Pravachansar (Hindi).

< Previous Page   Next Page >


Page 216 of 513
PDF/HTML Page 249 of 546

 

२१प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
एवंविधं स्वभावे द्रव्यं द्रव्यार्थपर्यायार्थाभ्याम्
सदसद्भावनिबद्धं प्रादुर्भावं सदा लभते ।।१११।।

एवमेतद्यथोदितप्रकारसाकल्याकलंक लांछनमनादिनिधनं सत्स्वभावे प्रादुर्भावमास्कन्दति द्रव्यम् स तु प्रादुर्भावो द्रव्यस्य द्रव्याभिधेयतायां सद्भावनिबद्ध एव स्यात्; पर्यायाभिधेयतायां त्वसद्भावनिबद्ध एव तथा हियदा द्रव्यमेवाभिधीयते न पर्यायास्तदा प्रभवावसान- वर्जिताभिर्यौगपद्यप्रवृत्ताभिर्द्रव्यनिष्पादिकाभिरन्वयशक्तिभिः प्रभवावसानलांछनाः क्रमप्रवृत्ताः मोक्षपर्यायः केवलज्ञानादिरूपो गुणसमूहश्च येन कारणेन तद्द्वयमपि परमात्मद्रव्यं विना नास्ति, न विद्यते कस्मात् प्रदेशाभेदादिति उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकशुद्धसत्तारूपं मुक्तात्मद्रव्यं भवति तस्मादभेदेन सत्तैव द्रव्यमित्यर्थः यथा मुक्तात्मद्रव्ये गुणपर्यायाभ्यां सहाभेदव्याख्यानं कृतं तथा यथासंभवं सर्वद्रव्येषु ज्ञातव्यमिति ।।११०।। एवं गुणगुणिव्याख्यानरूपेण प्रथमगाथा, द्रव्यस्य गुणपर्यायाभ्यां सह भेदो नास्तीति कथनरूपेण द्वितीया चेति स्वतन्त्रगाथाद्वयेन षष्ठस्थलं गतम् ।। अथ द्रव्यस्य द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयाभ्यां सदुत्पादासदुत्पादौ दर्शयतिएवंविहसब्भावे एवंविधसद्भावे सत्तालक्षणमुत्पादव्ययध्रौव्यलक्षणं गुणपर्यायलक्षणं द्रव्यं चेत्येवंविधपूर्वोक्तसद्भावे स्थितं, अथवा एवंविहं सहावे इति पाठान्तरम् तत्रैवंविधं पूर्वोक्तलक्षणं स्वकीयसद्भावे स्थितम् किम् दव्वं द्रव्यं कर्तृ किं

अन्वयार्थ :[एवंविधं द्रव्यं ] ऐसा (पूर्वोक्त) द्रव्य [स्वभावे ] स्वभावमें [द्रव्यार्थपर्यायार्थाभ्यां ] द्रव्यार्थिक और पर्यायार्थिक नयोंके द्वारा [सदसद्भावनिबद्धं प्रादुर्भावं ] सद्भावसंबद्ध और असद्भावसंबद्ध उत्पादको [सदा लभते ] सदा प्राप्त करता है ।।१११।।

टीका :इसप्रकार यथोदित (पूर्वकथित) सर्व प्रकारसे अकलंक लक्षणवाला, अनादिनिधन वह द्रव्य सत् -स्वभावमें (अस्तित्वस्वभावमें) उत्पादको प्राप्त होता है द्रव्यका वह उत्पाद, द्रव्यकी अभिधेयताके समय सद्भावसंबद्ध ही है और पर्यायोंकी अभिधेयताके समय असद्भावसंबद्ध ही है इसे स्पष्ट समझाते हैं :

जब द्रव्य ही कहा जाता हैपर्यायें नहीं, तब उत्पत्तिविनाश रहित, युगपत् प्रवर्तमान, द्रव्यको उत्पन्न करनेवाली अन्वयशक्तियोंके द्वारा, उत्पत्तिविनाशलक्षणवाली, क्रमशः प्रवर्तमान, १. अकलंक = निर्दोष (यह द्रव्य पूर्वकथित सर्वप्रकार निर्दोष लक्षणवाला है ) २. अभिधेयता = कहने योग्यपना; विवक्षा; कथनी ३. अन्वयशक्ति = अन्वयरूपशक्ति (अन्वयशक्तियाँ उत्पत्ति और नाशसे रहित हैं, एक ही साथ प्रवृत्त

होती हैं और द्रव्यको उत्पन्न करती हैं ज्ञान, दर्शन, चारित्र इत्यादि आत्मद्रव्यकी अन्वयशक्तियाँ हैं )