృఢ . ౨. వృత్తి = వర్తనా; చారిత్ర .

Page 432 of 513
PDF/HTML Page 465 of 546
single page version

వృత్తిస్వరూపసమ్యగ్దర్శనజ్ఞానచారిత్రపరిణతిప్రవృత్తద్రశిజ్ఞప్తివృత్తిరూపాత్మతత్త్వైకాగ్ా్రయాభావాత్ శుద్ధాత్మ- తత్త్వప్రవృత్తిరూపం శ్రామణ్యమేవ న స్యాత్ . అతః సర్వథా మోక్షమార్గాపరనామ్నః శ్రామణ్యస్య సిద్ధయే భగవదర్హత్సర్వజ్ఞోపజ్ఞే ప్రకటానేకాన్తకేతనే శబ్దబ్రహ్మణి నిష్ణాతేన ముముక్షుణా భవితవ్యమ్ ..౨౩౨..

అథాగమహీనస్య మోక్షాఖ్యం కర్మక్షపణం న సమ్భవతీతి ప్రతిపాదయతి — శ్రమణో భవతి . ఏయగ్గం ణిచ్ఛిదస్స ఐకాగ్గ్గ్గ్గ్ాా ాా ా

టఙ్కోత్కీర్ణజ్ఞాయకైకస్వభావో యోసౌ పరమాత్మపదార్థస్తత్ప్రభృతిష్వర్థేషు .ణిచ్ఛిత్తీ ఆగమదో సా చ సా చ పదార్థనిశ్చిత్తిరాగమతో భవతి . తథాహి — జీవభేదకర్మభేదప్రతిపాదకాగమాభ్యాసాద్భభవతి, న కేవల- మాగమాభ్యాసాత్తథైవాగమపదసారభూతాచ్చిదానన్దైకపరమాత్మతత్త్వప్రకాశకాదధ్యాత్మాభిధానాత్పరమాగమాచ్చ పదార్థ- పరిచ్ఛిత్తిర్భవతి . ఆగమచేట్ఠా తదో జేట్ఠా తతః కారణాదేవముక్తలక్షణాగమే పరమాగమే చ చేష్టా ప్రవృత్తిః జ్యేష్ఠా శ్రేష్ఠా ప్రశస్యేత్యర్థః ..౨౩౨.. అథాగమపరిజ్ఞానహీనస్య కర్మక్షపణం న భవతీతి ప్రరూపయతి — ఆగమహీణో ఇసలియే ఉసే ఏక ఆత్మాకీ ప్రతీతి – అనుభూతి – వృత్తిస్వరూప సమ్యగ్దర్శన – జ్ఞాన – చారిత్ర పరిణతిరూప ప్రవర్తమాన జో ౧దృశిజ్ఞప్తి – వృత్తిరూప ఆత్మతత్త్వమేం ఏకాగ్రతా హై ఉసకా అభావ హోనేసే శుద్ధాత్మతత్వప్రవృత్తిరూప శ్రామణ్య హో (శుద్ధాత్మతత్వమేం ప్రవృత్తిరూప మునిపనా హీ) నహీం హోతా .

ఇససే (ఐసా కహా గయా హై కి) మోక్షమార్గ జిసకా దూసరా నామ హై ఐసే శ్రామణ్యకీ సర్వప్రకారసే సిద్ధి కరనేకే లియే ముముక్షుకో భగవాన్ అర్హన్త సర్వజ్ఞసే ఉపజ్ఞ (-స్వయం జానకర కహే గయే) శబ్దబ్రహ్మమేం — జిసకా కి అనేకాన్తరూపీ కేతన (చిహ్న – ధ్వజ – లక్షణ) ప్రగట హై ఉసమేం — నిష్ణాత హోనా చాహియే .

భావార్థ : — ఆగమకే వినా పదార్థోంకా నిశ్చయ నహీం హోతా, పదార్థోంకే నిశ్చయకే వినా అశ్రద్ధాజనిత తరలతా, పరకర్తృత్వాభిలాషాజనిత క్షోభ ఔర పరభోక్తృత్త్వాభిలాషాజనిత అస్థిరతాకే కారణ ఏకాగ్రతా నహీం హోతీ; ఔర ఏకాగ్రతాకే వినా ఏక ఆత్మామేం శ్రద్ధాన – జ్ఞాన – వర్తనరూప ప్రవర్తమాన శుద్ధాత్మప్రవృత్తి న హోనేసే మునిపనా నహీం హోతా, ఇసలియే మోక్షార్థీకా ప్రధాన కర్త్తవ్య

అబ ఆగమహీనకే మోక్షాఖ్య (మోక్ష నామసే కహా జానేవాలా) కర్మక్షయ నహీం హోతా, ఐసా ప్రతిపాదన కరతే హైం : —

౨శబ్దబ్రహ్మరూప ఆగమమేం ప్రవీణతా ప్రాప్త కరనా హీ హై ..౨౩౨..

౧. దృశి = దర్శన .

౨. శబ్దబ్రహ్మ = పరమబ్రహ్మరూప వాచ్యకా వాచక ద్రవ్య శ్రుత . [ఇన గాథాఓంమేం సర్వజ్ఞోపజ్ఞ సమస్త ద్రవ్యశ్రుతకో సామాన్యతయా ఆగమ కహా గయా హై . కభీ ద్రవ్యశ్రుతకే ‘ఆగమ’ ఔర ‘పరమాగమ’ ఐసే దో భేద భీ కియే జాతే హైం; వహాఁ జీవభేదోం ఔర కర్మభేదోంకే ప్రతిపాదక ద్రవ్యశ్రుతకో ‘ఆగమ’ కహా జాతా హై, ఔర సమస్త ద్రవ్యశ్రుతకే
సారభూత చిదానన్ద ఏక పరమాత్మతత్త్వకే ప్రకాశక అధ్యాత్మద్రవ్యశ్రుతకో ‘పరమాగమ’ కహా జాతా హై] .]

Page 433 of 513
PDF/HTML Page 466 of 546
single page version

ఆగమహీణో సమణో ణేవప్పాణం పరం వియాణాది .

న ఖల్వాగమమన్తరేణ పరాత్మజ్ఞానం పరమాత్మజ్ఞానం వా స్యాత్; న చ పరాత్మజ్ఞానశూన్యస్య పరమాత్మజ్ఞానశూన్యస్య వా మోహాదిద్రవ్యభావకర్మణాం జ్ఞప్తిపరివర్తరూపకర్మణాం వా క్షపణం స్యాత్ . తథా హి — న తావన్నిరాగమస్య నిరవధిభవాపగాప్రవాహవాహిమహామోహమలమలీమసస్యాస్య జగతః సమణో ణేవప్పాణం పరం వియాణాది ఆగమహీనః శ్రమణో నైవాత్మానం పరం వా విజానాతి; అవిజాణంతో అత్థే అవిజానన్నర్థాన్పరమాత్మాదిపదార్థాన్ ఖవేది కమ్మాణి కిధ భిక్ఖూ క్షపయతి కర్మాణి కథం భిక్షుః, న కథమపి ఇతి . ఇతో విస్తరః — ‘‘గుణజీవా పజ్జత్తీ పాణా సణ్ణా య మగ్గణాఓ య . ఉవఓగోవి య కమసో వీసం తు పరూవణా భణిదా ..’’ ఇతి గాథాకథితాద్యాగమమజానన్, తథైవ ‘‘భిణ్ణఉ జేణ ణ జాణియఉ ణియదేహహం పరమత్థు . సో అంధఉ అవరహం అంధయహం కి మ దరిసావఇ పంథు..’’ ఇతి దోహకసూత్రకథితాద్యాగమపదసారభూతమ-

అన్వయార్థ : — [ఆగమహీనః ] ఆగమహీన [శ్రమణః ] శ్రమణ [ఆత్మానం ] ఆత్మాకో (నిజకో) ఔర [పరం ] పరకో [న ఏవ విజానాతి ] నహీం జానతా; [అర్థాన్ అవిజానన్ ] పదార్థోంకో నహీం జానతా హుఆ [భిక్షుః ] భిక్షు [కర్మాణి ] కర్మోంకో [కథం ] కిసప్రకార [క్షపయతి ] క్షయ కరే ? ..౨౩౩..

టీకా : — వాస్తవమేం ఆగమకే వినా ౧పరాత్మజ్ఞాన యా ౨పరమాత్మజ్ఞాన నహీం హోతా; ఔర పరాత్మజ్ఞానశూన్యకే యా పరమాత్మజ్ఞానశూన్యకే మోహాదిద్రవ్యభావకర్మోంకా యా ౩జ్ఞప్తిపరివర్తనరూప కర్మోంకా క్షయ నహీం హోతా . వహ ఇసప్రకార హై : —

ప్రథమ తో, ఆగమహీన యహ జగత — కి జో నిరవధి (అనాది) భవసరితాకే ప్రవాహకో బహానేవాలే మహామోహమలసే మలిన హై వహ — ధతూరా పియే హుఏ మనుష్యకీ భాఁతి వివేకకే నాశకో ప్రాప్త

.

౧. పరాత్మజ్ఞాన = పరకా ఔర ఆత్మాకా జ్ఞాన; స్వ – పరకా భేదజ్ఞాన .

౨. పరమాత్మజ్ఞాన = పరమాత్మాకా జ్ఞాన, ‘మైం సమస్త లోకాలోకకే జ్ఞాయక జ్ఞానస్వభావవాలా పరమ ఆత్మా హూఁ’ ఐసా

౩. జ్ఞప్తిపరివర్తన = జ్ఞప్తికా బదలనా, జాననేకీ క్రియాకా పరివర్తన (జ్ఞానకా ఏక జ్ఞేయసే దూసరే జ్ఞేయమేం బదలనా సో జ్ఞప్తిపరివర్తనరూప కర్మ హై .)

Page 434 of 513
PDF/HTML Page 467 of 546
single page version

పీతోన్మత్తకస్యేవావకీర్ణవివేకస్యావివిక్తేన జ్ఞానజ్యోతిషా నిరూపయతోప్యాత్మాత్మప్రదేశనిశ్చిత శరీరాదిద్రవ్యేషూపయోగమిశ్రితమోహరాగద్వేషాదిభావేషు చ స్వపరనిశ్చాయకాగమోపదేశపూర్వకస్వానుభవా- భావాదయం పరోయమాత్మేతి జ్ఞానం సిద్ధయేత్; తథా చ త్రిసమయపరిపాటీప్రకటితవిచిత్రపర్యాయ- ప్రాగ్భారాగాధగమ్భీరస్వభావం విశ్వమేవ జ్ఞేయీకృత్య ప్రతపతః పరమాత్మనిశ్చాయకాగమోపదేశపూర్వక- స్వానుభవాభావాత్ జ్ఞానస్వభావస్యైకస్య పరమాత్మనో జ్ఞానమపి న సిద్ధయేత్ . పరాత్మ- పరమాత్మజ్ఞానశూన్యస్య తు ద్రవ్యకర్మారబ్ధైః శరీరాదిభిస్తత్ప్రత్యయైర్మోహరాగద్వేషాదిభావైశ్చ సహైక్య- మాకలయతో వధ్యఘాతకవిభాగాభావాన్మోహాదిద్రవ్యభావకర్మణాం క్షపణం న సిద్ధయేత్; తథాచ ధ్యాత్మశాస్త్రం చాజానన్ పురుషో రాగాదిదోషరహితావ్యాబాధసుఖాదిగుణస్వరూపనిజాత్మద్రవ్యస్య భావకర్మ- శబ్దాభిధేయై రాగాదినానావికల్పజాలైర్నిశ్చయేన కర్మభిః సహ భేదం న జానాతి, తథైవ కర్మారివిధ్వంసక- హోనేసే ౧అవివిక్త జ్ఞానజ్యోతిసే యద్యపి దేఖతా హై తథాపి, ఉసే ౨స్వపరనిశ్చాయక ఆగమోపదేశపూర్వక స్వానుభవకే అభావకే కారణ, ఆత్మామేం ఔర ఆత్మప్రదేశస్థిత శరీరాదిద్రవ్యోంమేం తథా ఉపయోగమిశ్రిత మోహరాగద్వేషాదిభావోంమేం ‘యహ పర హై ఔర యహ ఆత్మా (-స్వ) హై’ ఐసా జ్ఞాన సిద్ధ నహీం హోతా; తథా ఉసే, ౩పరమాత్మనిశ్చాయక ఆగమోపదేశపూర్వక స్వానుభవకే అభావకే కారణ, జిసకే త్రికాల పరిపాటీమేం విచిత్ర పర్యాయోంకా సమూహ ప్రగట హోతా హై ఐసే అగాధ – గమ్భీరస్వభావ విశ్వకో జ్ఞేయరూప కరకే ౪ప్రతపిత జ్ఞానస్వభావీ ఏక పరమాత్మాకా జ్ఞాన భీ సిద్ధ నహీం హోతా .

ఔర (ఇసప్రకార) జో (౧) పరాత్మజ్ఞానసే తథా (౨) పరమాత్మజ్ఞానసే శూన్య హై ఉసే, (౧) ద్రవ్యకర్మసే హోనేవాలే శరీరాదికే సాథ తథా ౫తత్ప్రత్యయీ మోహరాగద్వేషాది భావోంకే సాథ ఏకతాకా అనుభవ కరనేసే ౬వధ్యఘాతకకే విభాగకా అభావ హోనేసే మోహాదిద్రవ్యభావకర్మోంకా క్షయ సిద్ధ నహీం హోతా, తథా (౨) ౭జ్ఞేయనిష్ఠతాసే ప్రత్యేక వస్తుకే ఉత్పాద – వినాశరూప పరిణమిత హోనేకే కారణ

౧. అవివిక్త = అవివేకవాలీ; వివేక శూన్య, భేద – హీన; అభిన్న; ఏకమేక .

౨. స్వపరనిశ్చాయక = స్వపరకా నిశ్చయ కరానేవాలా (ఆగమోపదేశ స్వపరకా నిశ్చయ కరానేవాలా హై అర్థాత్ స్వపరకా నిశ్చయ కరనేమేం నిమిత్తభూత హై .)

౩. పరమాత్మనిశ్చాయక = పరమాత్మాకా నిశ్చయ కరనేవాలా (అర్థాత్ జ్ఞానస్వభావ పరమాత్మాకా నిశ్చయ కరనేమేం నిమిత్తభూత .)

౪. ప్రతపిత = ప్రతాపవాన్ (జ్ఞానస్వభావ పరమాత్మా విశ్వకో జ్ఞేయరూప కరకే తపతా హై — ప్రతాపవాన్ వర్తతా హై .)

౫. తత్ప్రత్యయీ = తత్సమ్బన్ధీ, వహ జిసకా నిమిత్త హై ఐసే .

౬. వధ్యఘాతక = హనన యోగ్య ఔర హననకర్తా [ఆత్మా వధ్య హై ఔర మోహాదిభావకర్మ ఘాతక హైం . మోహాదిద్రవ్యకర్మ భీ ఆత్మాకే ఘాతమేం నిమిత్తభూత హోనేసే ఘాతక కహలాతే హైం .]]

౭. జ్ఞేయనిష్ఠ = జ్ఞేయోంమేం నిష్ఠావాలా; జ్ఞేయపరాయణ; జ్ఞేయసమ్ముఖ [అనాది సంసారమేం జ్ఞప్తి జ్ఞేయనిష్ఠ హోనేసే వహ ప్రత్యేక పదార్థకీ ఉత్పత్తి – వినాశరూప పరిణమిత హోనేసే పరివర్తనకో ప్రాప్త హోతీ రహతీ హై . పరమాత్మనిష్ఠతాకే బినా జ్ఞప్తికా వహ పరివర్తన అనివార్య హై .]]

Page 435 of 513
PDF/HTML Page 468 of 546
single page version

జ్ఞేయనిష్ఠతయా ప్రతివస్తు పాతోత్పాతపరిణతత్వేన జ్ఞప్తేరాసంసారాత్పరివర్తమానాయాః పరమాత్మనిష్ఠత్వ- మన్తరేణానివార్యపరివర్తతయా జ్ఞప్తిపరివర్తరూపకర్మణాం క్షపణమపి న సిద్ధయేత్ . అతః కర్మ- క్షపణార్థిభిః సర్వథాగమః పర్యుపాస్యః ..౨౩౩..

అథాగమ ఏవైకశ్చక్షుర్మోక్షమార్గముపసర్పతామిత్యనుశాస్తి — ఆగమచక్ఖూ సాహూ ఇందియచక్ఖూణి సవ్వభూదాణి .

దేవా య ఓహిచక్ఖూ సిద్ధా పుణ సవ్వదో చక్ఖూ ..౨౩౪.. స్వకీయపరమాత్మతత్త్వస్య జ్ఞానావరణాదిద్రవ్యకర్మభిరపి సహ పృథక్త్వం న వేత్తి, తథాచాశరీరలక్షణశుద్ధాత్మ- పదార్థస్య శరీరాదినోకర్మభిః సహాన్యత్వం న జానాతి . ఇత్థంభూతభేదజ్ఞానాభావాద్దేహస్థమపి నిజశుద్ధాత్మానం న రోచతే, సమస్తరాగాదిపరిహారేణ న చ భావయతి . తతశ్చ కథం కర్మక్షయో భవతి, న కథమపీతి . తతః కారణాన్మోక్షార్థినా పరమాగమాభ్యాస ఏవ కర్తవ్య ఇతి తాత్పర్యార్థః ..౨౩౩.. అథ మోక్షమార్గార్థినామాగమ అనాది సంసారసే పరివర్తనకో పానేవాలీ జో జ్ఞప్తి, ఉసకా పరివర్తన పరమాత్మనిష్ఠతాకే అతిరిక్త అనివార్య హోనేసే, జ్ఞప్తిపరివర్తనరూప కర్మోంకా క్షయ భీ సిద్ధ నహీం హోతా . ఇసలియే కర్మక్షయార్థియోంకో సర్వప్రకారసే ఆగమకీ పర్యుపాసనా కరనా యోగ్య హై .

భావార్థ : — ఆగమకీ పర్యుపాసనాసే రహిత జగతకో ఆగమోపదేశపూర్వక స్వానుభవ న హోనేసే ‘యహ జో అమూర్తిక ఆత్మా హై సో మైం హూఁ, ఔర యే సమానక్షేత్రావగాహీ శరీరాదిక వహ పర హైం’ ఇసీప్రకార ‘యే జో ఉపయోగ హై సో మైం హూఁ ఔర యే ఉపయోగమిశ్రిత మోహరాగద్వేషాదిభావ హైం సో పర హై’ ఇసప్రకార స్వ – పరకా భేదజ్ఞాన నహీం హోతా థా ఉసే ఆగమోపదేశపూర్వక స్వానుభవ న హోనేసే ‘మైం జ్ఞానస్వభావీ ఏక పరమాత్మా హూఁ’ ఐసా పరమాత్మజ్ఞాన భీ నహీం హోతా .

ఇసప్రకార జిసే (౧) స్వ – పర జ్ఞాన తథా (౨) పరమాత్మజ్ఞాన నహీం హై ఉసే, (౧) హనన హోనే యోగ్య స్వకా ఔర హననేవాలే మోహాదిద్రవ్యభావకర్మరూప పరకా భేదజ్ఞాన న హోనేసే మోహాదిద్రవ్యభావకర్మోంకా క్షయ నహీం హోతా, తథా (౨) పరమాత్మనిష్ఠతాకే అభావకే కారణ జ్ఞప్తికా పరివర్తన నహీం టలనేసే జ్ఞప్తిపరివర్తనరూప కర్మోంకా భీ క్షయ నహీం హోతా .

ఇసలియే మోక్షార్థియోంకో సర్వప్రకారసే సర్వజ్ఞకథిత ఆగమకా సేవన కరనా చాహియే ..౨౩౩..

అబ, మోక్షమార్గ పర చలనేవాలోంకో ఆగమ హీ ఏక చక్షు హై ఐసా ఉపదేశ కరతే హైం : —

Page 436 of 513
PDF/HTML Page 469 of 546
single page version

ఇహ తావద్భగవన్తః సిద్ధా ఏవ శుద్ధజ్ఞానమయత్వాత్సర్వతశ్చక్షుషః, శేషాణి తు సర్వాణ్యపి భూతాని మూర్తద్రవ్యావసక్తద్రష్టిత్వాదిన్ద్రియచక్షూంషి . దేవాస్తు సూక్ష్మత్వవిశిష్టమూర్తద్రవ్యగ్రాహిత్వాద- వధిచక్షుషః, అథ చ తేపి రూపిద్రవ్యమాత్రద్రష్టత్వేనేన్ద్రియచక్షుర్భ్యోవిశిష్యమాణా ఇన్ద్రియచక్షుష ఏవ . ఏవమమీషు సమస్తేష్వపి సంసారిషు మోహోపహతతయా జ్ఞేయనిష్ఠేషు సత్సు జ్ఞాననిష్ఠత్వమూల- శుద్ధాత్మతత్త్వసంవేదనసాధ్యం సర్వతశ్చక్షుస్త్వం న సిద్ధయేత్ . అథ తత్సిద్ధయే భగవన్తః శ్రమణా ఆగమచక్షుషో భవన్తి . తేన జ్ఞేయజ్ఞానయోరన్యోన్యసంవలనేనాశక్యవివేచనత్వే సత్యపి స్వపర- ఏవ ద్రష్టిరిత్యాఖ్యాతి — ఆగమచక్ఖూ శుద్ధాత్మాదిపదార్థప్రతిపాదకపరమాగమచక్షుషో భవన్తి . కే తే . సాహూ నిశ్చయరత్నత్రయాధారేణ నిజశుద్ధాత్మసాధకాః సాధవః . ఇందియచక్ఖూణి నిశ్చయేనాతీన్ద్రియామూర్తకేవలజ్ఞానాది- గుణస్వరూపాణ్యపి వ్యవహారేణానాదికర్మబన్ధవశాదిన్ద్రియాధీనత్వేనేన్ద్రియచక్షూంషి భవన్తి . కాని కర్తౄణి . సవ్వభూదాణి సర్వభూతాని సర్వసంసారిజీవా ఇత్యర్థః . దేవా య ఓహిచక్ఖూ దేవా అపి చ సూక్ష్మమూర్త- పుద్గలద్రవ్యవిషయావధిచక్షుషః . సిద్ధా పుణ సవ్వదో చక్ఖూ సిద్ధాః పునః శుద్ధబుద్ధైకస్వభావజీవలోకాకాశ- ప్రమితశుద్ధాసంఖ్యేయసర్వప్రదేశచక్షుష ఇతి . అనేన కిముక్తం భవతి . సర్వశుద్ధాత్మప్రదేశే లోచనోత్పత్తినిమిత్తం

అన్వయార్థ : — [సాధుః ] సాధు [ఆగమచక్షుః ] ఆగమచక్షు (-ఆగమరూప చక్షువాలే) హైం, [సర్వభూతాని ] సర్వప్రాణీ [ఇన్ద్రియ చక్షూంషి ] ఇన్ద్రియచక్షువాలే హైం, [దేవాః చ ] దేవ [అవధిచక్షుషః ] అవధిచక్షు హైం [పునః ] ఔర [సిద్ధాః ] సిద్ధ [సర్వతః చక్షుషః ] సర్వతఃచక్షు (-సర్వ ఓరసే చక్షువాలే అర్థాత్ సర్వాత్మప్రదేశోసే చక్షువాన్) హైం ..౨౩౪..

టీకా : — ప్రథమ తో ఇస లోకమేం భగవన్త సిద్ధ హీ శుద్ధజ్ఞానమయ హోనేసే సర్వతః చక్షు హైం, ఔర శేష ‘సభీ భూత (-జీవ), మూర్త ద్రవ్యోంమేం హీ ఉనకీ దృష్టి లగనేసే ఇన్ద్రియచక్షు హైం . దేవ సూక్ష్మత్వ- విశిష్ట మూర్త ద్రవ్యోంకో గ్రహణ కరతే హైం ఇసలియే వే అవధిచక్షు హైం; అథవా వే భీ, మాత్ర రూపీ ద్రవ్యోంకో దేఖతే హైం ఇసలియే ఉన్హేం ఇన్ద్రియచక్షువాలోంసే అలగ న కియా జాయ తో, ఇన్ద్రియచక్షు హీ హైం .’ ఇసప్రకార యహ సభీ సంసారీ మోహసే ౧ఉపహత హోనేకే కారణ జ్ఞేయనిష్ఠ హోనేసే, జ్ఞాననిష్ఠతాకా మూల జో శుద్ధాత్మ- తత్త్వకా సంవేదన ఉససే సాధ్య (-సధనేవాలా) ఐసా సర్వతః చక్షుపనా ఉనకే సిద్ధ నహీం హోతా .

అబ, ఉస (సర్వతఃచక్షుపనే) కీ సిద్ధికే లియే భగవంత శ్రమణ ఆగమచక్షు హోతే హైం . యద్యపి జ్ఞేయ ఔర జ్ఞానకా పారస్పరిక మిలన హో జానేసే ఉన్హేం భిన్న కరనా అశక్య హై (అర్థాత్ జ్ఞేయ జ్ఞానమేం జ్ఞాత న హోం ఐసా కరనా అశక్య హై ) తథాపి వే ఉస ఆగమచక్షుసే స్వపరకా విభాగ కరకే, మహామోహకో జిననే భేద డాలా హై ఐసే వర్తతే హుఏ పరమాత్మాకో పాకర, సతత జ్ఞాననిష్ఠ హీ రహతే హైం .

౧. ఉపహత = ఘాయల, అశుద్ధ, మలిన, భ్రష్ట .

Page 437 of 513
PDF/HTML Page 470 of 546
single page version

విభాగమారచయ్య నిర్భిన్నమహామోహాః సన్తః పరమాత్మానమవాప్య సతతం జ్ఞాననిష్ఠా ఏవావతిష్ఠన్తే . అతః సర్వమప్యాగమచక్షుషైవ ముముక్షూణాం ద్రష్టవ్యమ్ ..౨౩౪..

అథాగమచక్షుషా సర్వమేవ ద్రశ్యత ఏవేతి సమర్థయతి — సవ్వే ఆగమసిద్ధా అత్థా గుణపజ్జఏహిం చిత్తేహిం .

ఆగమేన తావత్సర్వాణ్యపి ద్రవ్యాణి ప్రమీయన్తే, విస్పష్టతర్కణస్య సర్వద్రవ్యాణామ- విరుద్ధత్వాత్; విచిత్రగుణపర్యాయవిశిష్టాని చ ప్రతీయన్తే, సహక్రమప్రవృత్తానేకధర్మవ్యాపకా- పరమాగమోపదేశాదుత్పన్నం నిర్వికారం మోక్షార్థిభిః స్వసంవేదనజ్ఞానమేవ భావనీయమితి ..౨౩౪.. అథాగమ- లోచనేన సర్వం ద్రశ్యత ఇతి ప్రజ్ఞాపయతి — సవ్వే ఆగమసిద్ధా సర్వేప్యాగమసిద్ధా ఆగమేన జ్ఞాతాః . కే తే . అత్థా విశుద్ధజ్ఞానదర్శనస్వభావో యోసౌ పరమాత్మపదార్థస్తత్ప్రభృతయోర్థాః . కథం సిద్ధాః . గుణపజ్జఏహిం

ఇససే (ఐసా కహా జాతా హై కి) ముముక్షుఓంకో సబ కుఛ ఆగమరూప చక్షు ద్వారా హీ దేఖనా చాహియే ..౨౩౪..

అబ, యహ సమర్థన కరతే హైం కి ఆగమరూప చక్షుసే సబ కుఛ దిఖాఈ దేతా హీ హై : —

అన్వయార్థ : — [సర్వే అర్థాః ] సమస్త పదార్థ [చిత్రైః గుణపర్యాయైః ] విచిత్ర (అనేక ప్రకారకీ) గుణపర్యాయోం సహిత [ఆగమసిద్ధాః ] ఆగమసిద్ధ హైం . [తాన్ అపి ] ఉన్హేం భీ [తే శ్రమణాః ] వే శ్రమణ [ఆగమేన హి దృష్టా ] ఆగమ ద్వారా వాస్తవమేం దేఖకర [జానన్తి ] జానతే హైం ..౨౩౫..

టీకా : — ప్రథమ తో, ఆగమ ద్వారా సభీ ద్రవ్య ప్రమేయ (జ్ఞేయ) హోతే హైం, క్యోంకి సర్వద్రవ్య విస్పష్ట తర్కణాసే అవిరుద్ధ హైం, ( – సర్వ ద్రవ్య ఆగమానుసార జో విశేష స్పష్ట తర్క ఉసకే సాథ మేలవాలే హైం, అర్థాత్ వే ఆగమానుసార విస్పష్ట విచారసే జ్ఞాత హోం ఐసే హైం ) . ఔర ఆగమసే వే ద్రవ్య విచిత్ర గుణపర్యాయవాలే ప్రతీత హోతే హైం, క్యోంకి ఆగమకో సహప్రవృత్త ఔర క్రమప్రవృత్త అనేక ధర్మోంమేం

Page 438 of 513
PDF/HTML Page 471 of 546
single page version

నేకాన్తమయత్వేనైవాగమస్య ప్రమాణత్వోపపత్తేః . అతః సర్వేర్థా ఆగమసిద్ధా ఏవ భవన్తి . అథ తే శ్రమణానాం జ్ఞేయత్వమాపద్యన్తే స్వయమేవ, విచిత్రగుణపర్యాయవిశిష్టసర్వద్రవ్యవ్యాపకానేకాన్తాత్మక- శ్రుతజ్ఞానోపయోగీభూయ విపరిణమనాత్ . అతో న కించిదప్యాగమచక్షుషామద్రశ్యం స్యాత్ ..౨౩౫..

ఆగమపువ్వా దిట్ఠీ ణ భవది జస్సేహ సంజమో తస్స .

ణత్థీది భణది సుత్తం అసంజదో హోది కిధ సమణో ..౨౩౬.. చిత్తేహిం విచిత్రగుణపర్యాయైః సహ . జాణంతి జానన్తి . కాన్ . తే వి తాన్ పూర్వోక్తార్థగుణపర్యాయాన్ . కిం కృత్వా పూర్వమ్ . పేచ్ఛిత్తా ద్రష్టవా జ్ఞాత్వా . కేన . ఆగమేణ హి ఆగమేనైవ . అయమత్రార్థః — పూర్వమాగమం పఠిత్వా పశ్చాజ్జానన్తి . తే సమణా తే శ్రమణా భవన్తీతి . అత్రేదం భణితం భవతి — సర్వే ద్రవ్యగుణపర్యాయాః పరమాగమేన జ్ఞాయన్తే . కస్మాత్ . ఆగమస్య పరోక్షరూపేణ కేవలజ్ఞానసమానత్వాత్ . పశ్చాదాగమాధారేణ స్వసంవేదనజ్ఞానే జాతే స్వసంవేదనజ్ఞానబలేన కేవలజ్ఞానే చ జాతే ప్రత్యక్షా అపి భవన్తి . తతఃకారణాదాగమచక్షుషా పరంపరయా సర్వం ద్రశ్యం భవతీతి ..౨౩౫.. ఏవమాగమాభ్యాసకథనరూపేణ ప్రథమస్థలే సూత్రచతుష్టయం గతమ్ . అథాగమపరిజ్ఞాన- తత్త్వార్థశ్రద్ధానతదుభయపూర్వకసంయతత్వత్రయస్య మోక్షమార్గత్వం నియమయతి — ఆగమపువ్వా దిట్ఠీ ణ భవది జస్సేహ వ్యాపక (-అనేక ధర్మోంకో కహనేవాలా) ౧అనేకాన్తమయ హోనేసే ఆగమకో ప్రమాణతాకీ ఉపపత్తి హై (అర్థాత్ ఆగమ ప్రమాణభూత సిద్ధ హోతా హై ) . ఇససే సభీ పదార్థ ఆగమసిద్ధ హీ హైం . ఔర వే శ్రమణోంకో స్వయమేవ జ్ఞేయభూత హోతే హైం, క్యోంకి శ్రమణ విచిత్రగుణపర్యాయవాలే సర్వద్రవ్యోంమేం వ్యాపక (-సర్వద్రవ్యోంకో జాననేవాలే) అనేకాన్తాత్మక ౨శ్రుతజ్ఞానోపయోగరూప హోకర పరిణమిత హోతే హైం .

ఇససే (ఐసా కహా హై కి) ఆగమచక్షుఓంకో (-ఆగమరూప చక్షువాలోంకో) కుఛ భీ అదృశ్య నహీం హై ..౨౩౫..

అబ, ఆగమజ్ఞాన, తత్పూర్వక తత్త్వార్థశ్రద్ధాన ఔర తదుభయపూర్వక సంయతత్త్వకీ యుగపతతాకో మోక్షమార్గపనా హోనేకా నియమ కరతే హైం . [అర్థాత్ ఐసా నియమ సిద్ధ కరతే హైం కి — ౧ – ఆగమజ్ఞాన, మోక్షమార్గ హై ] : —

౨ – తత్పూర్వక తత్త్వార్థశ్రద్ధాన ఔర ౩ – ఉన దోనోం పూర్వక సంయతపనా ఇన తీనోంకా సాథ హోనా హీ

౧. అనేకాన్త = అనేక అన్త; అనేక ధర్మ . [ద్రవ్యశ్రుత అనేకాన్తమయ హై; సర్వద్రవ్యోంకే ఏక హీ సాథ ఔర క్రమశః ప్రవర్తమాన అనేక ధర్మోంమేం వ్యాప్త (ఉన్హేం కహనేవాలే) అనేక ధర్మ ద్రవ్యశ్రుతమేం హైం .]]

౨. శ్రుతజ్ఞానోపయోగ అనేకాన్తాత్మక హై . సర్వ ద్రవ్యోంకే అనేక ధర్మోంమేం వ్యాప్త (ఉన్హేం జాననేవాలే అనేక ధర్మ భావశ్రుతజ్ఞానమేం హైం ) .

Page 439 of 513
PDF/HTML Page 472 of 546
single page version

ఇహ హి సర్వస్యాపి స్యాత్కారకేతనాగమపూర్వికయా తత్త్వార్థశ్రద్ధానలక్షణయా ద్రష్టయా శూన్యస్య స్వపరవిభాగాభావాత్ కాయకషాయైః సహైక్యమధ్యవసతోనిరుద్ధవిషయాభిలాషతయా షడ్జీవనికాయ- ఘాతినో భూత్వా సర్వతోపి కృతప్రవృత్తేః సర్వతో నివృత్త్యభావాత్తథా పరమాత్మజ్ఞానాభావాద్ జ్ఞేయచక్ర- క్రమాక్రమణనిరర్గలజ్ఞప్తితయా జ్ఞానరూపాత్మతత్త్వైకాగ్ా్రయప్రవృత్త్యభావాచ్చ సంయమ ఏవ న తావత్ సిద్ధయేత్ . ఆగమపూర్వికా ద్రష్టిః సమ్యక్త్వం నాస్తి యస్యేహ లోకే సంజమో తస్స ణత్థి సంయమస్తస్య నాస్తి ఇది భణది ఇత్యేవం భణతి కథయతి . కిం కర్తృ . సుత్తం సూత్రమాగమః . అసంజదో హోది కిధ సమణో అసంయతః సన్ శ్రమణస్తపోధనః కథం భవతి, న కథమపీతి . తథాహి — యది నిర్దోషినిజపరమాత్మైవోపాదేయ ఇతి రుచిరూపం సమ్యక్త్వం నాస్తి తర్హి పరమాగమబలేన విశదైకజ్ఞానరూపమాత్మానం జానన్నపి సమ్యగ్ద్రష్టిర్న భవతి, జ్ఞానీ చ న భవతి, తద్ద్వయాభావే సతి పఞ్చేన్ద్రియవిషయాభిలాషషడ్జీవవధవ్యావృత్తోపి సంయతో న భవతి . తతః

అన్వయార్థ : — [ఇహ ] ఇస లోకమేం [యస్య ] జిసకీ [ఆగమపూర్వా దృష్టిః ] ఆగమపూర్వక దృష్టి (దర్శన) [న భవతి ] నహీం హై [తస్య ] ఉసకే [సంయమః ] సంయమ [నాస్తి ] నహీం హై, [ఇతి ] ఇసప్రకార [సూత్రం భణతి ] సూత్ర కహతా హై; ఔర [అసంయతః ] అసంయత వహ [శ్రమణః ] శ్రమణ [కథం భవతి ] కైసే హో సకతా హై ? ..౨౩౬..

టీకా : — ఇస లోకమేం వాస్తవమేం, స్యాత్కార జిసకా చిహ్న హై ఐసే ఆగమపూర్వక క్యోంకి (౧) స్వపరకే విభాగకే అభావకే కారణ కాయా ఔర కషాయోంకే సాథ ఏకతాకా అధ్యవసాయ కరనేవాలే ఐసే వే జీవ, ౨విషయోంకీ అభిలాషాకా నిరోధ నహీం హోనేసే ఛహ జీవనికాయకే ఘాతీ హోకర సర్వతః (సబ ఓర సే) ప్రవృత్తి కరతే హైం, ఇసలియే ఉనకే సర్వతః నివృత్తికా అభావ హై . (అర్థాత్ కిసీ భీ ఓరసే – కించిత్మాత్ర భీ నివృత్తి నహీం హై ), తథాపి (౨) ఉనకే పరమాత్మజ్ఞానకే అభావకే కారణ జ్ఞేయసమూహకో క్రమశః జాననేవాలీ ౩నిరర్గల జ్ఞప్తి

౧తత్త్వార్థశ్రద్ధానలక్షణవాలీ దృష్టిసే జో శూన్య హై ఉన సభీకో ప్రథమ తో సంయమ హీ సిద్ధ నహీం హోతా,

౧. తత్త్వార్థశ్రద్ధానలక్షణవాలీ = తత్త్వార్థకా శ్రద్ధాన జిసకా లక్షణ హై ఐసీ . [సమ్యగ్దర్శనకా లక్షణ తత్త్వార్థశ్రద్ధాన హై . వహ ఆగమపూర్వక హోతా హై . ఆగమకా చిహ్న ‘స్యాత్’ కార హై] .]

౨. జిన జీవోంకో స్వపరకా భేదజ్ఞాన నహీం హై ఉనకే భలే హీ కదాచిత్ పంచేన్ద్రియోంకే విషయోంకా సంయోగ దిఖాఈ న దేతా హో, ఛహ జీవనికాయకీ ద్రవ్యహింసా న దిఖాఈ దేతీ హో ఔర ఇసప్రకార సంయోగసే నివృత్తి దిఖాఈ దేతీ
హో, తథాపి కాయా ఔర కషాయకే సాథ ఏకత్వ మాననేవాలే ఉన జీవోంకే వాస్తవమేం పంచేన్ద్రియకే విషయోంకీ
అభిలాషాకా నిరోధ నహీం హై, హింసాకా కించిత్మాత్ర అభావ నహీం హై ఔర ఇసీప్రకార పరభావసే కించిత్మాత్ర
నివృత్తి నహీం హై .

౩. నిరర్గల = నిరంకుశ; సంయమరహిత; స్వచ్ఛన్దీ .

Page 440 of 513
PDF/HTML Page 473 of 546
single page version

అసిద్ధసంయమస్య తు సునిశ్చితైకాగ్ా్రయగతత్వరూపం మోక్షమార్గాపరనామ శ్రామణ్యమేవ న సిద్ధయేత్ . అత ఆగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధానసంయతత్వానాం యౌగపద్యస్యైవ మోక్షమార్గత్వం నియమ్యేత ..౨౩౬..

అథాగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధానసంయతత్వానామయౌగపద్యస్య మోక్షమార్గత్వం విఘటయతి — ణ హి ఆగమేణ సిజ్ఝది సద్దహణం జది వి ణత్థి అత్థేసు .

స్థితమేతత్ – పరమాగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధానసంయతత్వత్రయమేవ ముక్తికారణమితి ..౨౩౬.. అథాగమజ్ఞానతత్త్వార్థ- శ్రద్ధానసంయతత్వానాం యౌగపద్యాభావే మోక్షో నాస్తీతి వ్యవస్థాపయతి — ణ హి ఆగమేణ సిజ్ఝది ఆగమజనిత- పరమాత్మజ్ఞానేన న సిద్ధయతి, సద్దహణం జది వి ణత్థి అత్థేసు శ్రద్ధానం యది చ నాస్తి పరమాత్మాదిపదార్థేషు . సద్దహమాణో అత్థే శ్రద్దధానో వా చిదానన్దైకస్వభావనిజపరమాత్మాదిపదార్థాన్, అసంజదో వా ణ ణివ్వాది విషయ- కషాయాధీనత్వేనాసంయతో వా న నిర్వాతి, నిర్వాణం న లభత ఇతి . తథాహి – యథా ప్రదీపసహితపురుషస్య కూపపతనప్రస్తావే కూపపతనాన్నివర్తనం మమ హితమితి నిశ్చయరూపం శ్రద్ధానం యది నాస్తి తదా తస్య ప్రదీపః కిం కరోతి, న కిమపి . తథా జీవస్యాపి పరమాగమాధారేణ సకలపదార్థజ్ఞేయాకారకరమ్బితవిశదైకజ్ఞానరూపం హోనేసే జ్ఞానరూప ఆత్మతత్త్వమేం ఏకాగ్రతాకీ ప్రవృత్తికా అభావ హై . (ఇసప్రకార ఉనకే సంయమ సిద్ధ నహీం హోతా) ఔర (-ఇసప్రకార) జినకే సంయమ సిద్ధ నహీం హోతా ఉన్హేం ౧సునిశ్చిత ఐకాగ్య్రాపరిణతతారూప శ్రామణ్య హీ – జిసకా దూసరా నామ మోక్షమార్గ హై వహీ — సిద్ధ నహీం హోతా .

ఇససే ఆగమజ్ఞాన – తత్త్వార్థశ్రద్ధాన ఔర సంయతత్త్వకే యుగపతపనేకో హీ మోక్షమార్గపనా హోనేకా నియమ హోతా హై ..౨౩౬..

అబ, ఐసా సిద్ధ కరతే హైం కి — ఆగమజ్ఞాన – తత్త్వార్థశ్రద్ధాన ఔర సంయతత్త్వకే అయుగపత్పనేకో మోక్షమార్గత్వ ఘటిత నహీం హోతా : —

అన్వయార్థ : — [ఆగమేన ] ఆగమసే, [యది అపి ] యది [అర్థేషు శ్రద్ధానం నాస్తి ] పదార్థోంకా శ్రద్ధాన న హో తో, [న హి సిద్ధయతి ] సిద్ధి (ముక్తి) నహీం హోతీ; [అర్థాన్ శ్రద్ధధానః ] పదార్థోంకా శ్రద్ధాన కరనేవాలా భీ [అసంయతః వా ] యది అసంయత హో తో [న నిర్వాతి ] నిర్వాణకో ప్రాప్త నహీం హోతా ..౨౩౭..

౧. సునిశ్చిత = దృఢ . (దృఢతాపూర్వక ఏకాగ్రతామేం పరిణమిత హోనా సో శ్రామణ్య హై .)

Page 441 of 513
PDF/HTML Page 474 of 546
single page version

శ్రద్ధానశూన్యేనాగమజనితేన జ్ఞానేన, తదవినాభావినా శ్రద్ధానేన చ సంయమశూన్యేన, న తావత్సిద్ధయతి . తథా హి — ఆగమబలేన సక లపదార్థాన్ విస్పష్టం తర్కయన్నపి, యది సక ల- పదార్థజ్ఞేయాకారకరమ్బితవిశదైకజ్ఞానాకారమాత్మానం న తథా ప్రత్యేతి, తదా యథోదితాత్మనః శ్రద్ధాన- శూన్యతయా యథోదితమాత్మానమననుభవన్ కథం నామ జ్ఞేయనిమగ్నో జ్ఞానవిమూఢో జ్ఞానీ స్యాత్ . అజ్ఞానినశ్చ జ్ఞేయద్యోతకో భవన్నప్యాగమః కిం కుర్యాత్ . తతః శ్రద్ధానశూన్యాదాగమాన్నాస్తి సిద్ధిః . కించ, సకలపదార్థజ్ఞేయాకారకరమ్బితవిశదైకజ్ఞానాకారమాత్మానం శ్రద్దధానోప్యనుభవన్నపి, యది స్వస్మిన్నేవ సంయమ్య న వర్తయతి, తదానాదిమోహరాగద్వేషవాసనోపజనితపరద్రవ్యచఙ్క్రమణస్వైరిణ్యా- శ్చిద్వృత్తేః స్వస్మిన్నేవ స్థానాన్నిర్వాసననిష్కమ్పైకతత్త్వమూర్చ్ఛితచిద్వృత్త్యభావాత్కథం నామ సంయతః స్యాత్ . స్వాత్మానం జానతోపి మమాత్మైవోపాదేయ ఇతి నిశ్చయరూపం యది శ్రద్ధానం నాస్తి తదా తస్య ప్రదీపస్థానీయ ఆగమః కిం కరోతి, న కిమపి . యథా వా స ఏవ ప్రదీపసహితపురుషః స్వకీయపౌరుషబలేన కూపపతనాద్యది న నివర్తతే తదా తస్య శ్రద్ధానం ప్రదీపో ద్రష్టిర్వా కిం కరోతి, న కిమపి . తథాయం జీవః

టీకా : — ఆగమజనిత జ్ఞానసే, యది వహ శ్రద్ధానశూన్య హో తో సిద్ధి నహీం హోతీ; తథా ఉసకే (-ఆగమజ్ఞానకే) వినా జో నహీం హోతా ఐసే శ్రద్ధానసే భీ యది వహ (శ్రద్ధాన) సంయమశూన్య హో తో సిద్ధి నహీం హోతీ . వహ ఇసప్రకార : —

ఆగమబలసే సకల పదార్థోంకీ విస్పష్ట ౧తర్కణా కరతా హుఆ భీ యది జీవ సకల పదార్థోంకే జ్ఞేయాకారోంకే సాథ ౨మిలిత హోనేవాలా విశద ఏక జ్ఞాన జిసకా ఆకార హై ఐసే ఆత్మాకో ఉసప్రకారసే ప్రతీత నహీం కరతా తో యథోక్త ఆత్మాకే శ్రద్ధానసే శూన్య హోనేకే కారణ జో యథోక్త ఆత్మాకా అనుభవ నహీం కరతా ఐసా వహ జ్ఞేయనిమగ్న జ్ఞానవిమూఢ జీవ కైసే జ్ఞానీ హోగా ? (నహీం హోగా, వహ అజ్ఞానీ హీ హోగా .) ఔర అజ్ఞానీకో, జ్ఞేయద్యోతక హోనే పర భీ, ఆగమ క్యా కరేగా ? (-ఆగమ జ్ఞేయోంకా ప్రకాశక హోనే పర భీ వహ అజ్ఞానీకే లియే క్యా కర సకతా హై ?) ఇసలియే శ్రద్ధానశూన్య ఆగమసే సిద్ధి నహీం హోతీ .

ఔర, సకల పదార్థోంకే జ్ఞేయాకారోంకే సాథ మిలిత హోతా హుఆ విశద ఏక జ్ఞాన జిసకా ఆకార హై ఐసే ఆత్మాకా శ్రద్ధాన కరతా హుఆ భీ, అనుభవ కరతా హుఆ భీ యది జీవ అపనేమేం హీ సంయమిత (-అంకుశిత) హోకర నహీం రహతా, తో అనాది మోహరాగద్వేషకీ వాసనాసే జనిత జో పరద్రవ్యమేం భ్రమణ ఉసకే కారణ జో స్వైరిణీ (-స్వచ్ఛందీ, వ్యభిచారిణీ) హై ఐసీ చిద్వృత్తి (- చైతన్యకీ పరిణతి) అపనేమేం హీ రహనేసే, వాసనారహిత నిష్కంప ఏక తత్త్వమేం లీన చిద్వృత్తికా అభావ హోనేసే, వహ కైసే సంయత హోగా ? (నహీం హోగా, అసంయత హీ హోగా) ఔర అసంయతకో, యథోక్త ప్ర. ౫౬

౧. తర్కణా = విచారణా; యుక్తి ఇత్యాదికే ఆశ్రయవాలా జ్ఞాన .

౨. మిలిత హోనే వాలా = మిశ్రిత హోనేవాలా; సంబంధకో ప్రాప్త; అర్థాత్ ఉన్హేం జాననేవాలా . [సమస్త పదార్థోంకే జ్ఞేయాకార జిసమేం ప్రతిబింబిత హోతే హైం అర్థాత్ ఉన్హేం జానతా హై ఐసా స్పష్ట ఏక జ్ఞాన హీ ఆత్మాకా రూప హై .]]

Page 442 of 513
PDF/HTML Page 475 of 546
single page version

అసంయతస్య చ యథోదితాత్మతత్త్వప్రతీతిరూపం శ్రద్ధానం యథోదితాత్మతత్త్వానుభూతిరూపం జ్ఞానం వా కిం కుర్యాత్ . తతః సంయమశూన్యాత్ శ్రద్ధానాత్ జ్ఞానాద్వా నాస్తి సిద్ధిః . అత ఆగమజ్ఞానతత్త్వార్థ- శ్రద్ధానసంయతత్వానామయౌగపద్యస్య మోక్షమార్గత్వం విఘటేతైవ ..౨౩౭..

అథాగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధానసంయతత్వానాం యౌగపద్యేప్యాత్మజ్ఞానస్య మోక్షమార్గసాధకతమత్వం ద్యోతయతి —

శ్రద్ధానజ్ఞానసహితోపి పౌరుషస్థానీయచారిత్రబలేన రాగాదివికల్పరూపాదసంయమాద్యది న నివర్తతే తదా తస్య శ్రద్ధానం జ్ఞానం వా కిం కుర్యాత్, న కిమపీతి . అతః ఏతదాయాతి – పరమాగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధానసంయతత్వానాం మధ్యే ద్వయేనైకేన వా నిర్వాణం నాస్తి, కింతు త్రయేణేతి ..౨౩౭.. ఏవం భేదాభేదరత్నత్రయాత్మకమోక్షమార్గ- స్థాపనముఖ్యత్వేన ద్వితీయస్థలే గాథాచతుష్టయం గతమ్ . కించ బహిరాత్మావస్థాన్తరాత్మావస్థాపరమాత్మావస్థా- మోక్షావస్థాత్రయం తిష్ఠతి . అవస్థాత్రయేనుగతాకారం ద్రవ్యం తిష్ఠతి . ఏవం పరస్పరసాపేక్షద్రవ్యపర్యాయాత్మకో జీవపదార్థః. తత్ర మోక్షకారణం చిన్త్యతే . మిథ్యాత్వరాగాదిరూపా బహిరాత్మావస్థా తావదశుద్ధా, ముక్తికారణం ఆత్మతత్త్వకీ ప్రతీతిరూప శ్రద్ధాన యా యథోక్త ఆత్మతత్త్వకీ అనుభూతిరూప జ్ఞాన క్యా కరేగా ? ఇసలియే సంయమశూన్య శ్రద్ధానసే యా జ్ఞానసే సిద్ధి నహీం హోతీ .

ఇససే ఆగమజ్ఞాన – తత్త్వార్థశ్రద్ధాన – సంయతత్త్వకే అయుగపత్పనేకో మోక్షమార్గపనా ఘటిత నహీం హోతా ..౨౩౭..

అబ, ఆగమజ్ఞాన – తత్త్వార్థశ్రద్ధాన – సంయతత్త్వకా యుగపత్పనా హోనే పర భీ, ఆత్మజ్ఞాన మోక్షమార్గకా సాధకతమ (ఉత్కృష్ట సాధక) హై ఐసా సమఝాతే హైం : —

అన్వయార్థ : — [యత్ కర్మ ] జో కర్మ [అజ్ఞానీ ] అజ్ఞానీ [భవశతసహస్రకోటిభిః ] లక్షకోటి భవోంమేం [క్షపయతి ] ఖపాతా హై, [తత్ ] వహ కర్మ [జ్ఞానీ ] జ్ఞానీ [త్రిభిః గుప్తః ] తీన ప్రకార (మన – వచన – కాయ) సే గుప్త హోనేసే [ఉచ్ఛ్వాసమాత్రేణ ] ఉచ్ఛ్వాసమాత్రమేం [క్షపయతి ] ఖపా దేతా హై ..౨౩౮..

Page 443 of 513
PDF/HTML Page 476 of 546
single page version

యదజ్ఞానీ కర్మ క్రమపరిపాటయా బాలతపోవైచిత్ర్యోపక్రమేణ చ పచ్యమానముపాత్తరాగద్వేషతయా సుఖదుఃఖాదివికారభావపరిణతః పునరారోపితసన్తానం భవశతసహస్రకోటీభిః కథంచన నిస్తరతి, తదేవ జ్ఞానీ స్యాత్కారకేతనాగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధానసంయతత్వయౌగపద్యాతిశయప్రసాదాసాదితశుద్ధ- జ్ఞానమయాత్మతత్త్వానుభూతిలక్షణజ్ఞానిత్వసద్భావాత్కాయవాఙ్మనఃకర్మోపరమప్రవృత్తత్రిగుప్తత్వాత్ ప్రచణ్డోప- న భవతి . మోక్షావస్థా శుద్ధా ఫలభూతా, సా చాగ్రే తిష్ఠతి . ఏతాభ్యాం ద్వాభ్యాం భిన్నా యాన్తరాత్మావస్థా సా మిథ్యాత్వరాగాదిరహితత్వేన శుద్ధా . యథా సూక్ష్మనిగోతజ్ఞానే శేషావరణే సత్యపి క్షయోపశమజ్ఞానావరణం నాస్తి తథాత్రాపి కేవలజ్ఞానావరణే సత్యప్యేకదేశక్షయోపశమజ్ఞానాపేక్షయా నాస్త్యావరణమ్ . యావతాంశేన నిరావరణా రాగాదిరహితత్వేన శుద్ధా చ తావతాంశేన మోక్షకారణం భవతి . తత్ర శుద్ధపారిణామికభావరూపం పరమాత్మద్రవ్యం ధ్యేయం భవతి, తచ్చ తస్మాదన్తరాత్మధ్యానావస్థావిశేషాత్కథంచిద్భిన్నమ్ . యదైకాన్తేనాభిన్నం భవతి తదా మోక్షేపి ధ్యానం ప్రాప్నోతి, అథవాస్య ధ్యానపర్యాయస్య వినాశే సతి తస్య పారిణామిక- భావస్యాపి వినాశః ప్రాప్నోతి . ఏవం బహిరాత్మాన్తరాత్మపరమాత్మకథనరూపేణ మోక్షమార్గో జ్ఞాతవ్యః . అథ పరమాగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధానసంయతత్వానాం భేదరత్నత్రయరూపాణాం మేలాపకేపి, యదభేదరత్నత్రయాత్మకం నిర్వికల్ప- సమాధిలక్షణమాత్మజ్ఞానం, నిశ్చయేన తదేవ ముక్తికారణమితి ప్రతిపాదయతి — జం అణ్ణాణీ కమ్మం ఖవేది నిర్వికల్పసమాధిరూపనిశ్చయరత్నత్రయాత్మకవిశిష్టభేదజ్ఞానాభావాదజ్ఞానీ జీవో యత్కర్మ క్షపయతి . కాభిః కరణభూతాభిః . భవసయసహస్సకోడీహిం భవశతసహస్రకోటిభిః . తం ణాణీ తిహిం గుత్తో తత్కర్మ జ్ఞానీ జీవస్త్రి- గుప్తిగుప్తః సన్ ఖవేది ఉస్సాసమేత్తేణ క్షపయత్యుచ్ఛ్వాసమాత్రేణేతి . తద్యథా — బహిర్విషయే పరమాగమాభ్యాసబలేన యత్సమ్యక్పరిజ్ఞానం తథైవ శ్రద్ధానం వ్రతాద్యనుష్ఠానం చేతి త్రయం, తత్త్రయాధారేణోత్పన్నం సిద్ధజీవవిషయే సమ్యక్- పరిజ్ఞానం శ్రద్ధానం తద్గుణస్మరణానుకూలమనుష్ఠానం చేతి త్రయం, తత్త్రయాధారేణోత్పన్నం విశదాఖణ్డైకజ్ఞానాకారే స్వశుద్ధాత్మని పరిచ్ఛిత్తిరూపం సవికల్పజ్ఞానం స్వశుద్ధాత్మోపాదేయభూతరుచివికల్పరూపం సమ్యగ్దర్శనం తత్రైవాత్మని రాగాదివికల్పనివృత్తిరూపం సవికల్పచారిత్రమితి త్రయమ్ . తత్త్రయప్రసాదేనోత్పన్నం యన్నిర్వికల్పసమాధిరూపం నిశ్చయరత్నత్రయలక్షణం విశిష్టస్వసంవేదనజ్ఞానం తదభావాదజ్ఞానీ జీవో బహుభవకోటిభిర్యత్కర్మ క్షపయతి,

టీకా : — జో కర్మ (అజ్ఞానీకో) క్రమపరిపాటీసే తథా అనేక ప్రకారకే బాలతపాదిరూప ఉద్యమసే పకతే హుఏ, రాగద్వేషకో గ్రహణ కియా హోనేసే సుఖదుఃఖాది వికారభావరూప పరిణమిత హోనేసే పునః సంతానకో ఆరోపిత కరతా జాయ ఇసప్రకార, లక్షకోటిభవోం ద్వారా చాహే జిసప్రకార (-మహా కష్టసే) అజ్ఞానీ పార కర జాతా హై, వహీ కర్మ, (జ్ఞానీకో స్యాత్కారకేతన ఆగమజ్ఞాన, తత్త్వార్థశ్రద్ధాన ఔర సంయతత్త్వకే యుగపత్పనేకే అతిశయప్రసాదసే ప్రాప్త కీ హుఈ శుద్ధజ్ఞానమయ ఆత్మతత్త్వకీ అనుభూతి జిసకా లక్షణ హై ఐసే జ్ఞానీపనకే సద్భావకే కారణ కాయ – వచన – మనకే కర్మోంకే ౧ఉపరమసే త్రిగుప్తితా ప్రవర్తమాన హోనేసే ప్రచణ్డ ఉద్యమ సే పకతా హుఆ, రాగద్వేషకే ఛోడనేసే సమస్త సుఖదుఃఖాది వికార అత్యన్త నిరస్త హుఆ హోనేసే పునఃసంతానకో ఆరోపిత న కరతా జాయ

౧. ఉపరమ = విరామ, అటక జానా వహ, రుక జానా వహ; [జ్ఞానీకే జ్ఞానీపనకే కారణ కాయ – వచన – మన సంబంధీ కార్య రుక జానేసే త్రిగుప్తతా ప్రవర్తతీ హై .]]

Page 444 of 513
PDF/HTML Page 477 of 546
single page version

క్రమపచ్యమానమపహస్తితరాగద్వేషతయా దూరనిరస్తసమస్తసుఖదుఃఖాదివికారః పునరనారోపితసన్తాన- ముచ్ఛ్వాసమాత్రేణైవ లీలయైవ పాతయతి . అత ఆగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధానసంయతత్వయౌగపద్యేప్యాత్మ- జ్ఞానమేవ మోక్షమార్గసాధకతమమనుమన్తవ్యమ్ ..౨౩౮..

అథాత్మజ్ఞానశూన్యస్య సర్వాగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధానసంయతత్వానాం యౌగపద్యమప్యకిం చిత్క ర- మిత్యనుశాస్తి — పరమాణుపమాణం వా ముచ్ఛా దేహాదిఏసు జస్స పుణో .

విజ్జది జది సో సిద్ధిం ణ లహది సవ్వాగమధరో వి ..౨౩౯.. తత్కర్మ జ్ఞానీ జీవః పూర్వోక్తజ్ఞానగుణసద్భావాత్ త్రిగుప్తిగుప్తః సన్నుచ్ఛ్వాసమాత్రేణ లీలయైవ క్షపయతీతి . తతో జ్ఞాయతే పరమాగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధానసంయతత్వానాం భేదరత్నత్రయరూపాణాం సద్భావేప్యభేదరత్నత్రయరూపస్య స్వ- సంవేదనజ్ఞానస్యైవ ప్రధానత్వమితి ..౨౩౮.. అథ పూర్వసూత్రోక్తాత్మజ్ఞానరహితస్య సర్వాగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధాన- ఇసప్రకార ఉచ్ఛ్వాసమాత్రమేం హీ లీలాసే హీ జ్ఞానీ నష్ట కర దేతా హై .

ఇససే ఆగమజ్ఞాన, తత్త్వార్థశ్రద్ధాన ఔర సంయతత్త్వకా యుగపత్పనా హోనే పర భీ ఆత్మజ్ఞానకో హీ మోక్షమార్గకా సాధకతమ సంమత కరనా .

భావార్థ : — అజ్ఞానీకే క్రమశః తథా బాలతపాదిరూప ఉద్యమసే కర్మ పకతే హైం ఔర

౧జ్ఞానీపనకే కారణ హోనేవాలే త్రిగుప్తతారూప ప్రచణ్డ ఉద్యమసే కర్మ పకతే హైం; ఇసలియే అజ్ఞానీ జిస కర్మకో అనేక ౨శత – సహస్ర – కోటి భవోంమేం మహాకష్టసే ఉల్లంఘన (పార) కర పాతా హై వహీ కర్మ జ్ఞానీ ఉచ్ఛ్వాసమాత్రమేం హీ, కౌతుకమాత్రమేం హీ నష్ట కర డాలతా హై . ఔర అజ్ఞానీకే వహ కర్మ, సుఖదుఃఖాదివికారరూప పరిణమనకే కారణ, పునః నూతన కర్మరూప సంతతికో ఛోడతా జాతా హై తథా జ్ఞానీకే సుఖదుఃఖాదివికారరూప పరిణమన న హోనేసే వహ క ర్మ పునః నూతన కర్మరూప సంతతికో నహీం ఛోడతా జాతా . ఇసలియే ఆత్మజ్ఞాన హీ మోక్షమార్గకా సాధకతమ హై ..౨౩౮..

అబ, ఐసా ఉపదేశ కరతే హైం కి – ఆత్మజ్ఞానశూన్యకే సర్వ ఆగమజ్ఞాన, తత్త్వార్థశ్రద్ధాన తథా సంయతత్త్వకా యుగపత్పనా భీ అకించిత్కర హై, (అర్థాత్ కుఛ భీ నహీం కర సకతా) : —

౧. జ్ఞానీపన = ఆగమజ్ఞాన – తత్త్వార్థశ్రద్ధాన – సంయతత్త్వకే యుగపత్పనేకే అతిశయ ప్రసాదసే ప్రాప్త శుద్ధజ్ఞానమయ ఆత్మతత్త్వకీ అనుభూతి జ్ఞానీపనకా లక్షణ హై .

౨. శత – సహస్ర – కోటి = ౧౦౦ × ౧౦౦౦ × ౧౦౦౦౦౦౦౦

Page 445 of 513
PDF/HTML Page 478 of 546
single page version

యది కరతలామలకీకృతసకలాగమసారతయా భూతభవద్భావి చ స్వోచితపర్యాయవిశిష్టమ- శేషద్రవ్యజాతం జానన్తమాత్మానం జానన్ శ్రద్దధానః సంయమయంశ్చాగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధానసంయతత్వానాం యౌగపద్యేపి మనాఙ్మోహమలోపలిప్తత్వాత్ యదా శరీరాదిమూర్చ్ఛోపరక్తతయా నిరుపరాగోపయోగపరిణతం కృత్వా జ్ఞానాత్మానమాత్మానం నానుభవతి తదా తావన్మాత్రమోహమలకలంక కీలికాకీలితైః కర్మ- భిరవిముచ్యమానో న సిద్ధయతి . అత ఆత్మజ్ఞానశూన్యమాగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధానసంయతత్వయౌగ- పద్యమప్యకించిత్కరమేవ ..౨౩౯.. సంయతత్వానాం యౌగపద్యమప్యకించిత్కరమిత్యుపదిశతి — పరమాణుపమాణం వా ముచ్ఛా దేహాదిఏసు జస్స పుణో విజ్జది జది పరమాణుమాత్రం వా మూర్చ్ఛా దేహాదికేషు విషయేసు యస్య పురుషస్య పునర్విద్యతే యది చేత్, సో సిద్ధిం ణ లహది స సిద్ధిం ముక్తిం న లభతే . కథంభూతః . సవ్వాగమధరో వి సర్వాగమధరోపీతి . అయమత్రార్థః — సర్వాగమజ్ఞాన- తత్త్వార్థశ్రద్ధానసంయతత్వానాం యౌగపద్యే సతి యస్య దేహాదివిషయే స్తోకమపి మమత్వం విద్యతే తస్య పూర్వసూత్రోక్తం నిర్వికల్పసమాధిలక్షణం నిశ్చయరత్నత్రయాత్మకం స్వసంవేదనజ్ఞానం నాస్తీతి ..౨౩౯.. అథ ద్రవ్యభావ- సంయమస్వరూపం కథయతి —

అన్వయార్థ : — [పునః ] ఔర [యది ] యది [యస్య ] జిసకే [దేహాదికేషు ] శరీరాదికే ప్రతి [పరమాణుప్రమాణం వా ] పరమాణుమాత్ర భీ [మూర్చ్ఛా ] మూర్చ్ఛా [విద్యతే ] వర్తతీ హో తో [సః ] వహ [సర్వాగమధరః అపి ] భలే హీ సర్వాగమకా ధారీ హో తథాపి [సిద్ధిం న లభతే ] సిద్ధికో ప్రాప్త నహీం హోతా ..౨౩౯..

టీకా : — సకల ఆగమకే సారకో హస్తామలకవత్ కరనేసే (-హథేలీమేం రక్ఖే హుఏ ఆంవలేకే సమాన స్పష్ట జ్ఞాన హోనేసే) జో పురుష భూత – వర్తమాన – భావీ ౧స్వోచిత పర్యాయోంకే సాథ అశేష ద్రవ్యసమూహకో జాననేవాలే ఆత్మాకో జానతా హై, శ్రద్ధాన కరతా హై ఔర సంయమిత రఖతా హై, ఉస పురుషకే ఆగమజ్ఞాన – తత్త్వార్థశ్రద్ధాన – సంయతత్త్వకా యుగపత్పనా హోనే పర భీ, యది వహ కించిత్మాత్ర భీ మోహమలసే లిప్త హోనేసే శరీరాదికే ప్రతి (తత్సంబంధీ) మూర్చ్ఛాసే ౨ఉపరక్త రహనేసే, ఉతనే (కుఛ) మోహమలకలంకరూప కీలేకే సాథ బఁధే హుఏ కర్మోంసే న ఛూటతా హుఆ సిద్ధ నహీం హోతా .

ఇసలియే ఆత్మజ్ఞానశూన్య ఆగమజ్ఞాన – తత్త్వార్థశ్రద్ధాన – సంయతత్త్వకా యుగపత్పనా భీ .

౩నిరుపరాగ ఉపయోగమేం పరిణత కరకే జ్ఞానాత్మక ఆత్మాకా అనుభవ నహీం కరతా, తో వహ పురుష మాత్ర

౧. స్వోచిత = అపనేకో ఉచిత, అపనే – అపనే యోగ్య . [ఆత్మాకా స్వభావ త్రికాలకీ స్వోచిత పర్యాయోం సహిత సమస్త ద్రవ్యోంకో జాననా హై .]]

౨. ఉపరక్త = మలిన; వికారీ . ౩. నిరుపరాగ = ఉపరాగ రహిత; నిర్మల; నిర్వికార; శుద్ధ .

Page 446 of 513
PDF/HTML Page 479 of 546
single page version

అథాగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధానసంయతత్వయౌగపద్యాత్మజ్ఞానయౌగపద్యం సాధయతి — పంచసమిదో తిగుత్తో పంచేందియసంవుడో జిదకసాఓ .

యః ఖల్వనేకాన్తకేతనాగమజ్ఞానబలేన సకలపదార్థజ్ఞేయాకారకరంబితవిశదైకజ్ఞానాకార- మాత్మానం శ్రద్దధానోనుభవంశ్చాత్మన్యేవ నిత్యనిశ్చలాం వృత్తిమిచ్ఛన్ సమితిపంచకాంకు శితప్రవృత్తిప్రవర్తిత-

చాగో య నిజశుద్ధాత్మపరిగ్రహం కృత్వా బాహ్యాభ్యన్తరపరిగ్రహనివృత్తిస్త్యాగః . అణారంభో నిఃక్రియనిజ- శుద్ధాత్మద్రవ్యే స్థిత్వా మనోవచనకాయవ్యాపారనివృత్తిరనారమ్భః . విసయవిరాగో నిర్విషయస్వాత్మభావనోత్థసుఖే తృప్తిం కృత్వా పఞ్చేన్ద్రియసుఖాభిలాషత్యాగో విషయవిరాగః. ఖఓ కసాయాణం నిఃకషాయశుద్ధాత్మభావనాబలేన క్రోధాదికషాయత్యాగః కషాయక్షయః . సో సంజమో త్తి భణిదో స ఏవంగుణవిశిష్టః సంయమ ఇతి భణితః . పవ్వజ్జాఏ విసేసేణ సామాన్యేనాపి తావదిదం సంయమలక్షణం, ప్రవ్రజ్యాయాం తపశ్చరణావస్థాయాం విశేషేణేతి . అత్రాభ్యన్తరశుద్ధాత్మసంవిత్తిర్భావసంయమో, బహిరఙ్గనివృత్తిశ్చ ద్రవ్యసంయమ ఇతి ..“౩౫.. అథాగమజ్ఞానతత్త్వార్థ- అకించిత్కర హీ హై ..౨౩౯..

అబ ఆగమజ్ఞాన – తత్త్వార్థశ్రద్ధాన – సంయతత్త్వకే యుగపత్పనేకే సాథ ఆత్మజ్ఞానకే యుగపత్పనేకో సాధతే హైం; (అర్థాత్ ఆగమజ్ఞాన, తత్త్వార్థశ్రద్ధాన ఔర సంయతత్త్వ — ఇస త్రికకే సాథ ఆత్మజ్ఞానకే యుగపత్పనేకో సిద్ధ కరతే హైం ) : —

అన్వయార్థ : — [పంచసమితిః ] పాఁచ సమితియుక్త, [పంచేన్ద్రియ -సంవృతః ] పాంచ ఇన్ద్రియోంకా సంవరవాలా [త్రిగుప్తః ] తీన గుప్తి సహిత, [జితకషాయః ] కషాయోంకో జీతనేవాలా, [దర్శనజ్ఞానసమగ్రః ] దర్శనజ్ఞానసే పరిపూర్ణ — [శ్రమణః ] ఐసా జో శ్రమణ [సః ] వహ [సంయతః ] సంయత [భణితః ] కహా గయా హై ..౨౪౦..

టీకా : — జో పురుష అనేకాన్తకేతన ఆగమజ్ఞానకే బలసే, సకల పదార్థోంకే జ్ఞేయాకారోంకే సాథ మిలిత హోతా హుఆ, విశద ఏక జ్ఞాన జిసకా ఆకార హై ఐసే ఆత్మాకా శ్రద్ధాన

Page 447 of 513
PDF/HTML Page 480 of 546
single page version

సంయమసాధనీకృతశరీరపాత్రః క్రమేణ నిశ్చలనిరుద్ధపంచేన్ద్రియద్వారతయా సముపరతకాయవాఙ్మనోవ్యాపారో భూత్వా చిద్వృత్తేః పరద్రవ్యచంఙ్క్ర మణనిమిత్తమత్యన్తమాత్మనా సమమన్యోన్యసంవలనాదేకీభూతమపి స్వభావభేదాత్పరత్వేన నిశ్చిత్యాత్మనైవ కుశలో మల్ల ఇవ సునిర్భరం నిష్పీడయ నిష్పీడయ కషాయచక్రమక్రమేణ జీవం త్యాజయతి, స ఖలు సకలపరద్రవ్యశూన్యోపి విశుద్ధదృశిజ్ఞప్తిమాత్ర- స్వభావభూతావస్థాపితాత్మతత్త్వోపజాతనిత్యనిశ్చలవృత్తితయా సాక్షాత్సంయత ఏవ స్యాత్ . తస్యైవ చాగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధానసంయతత్వయౌగపద్యాత్మజ్ఞానయౌగపద్యం సిద్ధయతి ..౨౪౦.. శ్రద్ధానసంయతత్వానాం త్రయాణాం యత్సవికల్పం యౌగపద్యం తథా నిర్వికల్పాత్మజ్ఞానం చేతి ద్వయోః సంభవం దర్శయతి — పంచసమిదో వ్యవహారేణ పఞ్చసమితిభిః సమితః సంవృతః పఞ్చసమితః, నిశ్చయేన తు స్వస్వరూపే సమ్యగితో గతః పరిణతః సమితః . తిగుత్తో వ్యవహారేణ మనోవచనకాయనిరోధత్రయేణ గుప్తః త్రిగుప్తః, నిశ్చయేన స్వస్వరూపే గుప్తః పరిణతః . పంచేందియసంవుడో వ్యవహారేణ పఞ్చేన్ద్రియవిషయవ్యావృత్త్యా సంవృతః పఞ్చేన్ద్రియసంవృతః, నిశ్చయేన వాతీన్ద్రియసుఖస్వాదరతః . జిదకసాఓ వ్యవహారేణ క్రోధాదికషాయజయేన జితకషాయః, నిశ్చయేన చాకషాయాత్మభావనారతః . దంసణణాణసమగ్గో అత్ర దర్శనశబ్దేన నిజశుద్ధాత్మశ్రద్ధానరూపం సమ్యగ్దర్శనం గ్రాహ్యమ్, జ్ఞానశబ్దేన తు స్వసంవేదనజ్ఞానమితి; తాభ్యాం సమగ్రో దర్శనజ్ఞానసమగ్రః . సమణో సో సంజదో భణిదో స ఏవంగుణవిశిష్టః శ్రమణ సంయత ఇతి భణితః . అత ఏతదాయాతం – వ్యవహారేణ యద్బహిర్విషయే వ్యాఖ్యానం కృతం తేన సవికల్పం సమ్యగ్దర్శనజ్ఞానచారిత్రత్రయయౌగపద్యం గ్రాహ్యమ్; అభ్యన్తరవ్యాఖ్యానేన తు నిర్వికల్పాత్మజ్ఞానం గ్రాహ్యమితి సవికల్పయౌగపద్యం నిర్వికల్పాత్మజ్ఞానం చ ఘటత ఇతి ..౨౪౦.. అథాగమజ్ఞానతత్త్వార్థశ్రద్ధాన- సంయతత్వలక్షణేన వికల్పత్రయయౌగపద్యేన తథా నిర్వికల్పాత్మజ్ఞానేన చ యుక్తో యోసౌ సంయతస్తస్య కిం లక్షణమిత్యుపదిశతి . ఇత్యుపదిశతి కోర్థః ఇతి పృష్టే ప్రత్యుత్తరం దదాతి . ఏవం ప్రశ్నోత్తరపాతనికాప్రస్తావే ఔర అనుభవ కరతా హుఆ ఆత్మామేం హీ నిత్యనిశ్చల వృత్తికో ఇచ్ఛతా హుఆ, సంయమకే సాధనరూప బనాయే హుఏ శరీరపాత్రకో పాఁచ సమితియోంసే అంకుశిత ప్రవృత్తి ద్వారా ప్రవర్తిత కరతా హుఆ, క్రమశః పంచేన్ద్రియోంకే నిశ్చల నిరోధ ద్వారా జిసకే కాయ – వచన – మనకా వ్యాపార విరామకో ప్రాప్త హుఆ హై ఐసా హోకర, చిద్వృత్తికే లియే పరద్రవ్యమేం భ్రమణకా నిమిత్త జో కషాయసమూహ వహ ఆత్మాకే సాథ అన్యోన్య మిలనకే కారణ అత్యన్త ఏకరూప హో జానే పర భీ స్వభావభేదకే కారణ ఉసే పరరూపసే నిశ్చిత కరకే ఆత్మాసే హీ కుశల మల్లకీ భాఁతి అత్యన్త ౧మర్దన కర కరకే అక్రమసే ఉసే మార డాలతా హై, వహ పురుష వాస్తవమేం, సకల పరద్రవ్యసే శూన్య హోనే పర భీ ౨విశుద్ధ దర్శనజ్ఞానమాత్ర స్వభావరూపసే రహనేవాలే ఆత్మతత్త్వ (-స్వద్రవ్య) మేం నిత్యనిశ్చల పరిణతి ఉత్పన్న హోనేసే, సాక్షాత్ సంయత హీ హై . ఔర ఉసే హీ ఆగమజ్ఞాన – తత్త్వార్థశ్రద్ధాన – సంయతత్త్వకే యుగపత్పనేకా తథా ఆత్మజ్ఞానకా యుగపత్పనా సిద్ధ హోతా హై ..౨౪౦..

౧. మర్దన కర కరకే = దబా దబాకే, కచర కచరకే, దమన కరకే .

౨. ఆత్మతత్త్వకా స్వభావ విశుద్ధదర్శనజ్ఞానమాత్ర హై .