Pravachansar (Hindi).

< Previous Page   Next Page >


Page 190 of 513
PDF/HTML Page 223 of 546

 

१९०प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-

न खलु सर्गः संहारमन्तरेण, न संहारो वा सर्गमन्तरेण, न सृष्टिसंहारौ स्थिति- मन्तरेण, न स्थितिः सर्गसंहारमन्तरेण य एव हि सर्गः स एव संहारः, य एव संहारः स एव सर्गः, यावेव सर्गसंहारौ सैव स्थितिः, यैव स्थितिस्तावेव सर्गसंहाराविति तथा हि य एव कुम्भस्य सर्गः स एव मृत्पिण्डस्य संहारः, भावस्य भावान्तराभावस्वभावेनावभासनात् य एव च मृत्पिण्डस्य संहारः स एव कुम्भस्य सर्गः, अभावस्य भावान्तरभावस्वभावेनाव- भासनात् यौ च कुम्भपिण्डयोः सर्गसंहारौ सैव मृत्तिकायाः स्थितिः, व्यतिरेकाणामन्वया- सत्तालक्षणविवरणमुख्यतया द्वितीयस्थलं गतम् अथोत्पादव्ययध्रौव्याणां परस्परसापेक्षत्वं दर्शयति ण भवो भंगविहीणो निर्दोषपरमात्मरुचिरूपसम्यक्त्वपर्यायस्य भव उत्पादः तद्विपरीतमिथ्यात्वपर्यायस्य भङ्गं विना न भवति कस्मात् उपादानकारणाभावात्, मृत्पिण्डभङ्गाभावे घटोत्पाद इव द्वितीयं च कारणं मिथ्यात्वपर्यायभङ्गस्य सम्यक्त्वपर्यायरूपेण प्रतिभासनात् तदपि कस्मात् ‘‘भावान्तर- स्वभावरूपो भवत्यभाव’’ इति वचनात् घटोत्पादरूपेण मृत्पिण्डभङ्ग इव यदि पुनर्मिथ्यात्वपर्याय- भङ्गस्य सम्यक्त्वोपादानकारणभूतस्याभावेऽपि शुद्धात्मानुभूतिरुचिरूपसम्यक्त्वस्योत्पादो भवति, तर्ह्युपादानकारणरहितानां खपुष्पादीनामप्युत्पादो भवतु न च तथा भंगो वा णत्थि संभवविहीणो

टीका :वास्तवमें सर्ग संहारके बिना नहीं होता और संहार सर्गके बिना नहीं होता; सृष्टि और संहार स्थिति (ध्रौव्य) के बिना नहीं होते, स्थिति सर्ग और संहारके बिना नहीं होती

जो सर्ग है वही संहार है, जो संहार है वही सर्ग है; जो सर्ग और संहार है वही स्थिति है; जो स्थिति है वही सर्ग और संहार है वह इसप्रकार :जो कुम्भका सर्ग है वही मृतिकापिण्डका संहार है; क्योंकि भावका भावान्तरके अभावस्वभावसे अवभासन है (अर्थात् भाव अन्यभावके अभावरूप स्वभावसे प्रकाशित हैदिखाई देता है ) और जो मृत्तिकापिण्डका संहार है वही कुम्भका सर्ग है, क्योंकि अभावका भावान्तरके भावस्वभावसे अवभासन है; (अर्थात् नाश अन्यभावके उत्पादरूप स्वभावसे प्रकाशित है )

और जो कुम्भका सर्ग और पिण्डका संहार है वही मृत्तिकाकी स्थिति है, क्योंकि ‘व्यतिरेकमुखेन.....क्रमणात्’ के स्थान पर निम्न प्रकार पाठ चाहिये ऐसा लगता है, ‘‘व्यतिरेकाणामन्वयानतिक्रमणात् यैव च मृत्तिकायाः स्थितिस्तावेव कुम्भपिण्डयोः सर्गसंहारौ,

व्यतिरेकमुखेनैवान्वयस्य प्रकाशनात् ’’ हिन्दी अनुवाद इस संशोधित पाठानुसार किया है १. सर्ग = उत्पाद, उत्पत्ति २. संहार = व्यय, नाश ३. सृष्टि = उत्पत्ति ४. स्थिति = स्थित रहना; ध्रुव रहना, ध्रौव्य ५. मृत्तिकापिण्ड = मिट्टीका पिण्ड