१५८प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
धर्मत्वमासूत्रयितुमुपक्रान्तं, यत्प्रसिद्धये च ‘धम्मेण परिणदप्पा अप्पा जदि सुद्धसंपओगजुदो
पावदि णिव्वाणसुहं’ इति निर्वाणसुखसाधनशुद्धोपयोगोऽधिकर्तुमारब्धः, शुभाशुभोपयोगौ च
विरोधिनौ निर्ध्वस्तौ, शुद्धोपयोगस्वरूपं चोपवर्णितं, तत्प्रसादजौ चात्मनो ज्ञानानन्दौ सहजौ
समुद्योतयता संवेदनस्वरूपं सुखस्वरूपं च प्रपंचितम्, तदधुना कथं कथमपि शुद्धो-
पयोगप्रसादेन प्रसाध्य परमनिस्पृहामात्मतृप्तां पारमेश्वरीप्रवृत्तिमभ्युपगतः कृतकृत्यतामवाप्य
नितान्तमनाकुलो भूत्वा प्रलीनभेदवासनोन्मेषः स्वयं साक्षाद्धर्म एवास्मीत्यवतिष्ठते —
पावदि णिव्वाणसुहं’ इति निर्वाणसुखसाधनशुद्धोपयोगोऽधिकर्तुमारब्धः, शुभाशुभोपयोगौ च
विरोधिनौ निर्ध्वस्तौ, शुद्धोपयोगस्वरूपं चोपवर्णितं, तत्प्रसादजौ चात्मनो ज्ञानानन्दौ सहजौ
समुद्योतयता संवेदनस्वरूपं सुखस्वरूपं च प्रपंचितम्, तदधुना कथं कथमपि शुद्धो-
पयोगप्रसादेन प्रसाध्य परमनिस्पृहामात्मतृप्तां पारमेश्वरीप्रवृत्तिमभ्युपगतः कृतकृत्यतामवाप्य
नितान्तमनाकुलो भूत्वा प्रलीनभेदवासनोन्मेषः स्वयं साक्षाद्धर्म एवास्मीत्यवतिष्ठते —
मित्यादि । तत्सर्वं शुद्धोपयोगप्रसादात्प्रसाध्येदानीं निश्चयरत्नत्रयपरिणत आत्मैव धर्म इत्यवतिष्ठते ।
अथवा द्वितीयपातनिका — सम्यक्त्वाभावे श्रमणो न भवति, तस्मात् श्रमणाद्धर्मोऽपि न भवति । तर्हि
कथं श्रमणो भवति, इति पृष्टे प्रत्युत्तरं प्रयच्छन् ज्ञानाधिकारमुपसंहरति — जो णिहदमोहदिट्ठी तत्त्वार्थ-
श्रद्धानलक्षणव्यवहारसम्यक्त्वोत्पन्नेन निजशुद्धात्मरुचिरूपेण निश्चयसम्यक्त्वेन परिणतत्वान्निहतमोह-
दृष्टिर्विध्वंसितदर्शनमोहो यः । पुनश्च किंरूपः । आगमकुसलो निर्दोषिपरमात्मप्रणीतपरमागमाभ्यासेन
दृष्टिर्विध्वंसितदर्शनमोहो यः । पुनश्च किंरूपः । आगमकुसलो निर्दोषिपरमात्मप्रणीतपरमागमाभ्यासेन
निरुपाधिस्वसंवेदनज्ञानकुशलत्वादागमकुशल आगमप्रवीणः । पुनश्च किंरूपः । विरागचरियम्हि
अब्भुट्ठिदो व्रतसमितिगु प्त्यादिबहिरङ्गचारित्रानुष्ठानवशेन स्वशुद्धात्मनिश्चलपरिणतिरूपवीतरागचारित्र-
कहना प्रारम्भ किया और १जिसकी सिद्धिके लिये २‘धम्मेण परिणदप्पा अप्पा जदि
सुद्धसंपओगजुदो, पावदि णिव्वाणसुहं’ इसप्रकार (११वीं गाथामें) निर्वाणसुखके साधनभूत
शुद्धोपयोगका अधिकार प्रारम्भ किया, विरोधी शुभाशुभ उपयोगको नष्ट किया (-हेय
बताया), शुद्धोपयोगका स्वरूप वर्णन किया, शुद्धोपयोगके प्रसादसे उत्पन्न होनेवाले ऐसे
आत्माके सहज ज्ञान और आनन्दको समझाते हुए ज्ञानके स्वरूपका और सुखके स्वरूपका
विस्तार किया, उसे (-आत्माके धर्मत्वको) अब किसी भी प्रकार शुद्धोपयोगके प्रसादसे
शुद्धोपयोगका अधिकार प्रारम्भ किया, विरोधी शुभाशुभ उपयोगको नष्ट किया (-हेय
बताया), शुद्धोपयोगका स्वरूप वर्णन किया, शुद्धोपयोगके प्रसादसे उत्पन्न होनेवाले ऐसे
आत्माके सहज ज्ञान और आनन्दको समझाते हुए ज्ञानके स्वरूपका और सुखके स्वरूपका
विस्तार किया, उसे (-आत्माके धर्मत्वको) अब किसी भी प्रकार शुद्धोपयोगके प्रसादसे
३सिद्ध करके, ४परम निस्पृह, आत्मतृप्त (ऐसी) पारमेश्वरी प्रवृत्तिको प्राप्त होते हुये,
कृतकृत्यताको प्राप्त करके अत्यन्त अनाकुल होकर, जिनके ५भेदवासना की प्रगटताका प्रलय
हुआ है, ऐसे होते हुए, (आचार्य भगवान) ‘मैं स्वयं साक्षात् धर्म ही हूँ’ इसप्रकार रहते
हैं, (-ऐसे भावमें निश्चल स्थित होते हैं) : —
हैं, (-ऐसे भावमें निश्चल स्थित होते हैं) : —
१. जिसकी सिद्धिके लिये = आत्माको धर्मरूप बनवानेका जो कार्य साधनाके लिये ।
२. अर्थ – धर्मपरिणत स्वरूपवाला आत्मा यदि शुद्ध उपयोगमें युक्त हो तो मोक्षके सुखको पाता है ।
३. सिद्ध करके = साधकर । (आत्माको धर्मरूप रचनेका जो कार्य साधना था उस कार्यको, महापुरुषार्थ
करके शुद्धोपयोग द्वारा आचार्य भगवानने सिद्ध किया ।) । ४. परकी स्पृहासे रहित और आत्मामें ही तृप्त, निश्चयरत्नत्रयमें लीनतारूप प्रवृत्ति । ५. भेदवासना = भेदरूप वृत्ति; विकल्प – परिणाम ।