इन्द्रियज्ञानं नाम उपदेशान्तःकरणेन्द्रियादीनि विरूपकारणत्वेनोपलब्धिसंस्कारादीन् पदार्थेषु कालान्तरितरामरावणादिषु स्वभावान्तरितभूतादिषु तथैवातिसूक्ष्मेषु परचेतोवृत्ति- पुद्गलपरमाण्वादिषु च न प्रवर्तते । कस्मादिति चेत् । इन्द्रियाणां स्थूलविषयत्वात्, तथैव मूर्तविषयत्वाच्च । ततः कारणादिन्द्रियज्ञानेन सर्वज्ञो न भवति । तत एव चातीन्द्रियज्ञानोत्पत्तिकारणं रागादिविकल्परहितं स्वसंवेदनज्ञानं विहाय पञ्चेन्द्रियसुखसाधनभूतेन्द्रियज्ञाने नानामनोरथविकल्प- जालरूपे मानसज्ञाने च ये रतिं कुर्वन्ति ते सर्वज्ञपदं न लभन्ते इति सूत्राभिप्रायः ।।४०।। लक्षण (-यथोक्तस्वरूप, ऊ पर कहा गया जैसा) १ग्राह्यग्राहकसम्बन्धका असंभव है ।
भावार्थ : — इन्द्रियोंके साथ पदार्थका (अर्थात् विषयीके साथ विषयका) सन्निकर्ष सम्बन्ध हो तभी (अवग्रह -ईहा -अवाय -धारणारूप क्रमसे) इन्द्रिय ज्ञान पदार्थको जान सकता है । नष्ट और अनुत्पन्न पदार्थोंके साथ इन्द्रियोंका सन्निकर्ष -सम्बन्ध न होनेसे इन्द्रिय ज्ञान उन्हें नहीं जान सकता । इसलिये इन्द्रियज्ञान हीन है, हेय है ।।४०।।
अब, ऐसा स्पष्ट करते हैं कि अतीन्द्रिय ज्ञानके लिये जो जो कहा जाता है वह (सब) संभव है : —
अन्वयार्थ : — [अप्रदेशं ] जो ज्ञान अप्रदेशको, [सप्रदेशं ] सप्रदेशको, [मूर्तं ] मूर्तको, [अमूर्तः च ] और अमूर्तको तथा [अजातं ] अनुत्पन्न [च ] और [प्रलयंगतं ] नष्ट [पर्यायं ] पर्यायको [जानाति ] जानता है, [तत् ज्ञानं ] वह ज्ञान [अतीन्द्रियं ] अतीन्द्रिय [भणितम् ] कहा गया है ।।४१।।
टीका : — इन्द्रियज्ञान उपदेश, अन्तःकरण और इन्द्रिय इत्यादिको १. इन्द्रियगोचर पदार्थ ग्राह्य है और इन्द्रियाँ ग्राहक हैं ।
जे जाणतुं अप्रदेशने, सप्रदेश, मूर्त, अमूर्तने, पर्याय नष्ट -अजातने, भाख्युं अतींद्रिय ज्ञान ते . ४१.