Page 8 of 513
PDF/HTML Page 41 of 546
single page version
యామి ..౩.. అథైవమర్హత్సిద్ధాచార్యోపాధ్యాయసర్వసాధూనాం ప్రణతివందనాభిధానప్రవృత్తద్వైతద్వారేణ భావ్య- భావకభావవిజృమ్భితాతినిర్భర్రేతరేతరసంవలనబలవిలీననిఖిలస్వపరవిభాగతయా ప్రవృత్తాద్వైతం నమస్కారం కృత్వా ..౪.. తేషామేవార్హత్సిద్ధాచార్యోపాధ్యాయసర్వసాధూనాం విశుద్ధజ్ఞానదర్శనప్రధానత్వేన సహజశుద్ధదర్శనజ్ఞానస్వభావాత్మతత్త్వశ్రద్ధానావబోధలక్షణసమ్యగ్దర్శనజ్ఞానసంపాదకమాశ్రమం సమాసాద్య సమ్యగ్దర్శనజ్ఞానసంపన్నో భూత్వా, జీవత్కషాయకణతయా పుణ్యబన్ధసంప్రాప్తిహేతుభూతం సరాగచారిత్రం మహావిదేహస్థితశ్రీసీమన్ధరస్వామీతీర్థకరపరమదేవప్రభృతితీర్థకరైః సహ తానేవ పఞ్చపరమేష్ఠినో నమస్కరోమి . కయా కరణభూతయా . మోక్షలక్ష్మీస్వయంవరమణ్డపభూతజినదీక్షాక్షణే మఙ్గలాచారభూతయా అనన్తజ్ఞానాదిసిద్ధగుణ- భావనారూపయా సిద్ధభక్త్యా, తథైవ నిర్మలసమాధిపరిణతపరమయోగిగుణభావనాలక్షణయా యోగభక్త్యా చేతి . ఏవం పూర్వవిదేహతీర్థకరనమస్కారముఖ్యత్వేన గాథా గతేత్యభిప్రాయః ..౩.. అథ కిచ్చా కృత్వా . కమ్ . ణమో నమస్కారమ్ . కేభ్యః . అరహంతాణం సిద్ధాణం తహ ణమో గణహరాణం అజ్ఝావయవగ్గాణం సాహూణం చేవ అర్హత్సిద్ధగణధరో- పాధ్యాయసాధుభ్యశ్చైవ . కతిసంఖ్యోపేతేభ్యః . సవ్వేసిం సర్వేభ్యః . ఇతి పూర్వగాథాత్రయేణ కృతపఞ్చ- పరమేష్ఠినమస్కారోపసంహారోయమ్ ..౪.. ఏవం పఞ్చపరమేష్ఠినమస్కారం కృత్వా కిం కరోమి . ఉవసంపయామి ఉపసంపద్యే
అబ ఇస ప్రకార అరహన్త, సిద్ధ, ఆచార్య, ఉపాధ్యాయ తథా సర్వ సాధుఓంకో ప్రణామ ఔర వన్దనోచ్చారసే ప్రవర్తమాన ద్వైతకే ద్వారా, ౧భావ్యభావక భావసే ఉత్పన్న అత్యన్త గాఢ ౨ఇతరేతర మిలనకే కారణ సమస్త స్వపరకా విభాగ విలీన హో జానేసే జిసమేం ౩అద్వైత ప్రవర్తమాన హై ఐసా నమస్కార కరకే, ఉన్హీం అరహన్త, సిద్ధ, ఆచార్య, ఉపాధ్యాయ, సర్వసాధుఓంకే ఆశ్రమకో, — జో కి (ఆశ్రమ) విశుద్ధజ్ఞానదర్శనప్రధాన హోనేసే ౪సహజశుద్ధదర్శనజ్ఞానస్వభావవాలే ఆత్మతత్త్వకా శ్రద్ధాన ఔర జ్ఞాన జిసకా లక్షణ హై ఐసే సమ్యగ్దర్శన ఔర సమ్యగ్జ్ఞానకా ౫సమ్పాదక హై ఉసే — ప్రాప్త కరకే, సమ్యగ్దర్శనజ్ఞానసమ్పన్న హోకర, జిసమేం ౬కషాయకణ విద్యమాన హోనేసే జీవకో జో పుణ్యబన్ధకీ ప్రాప్తికా కారణ హై ఐసే సరాగ చారిత్రకో — వహ (సరాగ చారిత్ర) క్రమసే ఆ పడనే ౧. భావ్య = భానే యోగ్య; చింతవన కరనే యోగ్య; ధ్యాన కరనే యోగ్య అర్థాత్ ధ్యేయ . భావక = భావనా కరనేవాలా,
చింతవన కరనేవాలా, ధ్యాన కరనేవాలా, అర్థాత్ ధ్యాతా . ౨. ఇతరేతరమిలన = ఏక దూసరేకా పరస్పర మిల జానా అర్థాత్ మిశ్రిత హో జానా . ౩. అద్వైత = పంచ పరమేష్ఠీకే ప్రతి అత్యంత ఆరాధ్య భావకే కారణ ఆరాధ్యరూప పంచ పరమేష్ఠీ భగవాన ఔర
నమస్కారమేం ప్రణామ ఔర వందనోచ్చార దోనోంకా సమావేశ హోతా హై ఇసలియే ఉసమేం ద్వైత కహా హై, తథాపి తీవ్ర భక్తిభావసే స్వపరకా భేదవిలిన హో జానేకీ అపేక్షాసే ఉసమేం అద్వైత పాయా జాతా హై . ౪. సహజశుద్ధదర్శనజ్ఞానస్వభావవాలే = సహజ శుద్ధ దర్శన ఔర జ్ఞాన జినకా స్వభావ హై వే . ౫. సంపాదక = ప్రాప్త కరానేవాలా, ఉత్పన్న కరనేవాలా . ౬. కషాయకణ = కషాయకా సూక్ష్మాంశ
Page 9 of 513
PDF/HTML Page 42 of 546
single page version
క్రమాపతితమపి దూరముత్క్రమ్య సకలకషాయకలికలంక వివిక్తతయా నిర్వాణసంప్రాప్తిహేతుభూతం వీతరాగచారిత్రాఖ్యం సామ్యముపసమ్పద్యే . సమ్యగ్దర్శనజ్ఞానచారిత్రైక్యాత్మకైకాగ్ర్యం గతోస్మీతి ప్రతిజ్ఞార్థః . ఏవం తావదయం సాక్షాన్మోక్షమార్గం సంప్రతిపన్నః ..౫..
రుచిరూపం సమ్యక్త్వమిత్యుక్తలక్షణజ్ఞానదర్శనస్వభావం, మఠచైత్యాలయాదిలక్షణవ్యవహారాశ్రమాద్విలక్షణం, భావా-
శ్రమరూపం ప్రధానాశ్రమం ప్రాప్య, తత్పూర్వకం క్రమాయాతమపి సరాగచారిత్రం పుణ్యబన్ధకారణమితి జ్ఞాత్వా పరిహృత్య
భీ) — దూర ఉల్లంఘన కరకే, జో సమస్త కషాయక్లేశరూపీ కలంకసే భిన్న హోనేసే
ప్రతిజ్ఞాకా అర్థ హై . ఇస ప్రకార తబ ఇన్హోంనే (శ్రీమద్భగవత్కున్దకున్దాచార్యదేవనే) సాక్షాత్
అబ వే హీ (కున్దకున్దాచార్యదేవ) వీతరాగచారిత్ర ఇష్ట ఫలవాలా హై ఇసలియే ఉసకీ ఉపాదేయతా ఔర సరాగచారిత్ర అనిష్ట ఫలవాలా హై ఇసలియే ఉసకీ హేయతాకా వివేచన కరతే హైం : —
Page 10 of 513
PDF/HTML Page 43 of 546
single page version
సంపద్యతే హి దర్శనజ్ఞానప్రధానాచ్చారిత్రాద్వీతరాగాన్మోక్షః . తత ఏవ చ సరాగాద్దేవాసుర- మనుజరాజవిభవక్లేశరూపో బన్ధః . అతో ముముక్షుణేష్టఫలత్వాద్వీతరాగచారిత్రముపాదేయమనిష్టఫలత్వా- త్సరాగచారిత్రం హేయమ్ ..౬..
నిశ్చలశుద్ధాత్మానుభూతిస్వరూపం వీతరాగచారిత్రమహమాశ్రయామీతి భావార్థః . ఏవం ప్రథమస్థలే నమస్కారముఖ్య- త్వేన గాథాపఞ్చకం గతమ్ ..౫.. అథోపాదేయభూతస్యాతీన్ద్రియసుఖస్య కారణత్వాద్వీతరాగచారిత్రముపాదేయమ్ . అతీన్ద్రియసుఖాపేక్షయా హేయస్యేన్ద్రియసుఖస్య కారణత్వాత్సరాగచారిత్రం హేయమిత్యుపదిశతి — సంపజ్జది సమ్పద్యతే . కిమ్ . ణివ్వాణం నిర్వాణమ్ . కథమ్ . సహ . కైః . దేవాసురమణుయరాయవిహవేహిం దేవాసురమనుష్యరాజవిభవైః . కస్య . జీవస్స జీవస్య . కస్మాత్ . చరిత్తాదో చారిత్రాత్ . కథంభూతాత్ . దంసణణాణప్పహాణాదో సమ్యగ్దర్శన- జ్ఞానప్రధానాదితి . తద్యథా ---ఆత్మాధీనజ్ఞానసుఖస్వభావే శుద్ధాత్మద్రవ్యే యన్నిశ్చలనిర్వికారానుభూతిరూపమ-
అన్వయార్థ : — [జీవస్య ] జీవకో [దర్శనజ్ఞానప్రధానాత్ ] దర్శనజ్ఞానప్రధాన [చారిత్రాత్ ] చారిత్రసే [దేవాసురమనుజరాజవిభవైః ] దేవేన్ద్ర, అసురేన్ద్ర ఔర నరేన్ద్రకే వైభవోంకే సాథ [నిర్వాణం ] నిర్వాణ [సంపద్యతే ] ప్రాప్త హోతా హై . (జీవకో సరాగచారిత్రసే దేవేన్ద్ర ఇత్యాదికే వైభవోంకీ ఔర వీతరాగచారిత్రసే నిర్వాణకీ ప్రాప్తి హోతీ హై .) ..౬..
టీకా : — దర్శనజ్ఞానప్రధాన చారిత్రసే, యది వహ (చారిత్ర) వీతరాగ హో తో మోక్ష ప్రాప్త హోతా హై; ఔర ఉససే హీ, యది వహ సరాగ హో తో దేవేన్ద్ర -అసురేన్ద్ర -నరేన్ద్రకే వైభవక్లేశరూప బన్ధకీ ప్రాప్తి హోతీ హై . ఇసలియే ముముక్షుఓంకో ఇష్ట ఫలవాలా హోనేసే వీతరాగచారిత్ర గ్రహణ కరనే యోగ్య (ఉపాదేయ) హై, ఔర అనిష్ట ఫలవాలా హోనేసే సరాగచారిత్ర త్యాగనే యోగ్య (హేయ) హై ..౬..
Page 11 of 513
PDF/HTML Page 44 of 546
single page version
స్వరూపే చరణం చారిత్రం, స్వసమయప్రవృత్తిరిత్యర్థః . తదేవ వస్తుస్వభావత్వాద్ధర్మః . శుద్ధ- చైతన్యప్రకాశనమిత్యర్థః . తదేవ చ యథావస్థితాత్మగుణత్వాత్సామ్యమ్ . సామ్యం తు దర్శనచారిత్ర – మోహనీయోదయాపాదితసమస్తమోహక్షోభాభావాదత్యన్తనిర్వికారో జీవస్య పరిణామః ..౭.. వస్థానం తల్లక్షణనిశ్చయచారిత్రాజ్జీవస్య సముత్పద్యతే . కిమ్ . పరాధీనేన్ద్రియజనితజ్ఞానసుఖవిలక్షణం, స్వాధీనాతీన్ద్రియరూపపరమజ్ఞానసుఖలక్షణం నిర్వాణమ్ . సరాగచారిత్రాత్పునర్దేవాసురమనుష్యరాజవిభూతిజనకో ముఖ్యవృత్త్యా విశిష్టపుణ్యబన్ధో భవతి, పరమ్పరయా నిర్వాణం చేతి . అసురేషు మధ్యే సమ్యగ్దృష్టిః కథముత్పద్యతే ఇతి చేత్ – నిదానబన్ధేన సమ్యక్త్వవిరాధనాం కృత్వా తత్రోత్పద్యత ఇతి జ్ఞాతవ్యమ్ . అత్ర నిశ్చయేన వీతరాగచారిత్రముపాదేయం సరాగం హేయమితి భావార్థః ..౬.. అథ నిశ్చయచారిత్రస్య పర్యాయనామాని కథయామీత్యభిప్రాయం మనసి సంప్రధార్య సూత్రమింద నిరూపయతి, ఏవమగ్రేపి వివక్షితసూత్రార్థం మనసి ధృత్వాథవాస్య సూత్రస్యాగ్రే సూత్రమిదముచితం భవత్యేవం నిశ్చిత్య సూత్రమిదం ప్రతిపాదయతీతి పాతనికాలక్షణం యథాసంభవం సర్వత్ర జ్ఞాతవ్యమ్ --చారిత్తం చారిత్రం కర్తృ ఖలు ధమ్మో ఖలు స్ఫు టం ధర్మో భవతి . ధమ్మో జో సో సమో త్తి ణిద్దిట్ఠో ధర్మో యః స తు శమ ఇతి నిర్దిష్టః . సమో యస్తు శమః సః మోహక్ఖోహవిహీణో పరిణామో అప్పణో
అన్వయార్థ : — [చారిత్రం ] చారిత్ర [ఖలు ] వాస్తవమేం [ధర్మః ] ధర్మ హై . [యః ధర్మః ] జో ధర్మ హై [తత్ సామ్యమ్ ] వహ సామ్య హై [ఇతి నిర్దిష్టమ్ ] ఐసా (శాస్త్రోంమేం) కహా హై . [సామ్యం హి ] సామ్య [మోహక్షోభవిహీనః ] మోక్షక్షోభరహిత ఐసా [ఆత్మనఃపరిణామః ] ఆత్మాకా పరిణామ (భావ) హై ..౭..
టీకా : — స్వరూపమేం చరణ కరనా ( – రమనా) సో చారిత్ర హై . స్వసమయమేం ప్రవృత్తి కరనా (అపనే స్వభావమేం ప్రవృత్తి కరనా) ఐసా ఇసకా అర్థ హై . యహీ వస్తుకా స్వభావ హోనేసే ధర్మ హై . శుద్ధ చైతన్యకా ప్రకాశ కరనా యహ ఇసకా అర్థ హై . వహీ యథావస్థిత ఆత్మగుణ హోనేసే (విషమతారహిత సుస్థిత ఆత్మాకా గుణ హోనేసే) సామ్య హై . ఔర సామ్య, దర్శనమోహనీయ తథా చారిత్రమోహనీయకే ఉదయసే ఉత్పన్న హోనేవాలే సమస్త మోహ ఔర క్షోభకే అభావకే కారణ అత్యన్త నిర్వికార ఐసా జీవకా పరిణామ హై .
భావార్థ : — శుద్ధ ఆత్మాకే శ్రద్ధానరూప సమ్యక్త్వసే విరుద్ధ భావ (మిథ్యాత్వ) వహ మోహ హై ఔర నిర్వికార నిశ్చల చైతన్యపరిణతిరూప చారిత్రసే విరుద్ధ భావ (అస్థిరతా) వహ క్షోభ హై . మోహ ఔర క్షోభ రహిత పరిణామ, సామ్య, ధర్మ ఔర చారిత్ర యహ సబ పర్యాయవాచీ హైం ..౭..
Page 12 of 513
PDF/HTML Page 45 of 546
single page version
ధర్మః . స ఏవ ధర్మః స్వాత్మభావనోత్థసుఖామృతశీతజలేన కామక్రోధాదిరూపాగ్నిజనితస్య సంసారదుఃఖ-
పణ్ణత్తం పరిణమతి యేన పర్యాయేణ ద్రవ్యం కర్తృ తత్కాలే తన్మయం భవతీతి ప్రజ్ఞప్తం యతః కారణాత్,
భవతి . అశుద్ధాత్మా తు రాగాదీనామశుద్ధనిశ్చయేనాశుద్ధోపాదానకారణం భవతీతి సూత్రార్థః . ఏవం చారిత్రస్య
అన్వయార్థ : — [ద్రవ్యం ] ద్రవ్య జిస సమయ [యేన ] జిస భావరూపసే [పరిణమతి ] పరిణమన కరతా హై [తత్కాలం ] ఉస సమయ [తన్మయం ] ఉస మయ హై [ఇతి ] ఐసా [ప్రజ్ఞప్తం ] (జినేన్ద్ర దేవనే) కహా హై; [తస్మాత్ ] ఇసలియే [ధర్మపరిణతః ఆత్మా ] ధర్మపరిణత ఆత్మాకో [ధర్మః మన్తవ్యః ] ధర్మ సమఝనా చాహియే ..౮..
Page 13 of 513
PDF/HTML Page 46 of 546
single page version
యత్ఖలు ద్రవ్యం యస్మిన్కాలే యేన భావేన పరిణమతి తత్ తస్మిన్ కాలే కిలౌష్ణ్య- పరిణతాయఃపిణ్డవత్తన్మయం భవతి . తతోయమాత్మా ధర్మేణ పరిణతో ధర్మ ఏవ భవతీతి సిద్ధమాత్మనశ్చారిత్రత్వమ్ ..౮..
టీకా : — వాస్తవమేం జో ద్రవ్య జిస సమయ జిస భావరూపసే పరిణమన కరతా హై, వహ ద్రవ్య ఉస సమయ ఉష్ణతారూపసే పరిణమిత లోహేకే గోలేకీ భాఁతి ఉస మయ హై, ఇసలియే యహ ఆత్మా ధర్మరూప పరిణమిత హోనే సే ధర్మ హీ హై . ఇసప్రకార ఆత్మాకీ చారిత్రతా సిద్ధ హుఈ .
భావార్థ : — సాతవీం గాథామేం కహా గయా హై కి చారిత్ర ఆత్మాకా హీ భావ హై . ఔర ఇస గాథామేం అభేదనయసే యహ కహా హై కి జైసే ఉష్ణతారూప పరిణమిత లోహేకా గోలా స్వయం హీ ఉష్ణతా హై — లోహేకా గోలా ఔర ఉష్ణతా పృథక్ నహీం హై, ఇసీ ప్రకార చారిత్రభావసే పరిణమిత ఆత్మా స్వయం హీ చారిత్ర హై ..౮..
అబ యహాఁ జీవకా శుభ, అశుభ ఔర శుద్ధత్వ (అర్థాత్ యహ జీవ హీ శుభ, అశుభ ఔర శుద్ధ హై ఐసా) నిశ్చిత కరతే హైం .
అన్వయార్థ : — [జీవః ] జీవ [పరిణామస్వభావః ] పరిణామస్వభావీ హోనేసే [యదా ] జబ [శుభేన వా అశుభేన] శుభ యా అశుభ భావరూప [పరిణమతి ] పరిణమన కరతా హై [శుభః అశుభః ] తబ శుభ యా అశుభ (స్వయం హీ) హోతా హై, [శుద్ధేన ] ఔర జబ శుద్ధభావరూప పరిణమిత హోతా హై [తదా శుద్ధః హి భవతి ] తబ శుద్ధ హోతా హై ..౯..
శుభ కే అశుభమాం ప్రణమతాం శుభ కే అశుభ ఆత్మా బనే, శుద్ధే ప్రణమతాం శుద్ధ, పరిణామ స్వభావీ హోఈనే . ౯.
Page 14 of 513
PDF/HTML Page 47 of 546
single page version
యదాయమాత్మా శుభేనాశుభేన వా రాగభావేన పరిణమతి తదా జపాతాపిచ్ఛరాగ- పరిణతస్ఫ టికవత్ పరిణామస్వభావః సన్ శుభోశుభశ్చ భవతి . యదా పునః శుద్ధేనారాగభావేన పరిణమతి తదా శుద్ధారాగపరిణతస్ఫ టికవత్పరిణామస్వభావః సన్ శుద్ధో భవతీతి సిద్ధం జీవస్య శుభాశుభశుద్ధత్వమ్ ..౯.. పరిణామసబ్భావో పరిణామసద్భావః సన్నితి . తద్యథా --యథా స్ఫ టికమణివిశేషో నిర్మలోపి జపాపుష్పాది- రక్తకృష్ణశ్వేతోపాధివశేన రక్తకృష్ణశ్వేతవర్ణో భవతి, తథాయం జీవః స్వభావేన శుద్ధబుద్ధైకస్వరూపోపి వ్యవహారేణ గృహస్థాపేక్షయా యథాసంభవం సరాగసమ్యక్త్వపూర్వకదానపూజాదిశుభానుష్ఠానేన, తపోధనాపేక్షయా తు మూలోత్తరగుణాదిశుభానుష్ఠానేన పరిణతః శుభో జ్ఞాతవ్య ఇతి . మిథ్యాత్వావిరతిప్రమాదకషాయయోగపఞ్చప్రత్యయ- రూపాశుభోపయోగేనాశుభో విజ్ఞేయః . నిశ్చయరత్నత్రయాత్మకశుద్ధోపయోగేన పరిణతః శుద్ధో జ్ఞాతవ్య ఇతి . కించ జీవస్యాసంఖ్యేయలోకమాత్రపరిణామాః సిద్ధాన్తే మధ్యమప్రతిపత్త్యా మిథ్యాదృష్టయాదిచతుర్దశగుణస్థానరూపేణ కథితాః . అత్ర ప్రాభృతశాస్త్రే తాన్యేవ గుణస్థానాని సంక్షేపేణాశుభశుభశుద్ధోపయోగరూపేణ కథితాని . కథమితి చేత్ ---మిథ్యాత్వసాసాదనమిశ్రగుణస్థానత్రయే తారతమ్యేనాశుభోపయోగః, తదనన్తరమసంయతసమ్యగ్ద్రష్టి- దేశవిరతప్రమత్తసంయతగుణస్థానత్రయే తారతమ్యేన శుభోపయోగః, తదనన్తరమప్రమత్తాదిక్షీణకషాయాన్తగుణస్థాన- షటకే తారతమ్యేన శుద్ధోపయోగః, తదనన్తరం సయోగ్యయోగిజినగుణస్థానద్వయే శుద్ధోపయోగఫలమితి
టీకా : — జబ యహ ఆత్మా శుభ యా అశుభ రాగ భావసే పరిణమిత హోతా హై తబ జపా కుసుమ యా తమాల పుష్పకే (లాల యా కాలే) రంగరూప పరిణమిత స్ఫ టికకీ భాఁతి, పరిణామస్వభావ హోనేసే శుభ యా అశుభ హోతా హై (ఉస సమయ ఆత్మా స్వయం హీ శుభ యా అశుభ హై); ఔర జబ వహ శుద్ధ అరాగభావసే పరిణమిత హోతా హై తబ శుద్ధ అరాగపరిణత (రంగ రహిత) స్ఫ టికకీ భాఁతి, పరిణామస్వభావ హోనేసే శుద్ధ హోతా హై . (ఉస సమయ ఆత్మా స్వయం హీ శుద్ధ హై) . ఇస ప్రకార జీవకా శుభత్వ, అశుభత్వ ఔర శుద్ధత్వ సిద్ధ హుఆ .
భావార్థ : — ఆత్మా సర్వథా కూటస్థ నహీం హై కిన్తు స్థిర రహకర పరిణమన కరనా ఉసకా స్వభావ హై, ఇసలియే వహ జైసే జైసే భావోంసే పరిణమిత హోతా హై వైసా వైసా హీ వహ స్వయం హో జాతా హై . జైసే స్ఫ టికమణి స్వభావసే నిర్మల హై తథాపి జబ వహ లాల యా కాలే ఫూ లకే సంయోగ నిమిత్తసే పరిణమిత హోతా హై తబ లాల యా కాలా స్వయం హీ హో జాతా హై . ఇసీప్రకార ఆత్మా స్వభావసే శుద్ధ- బుద్ధ -ఏకస్వరూపీ హోనే పర భీ వ్యవహారసే జబ గృహస్థదశామేం సమ్యక్త్వ పూర్వక దానపూజాది శుభ అనుష్ఠానరూప శుభోపయోగమేం ఔర మునిదశామేం మూలగుణ తథా ఉత్తరగుణ ఇత్యాది శుభ అనుష్ఠానరూప శుభోపయోగమేం పరిణమిత హోతా హై తబ స్వయం హీ శుభ హోతా హై, ఔర జబ మిథ్యాత్వాది పాఁచ ప్రత్యయరూప అశుభోపయోగమేం పరిణమిత హోతా హై తబ స్వయం హీ అశుభ హోతా హై ఔర జైసే స్ఫ టికమణి అపనే స్వాభావిక నిర్మల రంగమేం పరిణమిత హోతా హై తబ స్వయం హీ శుద్ధ హోతా హై, ఉసీ ప్రకార ఆత్మా భీ జబ నిశ్చయ రత్నత్రయాత్మక శుద్ధోపయోగమేం పరిణమిత హోతా హై తబ స్వయం హీ శుద్ధ హోతా హై
Page 15 of 513
PDF/HTML Page 48 of 546
single page version
న ఖలు పరిణామమన్తరేణ వస్తు సత్తామాలమ్బతే . వస్తునో ద్రవ్యాదిభిః పరిణామాత్ పృథగుపలమ్భాభావాన్నిఃపరిణామస్య ఖరశృంగకల్పత్వాద్ ద్రశ్యమానగోరసాదిపరిణామవిరోధాచ్చ . భావార్థః ..౯.. అథ నిత్యైకాన్తక్షణికైకాన్తనిషేధార్థం పరిణామపరిణామినోః పరస్పరం కథంచిదభేదం దర్శయతి — ణత్థి విణా పరిణామం అత్థో ముక్తజీవే తావత్కథ్యతే, సిద్ధపర్యాయరూపశుద్ధపరిణామం వినా శుద్ధజీవపదార్థో నాస్తి . కస్మాత్ . సంజ్ఞాలక్షణప్రయోజనాదిభేదేపి ప్రదేశభేదాభావాత్ . అత్థం విణేహ పరిణామో ముక్తాత్మపదార్థం వినా ఇహ జగతి శుద్ధాత్మోపలమ్భలక్షణః సిద్ధపర్యాయరూపః శుద్ధపరిణామో నాస్తి . కస్మాత్ . సంజ్ఞాదిభేదేపి ప్రదేశభేదాభావాత్ . దవ్వగుణపజ్జయత్థో ఆత్మస్వరూపం ద్రవ్యం, తత్రైవ కేవలజ్ఞానాదయో గుణాః, సిద్ధరూపః పర్యాయశ్చ, ఇత్యుక్తలక్షణేషు ద్రవ్యగుణపర్యాయేషు తిష్ఠతీతి ద్రవ్యగుణపర్యాయస్థో భవతి . స
సిద్ధాన్త గ్రన్థోంమేం జీవకే అసంఖ్య పరిణామోంకో మధ్యమ వర్ణనసే చౌదహ గుణస్థానరూప కహా గయా హై . ఉన గుణస్థానోంకో సంక్షేపసే ‘ఉపయోగ’ రూప వర్ణన కరతే హుఏ, ప్రథమ తీన గుణస్థానోంమేం తారతమ్యపూర్వక (ఘటతా హుఆ) అశుభోపయోగ, చౌథే సే ఛట్ఠే గుణస్థాన తక తారతమ్య పూర్వక (బఢతా హుఆ) శుభోపయోగ, సాతవేంసే బారహవేం గుణస్థాన తక తారతమ్య పూర్వక శుద్ధోపయోగ ఔర అన్తిమ దో గుణస్థానోంమేం శుద్ధోపయోగకా ఫల కహా గయా హై, — ఐసా వర్ణన కథంచిత్ హో సకతా హై ..౯..
అన్వయార్థ : — [ఇహ ] ఇస లోకమేం [పరిణామం వినా ] పరిణామకే బినా [అర్థః నాస్తి ] పదార్థ నహీం హై, [అర్థం వినా ] పదార్థకే బినా [పరిణామః ] పరిణామ నహీం హై; [అర్థః ] పదార్థ [ద్రవ్యగుణపర్యయస్థః ] ద్రవ్య -గుణ -పర్యాయమేం రహనేవాలా ఔర [అస్తిత్వనిర్వృత్తః ] (ఉత్పాద- వ్యయధ్రౌవ్యమయ) అస్తిత్వసే బనా హుఆ హై ..౧౦..
టీకా : — పరిణామకే బినా వస్తు అస్తిత్వ ధారణ నహీం కరతీ, క్యోంకి వస్తు ద్రవ్యాదికే ద్వారా (ద్రవ్య -క్షేత్ర -కాల -భావసే) పరిణామసే భిన్న అనుభవమేం (దేఖనేమేం) నహీం ఆతీ, క్యోంకి
గుణ -ద్రవ్య -పర్యయస్థిత నే అస్తిత్వసిద్ధ పదార్థ ఛే .౧౦.
Page 16 of 513
PDF/HTML Page 49 of 546
single page version
అన్తరేణ వస్తు పరిణామోపి న సత్తామాలమ్బతే . స్వాశ్రయభూతస్య వస్తునోభావే నిరాశ్రయస్య పరిణామస్య శూన్యత్వప్రసంగాత్ . వస్తు పునరూర్ధ్వతాసామాన్యలక్షణే ద్రవ్యే సహభావివిశేషలక్షణేషు గుణేషు క్రమభావివిశేషలక్షణేషు పర్యాయేషు వ్యవస్థితముత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యమయాస్తిత్వేన నిర్వర్తిత- నిర్వృత్తిమచ్చ . అతః పరిణామస్వభావమేవ ..౧౦.. కః కర్తా . అత్థో పరమాత్మపదార్థః, సువర్ణద్రవ్యపీతత్వాదిగుణకుణ్డలాదిపర్యాయస్థసువర్ణపదార్థవత్ . పునశ్చ కింరూపః . అత్థిత్తణివ్వత్తో శుద్ధద్రవ్యగుణపర్యాయాధారభూతం యచ్ఛుద్ధాస్తిత్వం తేన నిర్వృత్తోస్తిత్వనిర్వృత్తః, సువర్ణద్రవ్యగుణపర్యాయాస్తిత్వనిర్వృత్తసువర్ణపదార్థవదితి . అయమత్ర తాత్పర్యార్థః . యథా ---ముక్తజీవే ద్రవ్యగుణ- పర్యాయత్రయం పరస్పరావినాభూతం దర్శితం తథా సంసారిజీవేపి మతిజ్ఞానాదివిభావగుణేషు నరనారకాది- విభావపర్యాయేషు నయవిభాగేన యథాసంభవం విజ్ఞేయమ్, తథైవ పుద్గలాదిష్వపి . ఏవం శుభాశుభ- శుద్ధపరిణామవ్యాఖ్యానముఖ్యత్వేన తృతీయస్థలే గాథాద్వయం గతమ్ ..౧౦.. అథ వీతరాగసరాగచారిత్రసంజ్ఞయోః (౧) పరిణామ రహిత వస్తు గధేకే సీంగకే సమాన హై, (౨) తథా ఉసకా, దిఖాఈ దేనేవాలే గోరస ఇత్యాది (దూధ, దహీ వగైరహ) కే పరిణామోంకే సాథ ౧విరోధ ఆతా హై . (జైసే – పరిణామకే బినా వస్తు అస్తిత్వ ధారణ నహీం కరతీ ఉసీ ప్రకార) వస్తుకే బినా పరిణామ భీ అస్తిత్వకో ధారణ నహీం కరతా, క్యోంకి స్వాశ్రయభూత వస్తుకే అభావమేం (అపనే ఆశ్రయరూప జో వస్తు హై వహ న హో తో ) నిరాశ్రయ పరిణామకో శూన్యతాకా ప్రసంగ ఆతా హై .
ఔర వస్తు తో ౨ఊ ర్ధ్వతాసామాన్యస్వరూప ద్రవ్యమేం, సహభావీ విశేషస్వరూప (సాథ హీ సాథ రహనేవాలే విశేష -భేద జినకా స్వరూప హై ఐసే) గుణోంమేం తథా క్రమభావీ విశేషస్వరూప పర్యాయోంమేం రహీ హుఈ ఔర ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్యమయ అస్తిత్వసే బనీ హుఈ హై; ఇసలియే వస్తు పరిణామ- స్వభావవాలీ హీ హై .
భావార్థ : — జహాఁ జహాఁ వస్తు దిఖాఈ దేతీ హై వహాఁ వహాఁ పరిణామ దిఖాఈ దేతా హై . జైసే — గోరస అపనే దూధ, దహీ ఘీ, ఛాఛ ఇత్యాది పరిణామోంసే యుక్త హీ దిఖాఈ దేతా హై . జహాఁ పరిణామ నహీం హోతా వహాఁ వస్తు భీ నహీం హోతీ . జైసే కాలాపన, స్నిగ్ధతా ఇత్యాది పరిణామ నహీం హై తో గధేకే సీంగరూప వస్తు భీ నహీం హై . ఇససే సిద్ధ హుఆ కి వస్తు పరిణామ రహిత కదాపి నహీం హోతీ . జైసే వస్తు పరిణామకే బినా నహీం హోతీ ఉసీప్రకార పరిణామ భీ వస్తుకే బినా నహీం హోతే, క్యోంకి వస్తురూప ఆశ్రయకే బినా పరిణామ కిసకే ఆశ్రయసే రహేంగే ? గోరసరూప ఆశ్రయకే బినా దూధ, దహీ ఇత్యాది పరిణామ కిసకే ఆధారసే హోంగే ? ౧. యది వస్తుకో పరిణామ రహిత మానా జావే తో గోరస ఇత్యాది వస్తుఓంకే దూధ, దహీ ఆది జో పరిణామ ప్రత్యక్ష
దిఖాఈ దేతే హైం ఉనకే సాథ విరోధ ఆయేగా . ౨. కాలకీ అపేక్షాసే స్థిర హోనేకో అర్థాత్ కాలాపేక్షిత ప్రవాహకో ఊ ర్ధ్వతా అథవా ఊఁ చాఈ కహా జాతా హై .
Page 17 of 513
PDF/HTML Page 50 of 546
single page version
అథ చారిత్రపరిణామసంపర్కసంభవవతోః శుద్ధశుభపరిణామయోరుపాదానహానాయ ఫల- మాలోచయతి —
వస్తుస్వభావశ్చేతి గృహ్యతే . స ఏవ ధర్మః పర్యాయాన్తరేణ చారిత్రం భణ్యతే . ‘చారిత్తం ఖలు ధమ్మో’ ఇతి
ఔర ఫి ర వస్తు తో ద్రవ్య -గుణ -పర్యాయమయ హై . ఉసమేం త్రైకాలిక ఊ ర్ధ్వ ప్రవాహసామాన్య ద్రవ్య హై ఔర సాథ హీ సాథ రహనేవాలే భేద వే గుణ హైం, తథా క్రమశః హోనేవాలే భేద వే పర్యాయేం హైం . ఐసే ద్రవ్య, గుణ ఔర పర్యాయకీ ఏకతాసే రహిత కోఈ వస్తు నహీం హోతీ . దూసరీ రీతిసే కహా జాయ తో, వస్తు ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్యమయ హై అర్థాత్ వహ ఉత్పన్న హోతీ హై, నష్ట హోతీ హై ఔర స్థిర రహతీ హై . ఇసప్రకార వహ ద్రవ్య -గుణ -పర్యాయమయ ఔర ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్యమయ హోనేసే ఉసమేం క్రియా (పరిణమన) హోతీ హీ రహతీ హై . ఇసలియే పరిణామ వస్తుకా స్వభావ హీ హై ..౧౦..
అబ జినకా చారిత్ర పరిణామకే సాథ సమ్పర్క (సమ్బన్ధ) హై ఐసే జో శుద్ధ ఔర శుభ (దో ప్రకారకే) పరిణామ హైం ఉనకే గ్రహణ తథా త్యాగకే లియే (శుద్ధ పరిణామకే గ్రహణ ఔర శుభ పరిణామకే త్యాగకే లియే) ఉనకా ఫల విచారతే హైం : —
అన్వయార్థ : – [ధర్మేణ పరిణతాత్మా ] ధర్మసే పరిణమిత స్వరూపవాలా [ఆత్మా ] ఆత్మా [యది ] యది [శుద్ధసంప్రయోగయుక్తః ] శుద్ధ ఉపయోగమేం యుక్త హో తో [నిర్వాణసుఖం ] మోక్ష సుఖకో [ప్రాప్నోతి ] ప్రాప్త కరతా హై [శుభోపయుక్తః చ ] ఔర యది శుభోపయోగవాలా హో తో (స్వర్గసుఖమ్ ) స్వర్గకే సుఖకో (బన్ధకో) ప్రాప్త కరతా హై ..౧౧..
తే పామతో నిర్వాణసుఖ, నే స్వర్గసుఖ శుభయుక్త జో.౧౧.
Page 18 of 513
PDF/HTML Page 51 of 546
single page version
యదాయమాత్మా ధర్మపరిణతస్వభావః శుద్ధోపయోగపరిణతిముద్వహతి తదా నిఃప్రత్యనీకశక్తితయా స్వకార్యకరణసమర్థచారిత్రః సాక్షాన్మోక్షమవాప్నోతి . యదా తు ధర్మపరిణతస్వభావోపి శుభోప- యోగపరిణత్యా సంగచ్ఛతే తదా సప్రత్యనీకశక్తితయా స్వకార్యకరణాసమర్థః కథంచిద్విరుద్ధ- కార్యకారిచారిత్రః శిఖితప్తఘృతోపసిక్తపురుషో దాహదుఃఖమివ స్వర్గసుఖబన్ధమవాప్నోతి . అతః శుద్ధోపయోగ ఉపాదేయః శుభోపయోగో హేయః ..౧౧..
చ ద్విధా భవతి . తత్ర యచ్ఛుద్ధసంప్రయోగశబ్దవాచ్యం శుద్ధోపయోగస్వరూపం వీతరాగచారిత్రం తేన నిర్వాణం లభతే . నిర్వికల్పసమాధిరూపశుద్ధోపయోగశక్త్యభావే సతి యదా శుభోపయోగరూపసరాగచారిత్రేణ పరిణమతి తదా
టీకా : — జబ యహ ఆత్మా ధర్మపరిణత స్వభావవాలా హోతా హుఆ శుద్ధోపయోగ పరిణతికో ధారణ కరతా హై — బనాయే రఖతా హై తబ, జో విరోధీ శక్తిసే రహిత హోనేకే కారణ అపనా కార్య కరనేకే లియే సమర్థ హై ఐసా చారిత్రవాన హోనేసే, (వహ) సాక్షాత్ మోక్షకో ప్రాప్త కరతా హై; ఔర జబ వహ ధర్మపరిణత స్వభావవాలా హోనే పర భీ శుభోపయోగ పరిణతికే సాథ యుక్త హోతా హై తబ జో ౧విరోధీ శక్తి సహిత హోనేసే స్వకార్య కరనేమేం అసమర్థ హై ఔర కథంచిత్ విరుద్ధ కార్య కరనేవాలా హై ఐసే చారిత్రసే యుక్త హోనేసే, జైసే అగ్నిసే గర్మ కియా హుఆ ఘీ కిసీ మనుష్య పర డాల దియా జావే తో వహ ఉసకీ జలనసే దుఃఖీ హోతా హై, ఉసీప్రకార వహ స్వర్గ సుఖకే బన్ధకో ప్రాప్త హోతా హై, ఇసలియే శుద్ధోపయోగ ఉపాదేయ హై ఔర శుభోపయోగ హేయ హై .
భావార్థ : — జైసే ఘీ స్వభావతః శీతలతా ఉత్పన్న కరనేవాలా హై తథాపి గర్మ ఘీ సే జల జాతే హైం, ఇసీప్రకార చారిత్ర స్వభావసే మోక్ష దాతా హై, తథాపి సరాగ చారిత్రసే బన్ధ హోతా హై . జైసే ఠండా ఘీ శీతలతా ఉత్పన్న కరతా హై ఇసీప్రకార వీతరాగ చారిత్ర సాక్షాత్ మోక్షకా కారణ హై ..౧౧..
అబ చారిత్ర పరిణామకే సాథ సమ్పర్క రహిత హోనేసే జో అత్యన్త హేయ హై ఐసే అశుభ పరిణామకా ఫల విచారతే హైం : — ౧. దాన, పూజా, పంచ -మహావ్రత, దేవగురుధర్మ ప్రతి రాగ ఇత్యాదిరూప జో శుభోపయోగ హై వహ చారిత్రకా విరోధీ హై ఇసలియే
అశుభోదయే ఆత్మా కునర, తిర్యంచ నే నారకపణే నిత్యే సహస్ర దుఃఖే పీడిత, సంసారమాం అతి అతి భమే.౧౨.
Page 19 of 513
PDF/HTML Page 52 of 546
single page version
యదాయమాత్మా మనాగపి ధర్మపరిణతిమనాసాదయన్నశుభోపయోగపరిణతిమాలమ్బతే తదా కుమనుష్యతిర్యఙ్నారకభ్రమణరూపం దుఃఖసహస్రబన్ధమనుభవతి . తతశ్చారిత్రలవస్యాప్యభావాదత్యన్తహేయ ఏవాయమశుభోపయోగ ఇతి ..౧౨..
ఏవమయమపాస్తసమస్తశుభాశుభోపయోగవృత్తిః శుద్ధోపయోగవృత్తిమాత్మసాత్కుర్వాణః శుద్ధోపయోగా- ధికారమారభతే . తత్ర శుద్ధోపయోగఫలమాత్మనః ప్రోత్సాహనార్థమభిష్టౌతి — పూర్వమనాకులత్వలక్షణపారమార్థికసుఖవిపరీతమాకులత్వోత్పాదకం స్వర్గసుఖం లభతే . పశ్చాత్ పరమ- సమాధిసామగ్రీసద్భావే మోక్షం చ లభతే ఇతి సూత్రార్థః ..౧౧.. అథ చారిత్రపరిణామాసంభవాదత్యన్త- హేయస్యాశుభోపయోగస్య ఫలం దర్శయతి ---అసుహోదఏణ అశుభోదయేన ఆదా ఆత్మా కుణరో తిరియో భవీయ ణేరఇయో కునరస్తిర్యఙ్నారకో భూత్వా . కిం కరోతి . దుక్ఖసహస్సేహిం సదా అభిద్దుదో భమది అచ్చంతం దుఃఖసహస్రైః సదా సర్వకాలమభిద్రుతః కదర్థితః పీడితః సన్ సంసారే అత్యన్తం భ్రమతీతి . తథాహి ---నిర్వికారశుద్ధాత్మ- తత్త్వరుచిరూపనిశ్చయసమ్యక్త్వస్య తత్రైవ శుద్ధాత్మన్యవిక్షిప్తచిత్తవృత్తిరూపనిశ్చయచారిత్రస్య చ విలక్షణేన విపరీతాభినివేశజనకేన ద్రష్టశ్రుతానుభూతపఞ్చేన్ద్రియవిషయాభిలాషతీవ్రసంక్లేశరూపేణ చాశుభోపయోగేన యదుపార్జితం పాపకర్మ తదుదయేనాయమాత్మా సహజశుద్ధాత్మానన్దైకలక్షణపారమార్థికసుఖవిపరీతేన దుఃఖేన దుఃఖితః సన్ స్వస్వభావభావనాచ్యుతో భూత్వా సంసారేత్యన్తం భ్రమతీతి తాత్పర్యార్థః . ఏవముపయోగత్రయ- ఫలకథనరూపేణ చతుర్థస్థలే గాథాద్వయం గతమ్ ..౧౨.. అథ శుభాశుభోపయోగద్వయం నిశ్చయనయేన హేయం జ్ఞాత్వా శుద్ధోపయోగాధికారం ప్రారభమాణః, శుద్ధాత్మభావనామాత్మసాత్కుర్వాణః సన్ జీవస్య ప్రోత్సాహనార్థం శుద్ధో- పయోగఫలం ప్రకాశయతి . అథవా ద్వితీయపాతనీకా --యద్యపి శుద్ధోపయోగఫలమగ్రే జ్ఞానం సుఖం చ సంక్షేపేణ
అన్వయార్థ : — [అశుభోదయేన ] అశుభ ఉదయసే [ఆత్మా ] ఆత్మా [కునరః ] కుమనుష్య [తిర్యగ్ ] తిర్యంచ [నైరయికః ] ఔర నారకీ [భూత్వా ] హోకర [దుఃఖసహస్రైః ] హజారోం దుఃఖోంసే [సదా అభిద్రుతః ] సదా పీడిత హోతా హుఆ [అత్యంతం భ్రమతి ] (సంసారమేం) అత్యన్త భ్రమణ కరతా హై ..౧౨..
టీకా : — జబ యహ ఆత్మా కించిత్ మాత్ర భీ ధర్మపరిణతికో ప్రాప్త న కరతా హుఆ అశుభోపయోగ పరిణతికా అవలమ్బన కరతా హై, తబ వహ కుమనుష్య, తిర్యంచ ఔర నారకీకే రూపమేం పరిభ్రమణ కరతా హుఆ (తద్రూప) హజారోం దుఃఖోంకే బన్ధనకా అనుభవ కరతా హై; ఇసలియే చారిత్రకే లేశమాత్రకా భీ అభావ హోనేసే యహ అశుభోపయోగ అత్యన్త హేయ హీ హై ..౧౨..
ఇసప్రకార యహ భావ (భగవాన కున్దకున్దాచార్య దేవ) సమస్త శుభాశుభోపయోగవృత్తికో (శుభఉపయోగరూప ఔర అశుభ ఉపయోగరూప పరిణతికో) ✽అపాస్త కర (హేయ మానకర, తిరస్కార ✽ అపాస్త కరనా = తిరస్కార కరనా; హేయ మాననా; దూర కరనా; ఛోడ దేనా.
Page 20 of 513
PDF/HTML Page 53 of 546
single page version
ఆసంసారాపూర్వపరమాద్భుతాహ్లాదరూపత్వాదాత్మానమేవాశ్రిత్య ప్రవృత్తత్వాత్పరాశ్రయనిరపేక్షత్వాదత్యన్త- విలక్షణత్వాత్సమస్తాయతినిరపాయిత్వాన్నైరన్తర్యప్రవర్తమానత్వాచ్చాతిశయవదాత్మసముత్థం విషయాతీత- విస్తరేణ చ కథయతి తథాప్యత్రాపి పీఠికాయాం సూచనాం కరోతి . అథవా తృతీయపాతనికా ---పూర్వం శుద్ధోపయోగఫలం నిర్వాణం భణితమిదానీం పునర్నిర్వాణస్య ఫలమనన్తసుఖం కథయతీతి పాతనికాత్రయస్యార్థం మనసి ధృత్వా సూత్రమిదం ప్రతిపాదయతి ---అఇసయం ఆసంసారాద్దేవేన్ద్రాదిసుఖేభ్యోప్యపూర్వాద్భుతపరమాహ్లాదరూపత్వాద- తిశయస్వరూపం, ఆదసముత్థం రాగాదివికల్పరహితస్వశుద్ధాత్మసంవిత్తిసముత్పన్నత్వాదాత్మసముత్థం, విసయాతీదం నిర్విషయపరమాత్మతత్త్వప్రతిపక్షభూతపఞ్చేన్ద్రియవిషయాతీతత్వాద్విషయాతీతం, అణోవమం నిరుపమపరమానన్దైకలక్షణ- త్వేనోపమారహితత్వాదనుపమం, అణంతం అనన్తాగామికాలే వినాశాభావాదప్రమితత్వాద్వానన్తం, అవ్వుచ్ఛిణ్ణం చ కరకే, దూర కరకే) శుద్ధోపయోగవృత్తికో ఆత్మసాత్ (ఆత్మరూప, అపనేరూప) కరతే హుఏ శుద్ధోపయోగ అధికార ప్రారమ్భ కరతే హైం . ఉసమేం (పహలే) శుద్ధోపయోగకే ఫలకీ ఆత్మాకే ప్రోత్సాహనకే లియే ప్రశంసా కరతే హైం .
అన్వయార్థ : — [శుద్ధోపయోగప్రసిద్ధానాం ] శుద్ధోపయోగసే ౧నిష్పన్న హుఏ ఆత్మాఓంకో (కేవలీ ఔర సిద్ధోంకా) [సుఖం ] సుఖ [అతిశయం ] అతిశయ [ఆత్మసముత్థం ] ఆత్మోత్పన్న [విషయాతీతం ] విషయాతీత (అతీన్ద్రియ) [అనౌపమ్యం ] అనుపమ [అనన్తం ] అనన్త (అవినాశీ) [అవ్యుచ్ఛిన్నం చ ] ఔర అవిచ్ఛిన్న (అటూట) హై ..౧౩..
టీకా : — (౧) అనాది సంసారసే జో పహలే కభీ అనుభవమేం నహీం ఆయా ఐసే అపూర్వ, పరమ అద్భుత ఆహ్లాదరూప హోనేసే ‘అతిశయ’, (౨) ఆత్మాకా హీ ఆశ్రయ లేకర (స్వాశ్రిత) ప్రవర్తమాన హోనేసే ‘ఆత్మోత్పన్న’, (౩) పరాశ్రయసే నిరపేక్ష హోనేసే ( – స్పర్శ, రస, గంధ, వర్ణ ఔర శబ్దకే తథా సంకల్పవికల్పకే ఆశ్రయకీ అపేక్షాసే రహిత హోనేసే) ‘విషయాతీత’, (౪) అత్యన్త ౧. నిష్పన్న హోనా = ఉత్పన్న హోనా; ఫలరూప హోనా; సిద్ధ హోనా . (శుద్ధోపయోగసే నిష్పన్న హుఏ అర్థాత్ శుద్ధోపయోగ
అత్యంత, ఆత్మోత్పన్న, విషయాతీత, అనుప అనంత నే విచ్ఛేదహీన ఛే సుఖ అహో ! శుద్ధోపయోగప్రసిద్ధనే.౧౩.
Page 21 of 513
PDF/HTML Page 54 of 546
single page version
మనౌపమ్యమనన్తమవ్యుచ్ఛిన్నం చ శుద్ధోపయోగనిష్పన్నానాం సుఖమతస్తత్సర్వథా ప్రార్థనీయమ్ ..౧౩..
ప్రతపనాద్విజయనాత్తపఃసంయుక్తః . విగదరాగో వీతరాగశుద్ధాత్మభావనాబలేన సమస్తరాగాదిదోషరహితత్వాద్వి-
ఆగామీ కాలమేం కభీ భీ నాశకో ప్రాప్త న హోనేసే ‘అనన్త’ ఔర (౬) బినా హీ అన్తరకే ప్రవర్తమాన
హోనేసే ‘అవిచ్ఛిన్న’ సుఖ శుద్ధోపయోగసే నిష్పన్న హుఏ ఆత్మాఓంకే హోతా హై, ఇసలియే వహ (సుఖ)
సర్వథా ప్రార్థనీయ (వాంఛనీయ) హై ..౧౩..
అన్వయార్థ : — [సువిదితపదార్థసూత్రః ] జిన్హోంనే (నిజ శుద్ధ ఆత్మాది) పదార్థోంకో ఔర సూత్రోంకో భలీ భాఁతి జాన లియా హై, [సంయమతపఃసంయుతః ] జో సంయమ ఔర తపయుక్త హైం, [విగతరాగః ] జో వీతరాగ అర్థాత్ రాగ రహిత హైం [సమసుఖదుఃఖః ] ఔర జిన్హేం సుఖ -దుఃఖ సమాన హైం, [శ్రమణః ] ఐసే శ్రమణకో (మునివరకో) [శుద్ధోపయోగః ఇతి భణితః ] ‘శుద్ధోపయోగీ’ కహా గయా హై ..౧౪..
సువిదిత సూత్ర పదార్థ, సంయమ తప సహిత వీతరాగ నే సుఖ దుఃఖమాం సమ శ్రమణనే శుద్ధోపయోగ జినో కహే.౧౪.
Page 22 of 513
PDF/HTML Page 55 of 546
single page version
సూత్రార్థజ్ఞానబలేన స్వపరద్రవ్యవిభాగపరిజ్ఞానశ్రద్ధానవిధానసమర్థత్వాత్సువిదితపదార్థసూత్రః . సకలషడ్జీవనికాయనిశుమ్భనవికల్పాత్పంచేన్ద్రియాభిలాషవికల్పాచ్చ వ్యావర్త్యాత్మనః శుద్ధస్వరూపే సంయమనాత్, స్వరూపవిశ్రాన్తనిస్తరంగచైతన్యప్రతపనాచ్చ సంయమతపఃసంయుతః . సకలమోహనీయవిపాక- వివేకభావనాసౌష్ఠవస్ఫు టీకృతనిర్వికారాత్మస్వరూపత్వాద్విగతరాగః . పరమకలావలోకనాననుభూయమాన- గతరాగః . సమసుహదుక్ఖో నిర్వికారనిర్వికల్పసమాధేరుద్గతా సముత్పన్నా తథైవ పరమానన్దసుఖరసే లీనా తల్లయా నిర్వికారస్వసంవిత్తిరూపా యా తు పరమకలా తదవష్టమ్భేనేష్టానిష్టేన్ద్రియవిషయేషు హర్షవిషాదరహితత్వాత్సమ- సుఖదుఃఖః . సమణో ఏవంగుణవిశిష్టః శ్రమణః పరమమునిః భణిదో సుద్ధోవఓగో త్తి శుద్ధోపయోగో భణిత ఇత్యభిప్రాయః ..౧౪.. ఏవం శుద్ధోపయోగఫలభూతానన్తసుఖస్య శుద్ధోపయోగపరిణతపురుషస్య చ కథనరూపేణ పఞ్చమస్థలే గాథాద్వయం గతమ్ ..
టీకా : — సూత్రోంకే అర్థకే జ్ఞానబలసే స్వద్రవ్య ఔర పరద్రవ్యకే విభాగకే ౧పరిజ్ఞానమేం శ్రద్ధానమేం ఔర విధానమేం (ఆచరణమేం) సమర్థ హోనేసే (స్వద్రవ్య ఔర పరద్రవ్యకీ భిన్నతాకా జ్ఞాన, శ్రద్ధాన ఔర ఆచరణ హోనేసే) జో శ్రమణ పదార్థోంకో ఔర (ఉనకే ప్రతిపాదక) సూత్రోంకో జిన్హోంనే భలీభాఁతి జాన లియా హై ఐసే హైం, సమస్త ఛహ జీవనికాయకే హననకే వికల్పసే ఔర పంచేన్ద్రియ సమ్బన్ధీ అభిలాషాకే వికల్పసే ఆత్మాకో ౨వ్యావృత్త కరకే ఆత్మాకా శుద్ధస్వరూపమేం సంయమన కరనేసే, ఔర ౩స్వరూపవిశ్రాన్త ౪నిస్తరంగ ౫చైతన్యప్రతపన హోనేసే జో సంయమ ఔర తపయుక్త హైం, సకల మోహనీయకే విపాకసే భేదకీ భావనాకీ ఉత్కృష్టతాసే (సమస్త మోహనీయ కర్మకే ఉదయసే భిన్నత్వకీ ఉత్కృష్ట భావనాసే) నిర్వికార ఆత్మస్వరూపకో ప్రగట కియా హోనేసే జో వీతరాగ హై, ఔర పరమకలాకే అవలోకనకే కారణ సాతా వేదనీయ తథా అసాతా వేదనీయకే విపాకసే ఉత్పన్న హోనేవాలే జో సుఖ -దుఃఖ ఉన సుఖ -దుఃఖ జనిత పరిణామోంకీ విషమతాకా అనుభవ నహీం హోనేసే (పరమ సుఖరసమేం లీన నిర్వికార స్వసంవేదనరూప పరమకలాకే అనుభవకే కారణ ఇష్టానిష్ట ౧. పరిజ్ఞాన = పూరా జ్ఞాన; జ్ఞాన . ౨. వ్యావృత్త కరకే = విముఖ కరకే; రోకకర; అలగ కరకే . ౩. స్వరూపవిశ్రాన్త = స్వరూపమేం స్థిర హుఆ . ౪. నిస్తరంగ = తరంగ రహిత; చంచలతా రహిత; వికల్ప రహిత; శాంత . ౫. ప్రతపన హోనా = ప్రతాపవాన హోనా, ప్రకాశిత హోనా, దైదీప్యమాన హోనా .
Page 23 of 513
PDF/HTML Page 56 of 546
single page version
సాతాసాతవేదనీయవిపాకనిర్వర్తితసుఖదుఃఖజనితపరిణామవైషమ్యత్వాత్సమసుఖదుఃఖః శ్రమణః శుద్ధో- పయోగ ఇత్యభిధీయతే ..౧౪..
చేతి ‘పక్ఖీణఘాఇకమ్మో’ ఇతి ప్రభృతి గాథాద్వయమ్ . ఏవం ద్వితీయాన్తరాధికారే స్థలచతుష్టయేన సముదాయ-
అబ, శుద్ధోపయోగకీ ప్రాప్తికే బాద తత్కాల (అన్తర పడే బినా) హీ హోనేవాలీ శుద్ధ ఆత్మస్వభావ (కేవలజ్ఞాన) ప్రాప్తికీ ప్రశంసా కరతే హైం : —
అన్వయార్థ : — [యః ] జో [ఉపయోగవిశుద్ధః ] ఉపయోగ విశుద్ధ (శుద్ధోపయోగీ) హై [ఆత్మా ] వహ ఆత్మా [విగతావరణాన్తరాయమోహరజాః ] జ్ఞానావరణ, దర్శనావరణ, అన్తరాయ ఔర మోహరూప రజసే రహిత [స్వయమేవ భూతః ] స్వయమేవ హోతా హుఆ [జ్ఞేయభూతానాం ] జ్ఞేయభూత పదార్థోంకే [పారం యాతి ] పారకో ప్రాప్త హోతా హై ..౧౫.. ౧. సమసుఖదుఃఖ = జిన్హేం సుఖ ఔర దుఃఖ (ఇష్టానిష్ట సంయోగ) దోనోం సమాన హైం .
జే ఉపయోగవిశుద్ధ తే మోహాదిఘాతిరజ థకీ స్వయమేవ రహిత థయో థకో జ్ఞేయాన్తనే పామే సహీ.౧౫.
Page 24 of 513
PDF/HTML Page 57 of 546
single page version
యో హి నామ చైతన్యపరిణామలక్షణేనోపయోగేన యథాశక్తి విశుద్ధో భూత్వా వర్తతే స ఖలు ప్రతిపదముద్భిద్యమానవిశిష్టవిశుద్ధిశక్తిరుద్గ్రన్థితాసంసారబద్ధదృఢతరమోహగ్రన్థితయాత్యన్తనిర్వికారచైతన్యో నిరస్తసమస్తజ్ఞానదర్శనావరణాన్తరాయతయా నిఃప్రతిఘవిజృమ్భితాత్మశక్తిశ్చ స్వయమేవ భూతో జ్ఞేయత్వమాపన్నానామన్తమవాప్నోతి . ఇహ కి లాత్మా జ్ఞానస్వభావో జ్ఞానం, తు జ్ఞేయమాత్రం; తతః సమస్త- జ్ఞేయాన్తర్వర్తిజ్ఞానస్వభావమాత్మానమాత్మా శుద్ధోపయోగప్రసాదాదేవాసాదయతి ..౧౫.. పాతనికా . తద్యథా ---అథ శుద్ధోపయోగలాభానన్తరం కేవలజ్ఞానం భవతీతి కథయతి . అథవా ద్వితీయపాతనికా ---కున్దకున్దాచార్యదేవాః సమ్బోధనం కుర్వన్తి, హే శివకుమారమహారాజ, కోప్యాసన్నభవ్యః సంక్షేపరుచిః పీఠికావ్యాఖ్యానమేవ శ్రుత్వాత్మకార్యం కరోతి, అన్యః కోపి పునర్విస్తరరుచిః శుద్ధోపయోగేన సంజాతసర్వజ్ఞస్య జ్ఞానసుఖాదికం విచార్య పశ్చాదాత్మకార్యం కరోతీతి వ్యాఖ్యాతి ---ఉవఓగవిసుద్ధో జో ఉపయోగేన శుద్ధోపయోగేన పరిణామేన విశుద్ధో భూత్వా వర్తతే యః విగదావరణంతరాయమోహరఓ భూదో విగతావరణాన్తరాయమోహరజోభూతః సన్ . కథమ్ . సయమేవ నిశ్చయేన స్వయమేవ ఆదా స పూర్వోక్త ఆత్మా జాది యాతి గచ్ఛతి . కిం . పరం పారమవసానమ్ . కేషామ్ . ణేయభూదాణం జ్ఞేయభూతపదార్థానామ్ . సర్వం జానాతీత్యర్థః . అతో విస్తర : — యో నిర్మోహశుద్ధాత్మసంవిత్తిలక్షణేన శుద్ధోపయోగసంజ్ఞేనాగమభాషయా పృథక్త్వవితర్క- వీచారప్రథమశుక్లధ్యానేన పూర్వం నిరవశేషమోహక్షపణం కృత్వా తదనన్తరం రాగాదివికల్పోపాధిరహితస్వసంవిత్తి- లక్షణేనైకత్వవితర్కావీచారసంజ్ఞద్వితీయశుక్లధ్యానేన క్షీణకషాయగుణస్థానేన్తర్ముహూర్తకాలం స్థిత్వా తస్యై- వాన్త్యసమయే జ్ఞానదర్శనావరణవీర్యాన్తరాయాభిధానఘాతికర్మత్రయం యుగపద్వినాశయతి, స జగత్త్రయకాలత్రయ- వర్తిసమస్తవస్తుగతానన్తధర్మాణాం యుగపత్ప్రకాశకం కేవలజ్ఞానం ప్రాప్నోతి . తతః స్థితం శుద్ధోపయోగాత్సర్వజ్ఞో భవతీతి ..౧౫.. అథ శుద్ధోపయోగజన్యస్య శుద్ధాత్మస్వభావలాభస్య భిన్నకారక నిరపేక్షత్వేనాత్మాధీనత్వం
టీకా : — జో (ఆత్మా) చైతన్య పరిణామస్వరూప ఉపయోగకే ద్వారా యథాశక్తి విశుద్ధ హోకర వర్తతా హై, వహ (ఆత్మా) జిసే పద పద పర ( – ప్రత్యేక పర్యాయమేం) ౧విశిష్ట విశుద్ధ శక్తి ప్రగట హోతీ జాతీ హై, ఐసా హోనేసే, అనాది సంసారసే బఁధీ హుఈ దృఢతర మోహగ్రన్థి ఛూట జానేసే అత్యన్త నిర్వికార చైతన్యవాలా ఔర సమస్త జ్ఞానావరణ, దర్శనావరణ తథా అన్తరాయకే నష్ట హో జానేసే నిర్విఘ్న వికసిత ఆత్మశక్తివాన స్వయమేవ హోతా హుఆ జ్ఞేయతాకో ప్రాప్త (పదార్థోం) కే అన్తకో పా లేతా హై .
యహాఁ (యహ కహా హై కి) ఆత్మా జ్ఞానస్వభావ హై, ఔర జ్ఞాన జ్ఞేయ ప్రమాణ హై; ఇసలియే సమస్త జ్ఞేయోంకే భీతర ప్రవేశకో ప్రాప్త (జ్ఞాతా) జ్ఞాన జిసకా స్వభావ హై ఐసే ఆత్మాకో ఆత్మా శుద్ధోపయోగకే హీ ప్రసాదసే ప్రాప్త కరతా హై .
భావార్థ : — శుద్ధోపయోగీ జీవ ప్రతిక్షణ అత్యన్త శుద్ధికో ప్రాప్త కరతా రహతా హై; ఔర ౧. విశిష్ట = విశేష; అసాధారణ; ఖాస .
Page 25 of 513
PDF/HTML Page 58 of 546
single page version
అథ శుద్ధోపయోగజన్యస్య శుద్ధాత్మస్వభావలాభస్య కారకాన్తరనిరపేక్షతయాత్యన్త- మాత్మాయత్తత్వం ద్యోతయతి —
అయం ఖల్వాత్మా శుద్ధోపయోగభావనానుభావప్రత్యస్తమితసమస్తఘాతికర్మతయా సముపలబ్ధ- శుద్ధానన్తశక్తిచిత్స్వభావః, శుద్ధానన్తశక్తిజ్ఞాయకస్వభావేన స్వతన్త్రత్వాద్గృహీతకర్తృత్వాధికారః, ప్రకాశయతి — తహ సో లద్ధసహావో యథా నిశ్చయరత్నత్రయలక్షణశుద్ధోపయోగప్రసాదాత్సర్వం జానాతి తథైవ సః పూర్వోక్తలబ్ధశుద్ధాత్మస్వభావః సన్ ఆదా అయమాత్మా హవది సయంభు త్తి ణిద్దిట్ఠో స్వయమ్భూర్భవతీతి నిర్దిష్టః కథితః . కింవిశిష్టో భూతః . సవ్వణ్హూ సవ్వలోగపదిమహిదో భూదో సర్వజ్ఞః సర్వలోకపతిమహితశ్చ భూతః సంజాతః . ఇసప్రకార మోహకా క్షయ కరకే నిర్వికార చేతనావాన హోకర, బారహవేం గుణస్థానకే అన్తిమ సమయమేం జ్ఞానావరణ; దర్శనావరణ ఔర అన్తరాయకా యుగపద్ క్షయ కరకే సమస్త జ్ఞేయోంకో జాననేవాలే కేవలజ్ఞానకో ప్రాప్త కరతా హై . ఇసప్రకార శుద్ధోపయోగసే హీ శుద్ధాత్మస్వభావకా లాభ హోతా హై ..౧౫..
అబ, శుద్ధోపయోగసే హోనేవాలీ శుద్ధాత్మస్వభావకీ ప్రాప్తి అన్య కారకోంసే నిరపేక్ష ( – స్వతంత్ర) హోనేసే అత్యన్త ఆత్మాధీన హై ( – లేశమాత్ర పరాధీన నహీం హై) యహ ప్రగట కరతే హైం : —
అన్వయార్థ : — [తథా ] ఇసప్రకార [సః ఆత్మా ] వహ ఆత్మా [లబ్ధస్వభావః ] స్వభావకో ప్రాప్త [సర్వజ్ఞః ] సర్వజ్ఞ [సర్వలోకపతిమహితః ] ఔర ౧సర్వ (తీన) లోకకే అధిపతియోంసే పూజిత [స్వయమేవ భూతః ] స్వయమేవ హుఆ హోనే సే [స్వయంభూః భవతి ] ‘స్వయంభూ’ హై [ఇతి నిర్దిష్టః ] ఐసా జినేన్ద్రదేవనే కహా హై ..౧౬..
టీకా : — శుద్ధ ఉపయోగకీ భావనాకే ప్రభావసే సమస్త ఘాతికర్మోంకే నష్ట హోనేసే జిసనే శుద్ధ అనన్తశక్తివాన చైతన్య స్వభావకో ప్రాప్త కియా హై, ఐసా యహ (పూర్వోక్త) ఆత్మా, (౧) శుద్ధ ౧. సర్వలోకకే అధిపతి = తీనోం లోకకే స్వామీ — సురేన్ద్ర, అసురేన్ద్ర ఔర చక్రవర్తీ .
స్వయమేవ జీవ థయో థకో తేనే స్వయంభూ జిన కహే .౧౬.
Page 26 of 513
PDF/HTML Page 59 of 546
single page version
శుద్ధానన్తశక్తిజ్ఞానవిపరిణమనస్వభావేన ప్రాప్యత్వాత్ కర్మత్వం కలయన్, శుద్ధానన్తశక్తిజ్ఞాన- విపరిణమనస్వభావేన సాధకతమత్వాత్ కరణత్వమనుబిభ్రాణః, శుద్ధానన్తశక్తిజ్ఞానవిపరిణమన- స్వభావేన కర్మణా సమాశ్రియమాణత్వాత్ సంప్రదానత్వం దధానః, శుద్ధానన్తశక్తిజ్ఞానవిపరిణమనసమయే పూర్వప్రవృత్తవికలజ్ఞానస్వభావాపగమేపి సహజజ్ఞానస్వభావేన ధ్రువత్వాలమ్బనాదపాదానత్వముపాదదానః, శుద్ధానన్తశక్తిజ్ఞానవిపరిణమనస్వభావస్యాధారభూతత్వాదధికరణత్వమాత్మసాత్కుర్వాణః, స్వయమేవ షట్కారకీరూపేణోపజాయమానః, ఉత్పత్తివ్యపేక్షయా ద్రవ్యభావభేదభిన్నఘాతికర్మాణ్యపాస్య స్వయమేవా- విర్భూతత్వాద్వా స్వయంభూరితి నిర్దిశ్యతే . అతో న నిశ్చయతః పరేణ సహాత్మనః కారకత్వ- కథమ్ . సయమేవ నిశ్చయేన స్వయమేవేతి . తథాహి — అభిన్నకారకచిదానన్దైకచైతన్యస్వభావేన స్వతన్త్రత్వాత్ కర్తా భవతి . నిత్యానన్దైకస్వభావేన స్వయం ప్రాప్యత్వాత్ కర్మకారకం భవతి . శుద్ధచైతన్యస్వభావేన సాధకతమత్వాత్కరణకారకం భవతి . నిర్వికారపరమానన్దైకపరిణతిలక్షణేన శుద్ధాత్మభావరూపకర్మణా అనన్తశక్తియుక్త జ్ఞాయక స్వభావకే కారణ స్వతంత్ర హోనేసే జిసనే కర్తృత్వకే అధికారకో గ్రహణ కియా హై ఐసా, (౨) శుద్ధ అనన్తశక్తియుక్త జ్ఞానరూపసే పరిణమిత హోనేకే స్వభావకే కారణ స్వయం హీ ప్రాప్య హోనేసే ( – స్వయం హీ ప్రాప్త హోతా హోనేసే) కర్మత్వకా అనుభవ కరతా హుఆ, (౩) శుద్ధ అనన్తశక్తియుక్త జ్ఞానరూపసే పరిణమిత హోనేకే స్వభావసే స్వయం హీ సాధకతమ (-ఉత్కృష్ట సాధన) హోనేసే కరణతాకో ధారణ కరతా హుఆ, (౪) శుద్ధ అనన్తశక్తియుక్త జ్ఞానరూపసే పరిణమిత హోనేకే స్వభావకే కారణ స్వయం హీ కర్మ ద్వారా సమాశ్రిత హోనేసే (అర్థాత్ కర్మ స్వయంకో హీ దేనేమేం ఆతా హోనేసే) సమ్ప్రదానతాకో ధారణ కరతా హుఆ, (౫) శుద్ధ అనన్తశక్తిమయ జ్ఞానరూపసే పరిణమిత హోనేకే సమయ పూర్వమేం ప్రవర్తమాన ౧వికలజ్ఞానస్వభావకా నాశ హోనే పర భీ సహజ జ్ఞానస్వభావసే స్వయం హీ ధ్రువతాకా అవలమ్బన కరనేసే అపాదానకో ధారణ కరతా హుఆ, ఔర (౬) శుద్ధ అనన్తశక్తియుక్త జ్ఞానరూపసే పరిణమిత హోనేకే స్వభావకా స్వయం హీ ఆధార హోనే సే అధికరణతా కో ఆత్మసాత్ కరతా హుఆ — (ఇస ప్రకార) స్వయమేవ ఛహ కారకరూప హోనేసే అథవా ఉత్పత్తి – అపేక్షాసే ౨ద్రవ్య -భావభేదసే భిన్న ఘాతికర్మోంకో దూర కరకే స్వయమేవ ఆవిర్భూత హోనేసే, ‘స్వయంభూ’ కహలాతా హై .
యహాఁ యహ కహా గయా హై కి — నిశ్చయసే పరకే సాథ ఆత్మాకా కారకతాకా సమ్బన్ధ నహీం హై, కి జిససే శుద్ధాత్మస్వభావకీ ప్రాప్తికే లియే సామగ్రీ ( – బాహ్య సాధన) ఢూఁఢనేకీ వ్యగ్రతాసే జీవ (వ్యర్థ హీ) పరతంత్ర హోతే హైం . ౧. వికలజ్ఞాన = అపూర్ణ (మతి శ్రుతాది ) జ్ఞాన . ౨. ద్రవ్య -భావభేదసే భిన్న ఘాతికర్మ = ద్రవ్య ఔర భావకే భేదసే ఘాతికర్మ దో ప్రకారకే హైం, ద్రవ్యఘాతికర్మ ఔర
Page 27 of 513
PDF/HTML Page 60 of 546
single page version
సంబన్ధోస్తి, యతః శుద్ధాత్మస్వభావలాభాయ సామగ్రీమార్గణవ్యగ్రతయా పరతన్త్రర్భూయతే ..౧౬.. సమాశ్రియమాణత్వాత్సంప్రదానం భవతి . తథైవ పూర్వమత్యాదిజ్ఞానవికల్పవినాశేప్యఖణ్డితైకచైతన్య- ప్రకాశేనావినశ్వరత్వాదపాదానం భవతి . నిశ్చయశుద్ధచైతన్యాదిగుణస్వభావాత్మనః స్వయమేవాధారత్వాదధికరణం భవతీత్యభేదషట్కారకీరూపేణ స్వత ఏవ పరిణమమాణః సన్నయమాత్మా పరమాత్మస్వభావ-
భావార్థ : — కర్తా, కర్మ, కరణ, సమ్ప్రదాన, అపాదాన ఔర అధికరణ నామక ఛహ కారక హైం . జో స్వతంత్రతయా -స్వాధీనతాసే కరతా హై వహ కర్త్తా హై; కర్త్తా జిసే ప్రాప్త కరతా హై వహ కర్మ హై; సాధకతమ అర్థాత్ ఉత్కృష్ట సాధనకో కరణ కహతే హైం; కర్మ జిసే దియా జాతా హై అథవా జిసకే లియే కియా జాతా హై వహ సమ్ప్రదాన హై; జిసమేంసే కర్మ కియా జాతా హై, వహ ధ్రువవస్తు అపాదాన హై, ఔర జిసమేం అర్థాత్ జిసకే ఆధారసే కర్మ కియా జాతా హై వహ అధికరణ హై . యహ ఛహ కారక వ్యవహార ఔర నిశ్చయకే భేదసే దో ప్రకారకే హైం . జహాఁ పరకే నిమిత్తసే కార్యకీ సిద్ధి కహలాతీ హై వహా వ్యవహార కారక హైం, ఔర జహాఁ అపనే హీ ఉపాదాన కారణసే కార్యకీ సిద్ధి కహీ జాతీ హై వహాఁ నిశ్చయకారక హైం .
వ్యవహార కారకోంకా దృష్టాన్త ఇసప్రకార హై — కుమ్హార కర్తా హై; ఘడా కర్మ హై; దండ, చక్ర, చీవర ఇత్యాది కరణ హై; కుమ్హార జల భరనేవాలేకే లియే ఘడా బనాతా హై, ఇసలియే జల భరనేవాలా సమ్ప్రదాన హై; టోకరీమేంసే మిట్టీ లేకర ఘడా బనాతా హై, ఇసలియే టోకరీ అపాదాన హై, ఔర పృథ్వీకే ఆధార పర ఘడా బనాతా హై, ఇసలియే పృథ్వీ అధికరణ హై . యహాఁ సభీ కారక భిన్న -భిన్న హైం . అన్య కర్తా హై; అన్య కర్మ హై; అన్య కరణ హై; అన్య సమ్ప్రదాన; అన్య అపాదాన ఔర అన్య అధికరణ హై . పరమార్థతః కోఈ ద్రవ్య కిసీకా కర్తా – హర్తా నహీం హో సకతా, ఇసలియే యహ ఛహోం వ్యవహార కారక అసత్య హైం . వే మాత్ర ఉపచరిత అసద్భూత వ్యవహారనయసే కహే జాతే హైం . నిశ్చయసే కిసీ ద్రవ్యకా అన్య ద్రవ్యకే సాథ కారణతాకా సమ్బన్ధ హై హీ నహీం .
నిశ్చయ కారకోంకా దృష్టాన్త ఇస ప్రకార హై : — మిట్టీ స్వతంత్రతయా ఘటరూప కార్యకో ప్రాప్త హోతీ హై ఇసలిఏ మిట్టీ కర్తా హై ఔర ఘడా కర్మ హై . అథవా, ఘడా మిట్టీసే అభిన్న హై ఇసలియే మిట్టీ స్వయం హీ కర్మ హై; అపనే పరిణమన స్వభావ సే మిట్టీనే ఘడా బనాయా ఇసలియే మిట్టీ స్వయం హీ కరణ హై; మిట్టీనే ఘడారూప కర్మ అపనేకో హీ దియా ఇసలిఏ మిట్టీ స్వయం సమ్ప్రదాన హై; మిట్టీనే అపనేమేంసే పిండరూప అవస్థా నష్ట కరకే ఘటరూప కర్మ కియా ఔర స్వయం ధ్రువ బనీ రహీ ఇసలిఏ వహ స్వయం హీ అపాదాన హై; మిట్టీనే అపనే హీ ఆధారసే ఘడా బనాయా ఇసలియే స్వయం హీ అధికరణ హై . ఇసప్రకార నిశ్చయసే ఛహోం కారక ఏక హీ ద్రవ్యమేం హై . పరమార్థతః ఏక ద్రవ్య దూసరే కీ సహాయతా నహీం కర సకతా ఔర ద్రవ్య స్వయం హీ, అపనేకో, అపనేసే, అపనే లిఏ, అపనేమేంసే, అపనేమేం కరతా హై ఇసలియే నిశ్చయ ఛహ కారక హీ పరమ సత్య హైం .
ఉపరోక్త ప్రకారసే ద్రవ్య స్వయం హీ అపనీ అనన్త శక్తిరూప సమ్పదాసే పరిపూర్ణ హై ఇసలియే స్వయం హీ ఛహ కారకరూప హోకర అపనా కార్య కరనేకే లిఏ సమర్థ హై, ఉసే బాహ్య సామగ్రీ కోఈ