समवेतं खलु द्रव्यं संभवस्थितिनाशसंज्ञितार्थैः ।
एकस्मिन् चैव समये तस्माद्द्रव्यं खलु तत्त्रितयम् ।।१०२।।
इह हि यो नाम वस्तुनो जन्मक्षणः स जन्मनैव व्याप्तत्वात् स्थितिक्षणो नाशक्षणश्च
न भवति; यश्च स्थितिक्षणः स खलूभयोरन्तरालदुर्ललितत्वाज्जन्मक्षणो नाशक्षणश्च न भवति;
यश्च नाशक्षणः स तूत्पद्यावस्थाय च नश्यतो जन्मक्षणः स्थितिक्षणश्च न भवति;
— इत्युत्पादादीनां वितर्क्यमाणः क्षणभेदो हृदयभूमिमवतरति । अवतरत्येवं यदि द्रव्यमात्म-
नैवोत्पद्यते आत्मनैवावतिष्ठते आत्मनैव नश्यतीत्यभ्युपगम्यते । तत्तु नाभ्युपगतम् । पर्यायाणा-
द्रव्यार्थिकनयेन सर्वं द्रव्यं भवति । पूर्वोक्तोत्पादादित्रयस्य तथैव स्वसंवेदनज्ञानादिपर्यायत्रयस्य
चानुगताकारेणान्वयरूपेण यदाधारभूतं तदन्वयद्रव्यं भण्यते, तद्विषयो यस्य स भवत्यन्वयद्रव्यार्थिकनयः ।
यथेदं ज्ञानाज्ञानपर्यायद्वये भङ्गत्रयं व्याख्यातं तथापि सर्वद्रव्यपर्यायेषु यथासंभवं ज्ञातव्यमित्य-
भिप्रायः ।।१०१।। अथोत्पादादीनां पुनरपि प्रकारान्तरेण द्रव्येण सहाभेदं समर्थयति समयभेदं च
निराकरोति — समवेदं खलु दव्वं समवेतमेकीभूतमभिन्नं भवति खलु स्फु टम् । किम् । आत्मद्रव्यम् । कैः
सह । संभवठिदिणाससण्णिदट्ठेहिं सम्यक्त्वज्ञानपूर्वकनिश्चलनिर्विकारनिजात्मानुभूतिलक्षणवीतरागचारित्र-
पर्यायेणोत्पादः तथैव रागादिपरद्रव्यैकत्वपरिणतिरूपचारित्रपर्यायेण नाशस्तदुभयाधारात्मद्रव्यत्वावस्था-
१९६प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
अन्वयार्थ : — [द्रव्यं ] द्रव्य [एकस्मिन् च एव समये ] एक ही समयमें
[संभवस्थितिनाशसंज्ञितार्थैः ] उत्पाद, स्थिति और नाश नामक १अर्थोंके साथ [खलु ] वास्तवमें
[समवेतं ] २समवेत (एकमेक) है; [तस्मात् ] इसलिये [तत् त्रितयं ] यह ३त्रितय [खलु ]
वास्तवमें [द्रव्यं ] द्रव्य है ।।१०२।।
टीका : — (प्रथम शंका उपस्थित की जाती है : — ) यहाँ, (विश्वमें) वस्तुका
जो जन्मक्षण है वह जन्मसे ही व्याप्त होनेसे स्थितिक्षण और नाशक्षण नहीं है, (-वह
पृथक् ही होता है); जो स्थितिक्षण हो वह दोनोंके अन्तरालमें (उत्पादक्षण और
नाशक्षणके बीच) दृढ़तया रहता है, इसलिये (वह) जन्मक्षण और नाशक्षण नहीं है; और
जो नाशक्षण है वह, – वस्तु उत्पन्न होकर और स्थिर रहकर फि र नाशको प्राप्त होती है
इसलिये, – जन्मक्षण और स्थितिक्षण नहीं है; — इसप्रकार तर्क पूर्वक विचार करने पर
उत्पादादिका क्षणभेद हृदयभूमिमें उतरता है (अर्थात् उत्पाद, व्यय और ध्रौव्यका समय
१. अर्थ = पदार्थ (८७ वीं गाथामें समझाया गया है, तद्नुसार पर्याय भी अर्थ है ।)
२. समवेत = समवायवाला, तादात्म्यसहित जुड़ा हुवा, एकमेक ।
३. त्रितय = तीनका समुदाय । (उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य, इन तीनोंका समुदाय वास्तवमें द्रव्य ही है ।)