यथा हि महिलानां प्रयत्नमन्तरेणापि तथाविधयोग्यतासद्भावात् स्वभावभूत एव मायोपगुण्ठनागुण्ठितो व्यवहारः प्रवर्तते, तथा हि केवलिनां प्रयत्नमन्तरेणापि तथाविध- योग्यतासद्भावात् स्थानमासनं विहरणं धर्मदेशना च स्वभावभूता एव प्रवर्तन्ते । अपि चाविरुद्धमेतदम्भोधरदृष्टान्तात् । यथा खल्वम्भोधराकारपरिणतानां पुद्गलानां गमनमवस्थानं गर्जनमम्बुवर्षं च पुरुषप्रयत्नमन्तरेणापि दृश्यन्ते, तथा केवलिनां स्थानादयोऽबुद्धिपूर्वका एव दृश्यन्ते । अतोऽमी स्थानादयो मोहोदयपूर्वकत्वाभावात् क्रियाविशेषा अपि केवलिनां क्रियाफलभूतबन्धसाधनानि न भवन्ति ।।४४।। अनीहिताः । केषाम् । तेसिं अरहंताणं तेषामर्हतां निर्दोषिपरमात्मनाम् । क्व । काले अर्हदवस्थायाम् । क इव । मायाचारो व्व इत्थीणं मायाचार इव स्त्रीणामिति । तथा हि — यथा स्त्रीणां स्त्रीवेदोदय- सद्भावात्प्रयत्नाभावेऽपि मायाचारः प्रवर्तते, तथा भगवतां शुद्धात्मतत्त्वप्रतिपक्षभूतमोहोदयकार्येहापूर्व-
अन्वयार्थ : — [तेषाम् अर्हतां ] उन अरहन्त भगवन्तोंके [काले ] उस समय [स्थाननिषद्याविहाराः ] खड़े रहना, बैठना, विहार [धर्मोपदेशः च ] और धर्मोपदेश-[स्त्रीणां मायाचारः इव ] स्त्रियोंके मायाचारकी भाँति, [नियतयः ] स्वाभाविक ही — प्रयत्न बिना ही — होता है ।।४४।।
टीका : — जैसे स्त्रियोंके, प्रयत्नके बिना भी, उस प्रकार योग्यताका सद्भाव होनेसे स्वभावभूत ही मायाके ढक्कनसे ढँका हुआ व्यवहार प्रवर्तता है, उसीप्रकार केवलीभगवानके, प्रयत्नके बिना ही ( – प्रयत्न न होनेपर भी) उस प्रकारकी योग्यताका सद्भाव होनेसे खड़े रहना, बैठना, विहार और धर्मदेशना स्वभावभूत ही प्रवर्तते हैं और यह (प्रयत्नके बिना ही विहारादिका होना), बादलके दृष्टान्तसे अविरुद्ध है । जैसे बादलके आकाररूप परिणमित पुद्गलोंका गमन, स्थिरता, गर्जन और जलवृष्टि पुरुष -प्रयत्नके बिना भी देखी जाती है, उसीप्रकार केवलीभगवानके खड़े रहना इत्यादि अबुद्धिपूर्वक ही (इच्छाके बिना ही) देखा जाता है । इसलिये यह स्थानादिक ( – खड़े रहने -बैठने इत्यादिका व्यापार), मोहोदयपूर्वक न होनेसे, क्रियाविशेष ( – क्रियाके प्रकार) होने पर भी केवली भगवानके क्रियाफलभूत बन्धके साधन नहीं होते ।
भावार्थ : — केवली भगवानके स्थान, आसन और विहार, यह काययोगसम्बन्धी क्रियाएँ तथा दिव्यध्वनिसे निश्चय -व्यवहारस्वरूप धर्मका उपदेश – वचनयोग सम्बन्धी क्रिया-