संसारिणो हि नियमेन तावदुदयगताः पुद्गलकर्मांशाः सन्त्येव । अथ स सत्सु तेषु किं कुर्वन्तम् । क्षपयन्तमनुभवन्तम् । किमेव । कर्मैव । निर्विकारसहजानन्दैकसुखस्वभावानुभवनशून्यः सन्नुदयागतं स्वकीयकर्मैव स अनुभवन्नास्ते न च ज्ञानमित्यर्थः । अथवा द्वितीयव्याख्यानम् — यदि ज्ञाता प्रत्यर्थं परिणम्य पश्चादर्थं जानाति तदा अर्थानामानन्त्यात्सर्वपदार्थपरिज्ञानं नास्ति । अथवा तृतीयव्याख्यानम् – बहिरङ्गज्ञेयपदार्थान् यदा छद्मस्थावस्थायां चिन्तयति तदा रागादिविकल्परहितं स्वसंवेदनज्ञानं नास्ति, तदभावे क्षायिकज्ञानमेव नोत्पद्यते इत्यभिप्रायः ।।४२।। अथानन्तपदार्थ- परिच्छित्तिपरिणमनेऽपि ज्ञानं बन्धकारणं न भवति, न च रागादिरहितकर्मोदयोऽपीति निश्चिनोति — उदयगदा कम्मंसा जिणवरवसहेहिं णियदिणा भणिया उदयगता उदयं प्राप्ताः कर्मांशा
भावार्थ : — ज्ञेय पदार्थरूपसे परिणमन करना अर्थात् ‘यह हरा है, यह पीला है’ इत्यादि विकल्परूपसे ज्ञेय पदार्थोंमें परिणमन करना वह कर्मका भोगना है, ज्ञानका नहीं । निर्विकार सहज आनन्दमें लीन रहकर सहजरूपसे जानते रहना वही ज्ञानका स्वरूप है; ज्ञेय पदार्थोंमें रुकना — उनके सन्मुख वृत्ति होना, वह ज्ञानका स्वरूप नहीं है ।।४२।।
(यदि ऐसा है ) तो फि र ज्ञेय पदार्थरूप परिणमन जिसका लक्षण है ऐसी (ज्ञेयार्थपरिणमनस्वरूप) क्रिया और उसका फल कहाँसे (किस कारणसे) उत्पन्न होता है, ऐसा अब विवेचन करते हैं : —
अन्वयार्थ : — [उदयगताः कर्मांशाः ] (संसारी जीवके) उदयप्राप्त कर्मांश (ज्ञानावरणीय आदि पुद्गलकर्मके भेद) [नियत्या ] नियमसे [जिनवरवृषभैः ] जिनवर वृषभोंने [भणिताः] कहे हैं । [तेषु ] जीव उन कर्मांशोंके होने पर [विमूढः रक्तः दुष्टः वा ] मोही, रागी अथवा द्वेषी होता हुआ [बन्धं अनुभवति ] बन्धका अनुभव करता है ।।४३।।
भाख्यां जिने कर्मो उदयगत नियमथी संसारीने, ते कर्म होतां मोही -रागी -द्वेषी बंध अनुभवे .४३.