Pravachansar (Hindi).

< Previous Page   Next Page >


Page 149 of 513
PDF/HTML Page 182 of 546

 

कहानजैनशास्त्रमाला ]
ज्ञानतत्त्व -प्रज्ञापन
१४९

द्रव्याणि च गुणाश्च पर्यायाश्च अभिधेयभेदेऽप्यभिधानाभेदेन अर्थाः तत्र गुण- पर्यायानिय्रति गुणपर्यायैरर्यन्त इति वा अर्था द्रव्याणि, द्रव्याण्याश्रयत्वेनेय्रति द्रव्यैराश्रय- भूतैरर्यन्त इति वा अर्था गुणाः, द्रव्याणि क्रमपरिणामेनेय्रति द्रव्यैः क्रमपरिणामेनार्यन्त इति वा अर्थाः पर्यायाः यथा हि सुवर्णं पीततादीन् गुणान् कुण्डलादींश्च पर्यायानियर्ति तैरर्यमाणं वा अर्थो द्रव्यस्थानीयं, यथा च सुवर्णमाश्रयत्वेनेय्रति तेनाश्रयभूतेनार्यमाणा वा अर्थाः तथाहिअत्रैव देहे निश्चयनयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावः परमात्मास्ति कस्माद्धेतोः निर्विकारस्वसंवेदन- प्रत्यक्षत्वात् सुखादिवत् इति, तथैवान्येऽपि पदार्था यथासंभवमागमाभ्यासबलोत्पन्नप्रत्यक्षेणानुमानेन वा ज्ञायन्ते ततो मोक्षार्थिना भव्येनागमाभ्यासः कर्तव्य इति तात्पर्यम् ।।८६।। अथ द्रव्यगुणपर्याया- णामर्थसंज्ञां कथयतिदव्वाणि गुणा तेसिं पज्जाया अट्ठसण्णया भणिया द्रव्याणि गुणास्तेषां द्रव्याणां पर्यायाश्च त्रयोऽप्यर्थसंज्ञया भणिताः कथिता अर्थसंज्ञा भवन्तीत्यर्थः तेसु तेषु त्रिषु द्रव्यगुणपर्यायेषु मध्ये गुणपज्जयाणं अप्पा गुणपर्यायाणां संबंधी आत्मा स्वभावः कः इति पृष्टे दव्व त्ति उवदेसो द्रव्यमेव स्वभाव इत्युपदेशः, अथवा द्रव्यस्य कः स्वभाव इति पृष्टे गुणपर्यायाणामात्मा

टीका : द्रव्य, गुण और पर्यायोंमें अभिधेयभेद होने पर भी अभिधानका अभेद होनेसे वे ‘अर्थ’ हैं [अर्थात् द्रव्यों, गुणों और पर्यायोंमें वाच्यका भेद होने पर भी वाचकमें भेद न दंखें तो ‘अर्थ’ ऐसे एक ही वाचक (-शब्द) से ये तीनों पहिचाने जाते हैं ] उसमें (इन द्रव्यों, गुणों और पर्यायोंमेंसे), जो गुणोंको और पर्यायोंको प्राप्त करते हैंपहुँचते हैं अथवा जो गुणों और पर्यायोंके द्वारा प्राप्त किये जाते हैपहुँचे जाते हैं ऐसे ‘अर्थ’ वे द्रव्य हैं, जो द्रव्योंको आश्रयके रूपमें प्राप्त करते हैंपहुँचते हैंअथवा जो आश्रयभूत द्रव्योंके द्वारा प्राप्त किये जाते हैंपहुँचे जाते हैं ऐसे ‘अर्थ’ वे गुण हैं, जो द्रव्योंको क्रमपरिणामसे प्राप्त करते

पहुँचते हैं अथवा जो द्रव्योंके द्वारा क्रमपरिणामसे (क्रमशः होनेवाले परिणामके कारण)

प्राप्त किये जाते हैंपहुँचे जाते हैं ऐसे ‘अर्थ’ वे पर्याय है

जैसे द्रव्यस्थानीय (-द्रव्यके समान, द्रव्यके दृष्टान्तरूप) सुवर्ण, पीलापन इत्यादि गुणोंको और कुण्डल इत्यादि पर्यायोंको प्राप्त करता हैपहुँचता है अथवा (सुवर्ण) उनके द्वारा (-पीलापनादि गुणों और कुण्डलादि पर्यायों द्वारा) प्राप्त किया जाता हैपहुँचा जाता है इसलिये द्रव्यस्थानीय सुवर्ण ‘अर्थ’ है, जैसे पीलापन इत्यादि गुण सुवर्णको आश्रयके रूपमें प्राप्त करते हैंपहुँचते हैं अथवा (वे) आश्रयभूत सुवर्णके द्वारा प्राप्त किये जाते हैंपहुँचे जाते हैं इसलिये पीलापन इत्यादि गुण ‘अर्थ’ हैं; और जैसे कुण्डल इत्यादि पर्यायें सुवर्णको १. ‘ऋ’ धातुमेंसे ‘अर्थ’ शब्द बना है ‘ऋ’ अर्थात् पाना, प्राप्त करना, पहुँचना, जाना ‘अर्थ’ अर्थात्

(१) जो पायेप्राप्त करेपहुँचे, अथवा (२) जिसे पाया जायेप्राप्त किया जायेपहुँचा जाये