ये खलु विषयविषयिसन्निपातलक्षणमिन्द्रियार्थसन्निकर्षमधिगम्य क्रमोपजायमाने- नेहादिकप्रक्रमेण परिच्छिन्दन्ति, ते किलातिवाहितस्वास्तित्वकालमनुपस्थितस्वास्तित्वकालं वा न जानातीति विचारयति ---अत्थं घटपटादिज्ञेयपदार्थं । कथंभूतं । अक्खणिवदिदं अक्षनिपतितं इन्द्रियप्राप्तं इन्द्रियसंबद्धं । इत्थंभूतमर्थं ईहापुव्वेहिं जे विजाणंति अवग्रहेहावायादिक्रमेण ये पुरुषा विजानन्ति हि स्फु टं । तेसिं परोक्खभूदं तेषां सम्बन्धि ज्ञानं परोक्षभूतं सत् णादुमसक्कं ति पण्णत्तं सूक्ष्मादिपदार्थान् ज्ञातुमशक्यमिति प्रज्ञप्तं कथितम् । कैः । ज्ञानिभिरिति । तद्यथा --चक्षुरादीन्द्रियं घटपटादिपदार्थपार्श्वे गत्वा पश्चादर्थं जानातीति सन्निकर्षलक्षणं नैयायिकमते । अथवा संक्षेपेणेन्द्रियार्थयोः संबन्धः सन्निकर्षः स एव प्रमाणम् । स च सन्निकर्ष आकाशाद्यमूर्तपदार्थेषु देशान्तरितमेर्वादि-
अब, इन्द्रियज्ञानके लिये नष्ट और अनुत्पन्नका जानना अशक्य है (अर्थात् इन्द्रियज्ञान ही नष्ट और अनुत्पन्न पदार्थोंको -पर्यायोंको नहीं जान सकता) ऐसा न्यायसे निश्चित करते हैं ।
अन्वयार्थ : — [ये ] जो [अक्षनिपतितं ] अक्षपतित अर्थात् इन्द्रियगोचर [अर्थं ] पदार्थको [ईहापूर्वैः ] ईहादिक द्वारा [विजानन्ति ] जानते हैं, [तेषां ] उनके लिये [परोक्षभूतं ] १परोक्षभूत पदार्थको [ज्ञातुं ] जानना [अशक्यं ] अशक्य है [इति प्रज्ञप्तं ] ऐसा सर्वज्ञदेवने कहा है ।।४०।।
टीका : — विषय और विषयीका २सन्निपात जिसका लक्षण (-स्वरूप) है, ऐसे इन्द्रिय और पदार्थके ३सन्निकर्षको प्राप्त करके, जो अनुक्रमसे उत्पन्न ईहादिकके क्रमसे जानते हैं वे उसे नहीं जान सकते जिसका स्व -अस्तित्वकाल बीत गया है तथा जिसका स्व- अस्तित्वकाल उपस्थित नहीं हुआ है क्योंकि (-अतीत -अनागत पदार्थ और इन्द्रियके) यथोक्त १. परोक्ष = अक्षसे पर अर्थात् अक्षसे दूर होवे ऐसा; इन्द्रिय अगोचर । २. सन्निपात = मिलाप; संबंध होना वह ।३. सन्निकर्ष = संबंध, समीपता ।
ईहादिपूर्वक जाणता जे अक्षपतित पदार्थने, तेने परोक्ष पदार्थ जाणवुं शक्य ना — जिनजी कहे .४०.