वर्त्याधारेण दीपशिखारूपेण परिणमयति, तथा कर्माग्निः कर्ता तैलस्थानीयं शुद्धात्मस्वभावं तिरस्कृत्य वर्तिस्थानीयशरीराधारेण दीपशिखास्थानीयनरनारकादिपर्यायरूपेण परिणमयति । ततो ज्ञायते मनुष्यादिपर्यायाः निश्चयनयेन कर्मजनिता इति ।।११७।। अथ नरनारकादिपर्यायेषु कथं जीवस्य स्वभावाभिभवो जातस्तत्र किं जीवाभाव इति प्रश्ने प्रत्युत्तरं ददाति — णरणारयतिरियसुरा जीवा नरनारकतिर्यक्सुरनामानो जीवाः सन्ति तावत् । खलु स्फु टम् । कथंभूताः । णामकम्मणिव्वत्ता नरनारकादिस्वकीयस्वकीयनामकर्मणा निर्वृत्ताः । ण हि ते लद्धसहावा किंतु यथा माणिक्यबद्धसुवर्ण- कङ्कणेषु माणिक्यस्य हि मुख्यता नास्ति, तथा ते जीवाश्चिदानन्दैकशुद्धात्मस्वभावमलभमानाः सन्तो किया जानेवाला दीपक ज्योतिका कार्य है, उसीप्रकार कर्मस्वभावके द्वारा जीवके स्वभावका पराभव करके की जानेवाली मनुष्यादिपर्यायें कर्मके कार्य हैं ।
भावार्थ : — मनुष्यादिपर्यायें ११६वीं गाथामें कही गई राग -द्वेषमय क्रियाके फल हैं; क्योंकि उस क्रियासे कर्मबन्ध होता है, और कर्म जीवके स्वभावका पराभव करके मनुष्यादिपर्यायोंको उत्पन्न करते हैं ।।११७।।
अब यह निर्णय करते हैं कि मनुष्यादिपर्यायोंमें जीवके स्वभावका पराभव किस कारणसे होता है ? : —
अन्वयार्थ : — [नरनारकतिर्यक्सुराः जीवाः ] मनुष्य, नारक, तिर्यंच और देवरूप जीव [खलु ] वास्तवमें [नामकर्म निर्वृत्ताः ] नामकर्मसे निष्पन्न हैं । [हि ] वास्तवमें [स्वकर्माणि ] वे अपने कर्मरूपसे [परिणममानाः ] परिणमित होते हैं इसलिये [ते न लब्धस्वभावाः ] उन्हें स्वभावकी उपलब्धि नहीं है ।।११८।।
निज कर्मरूप परिणमनथी ज स्वभावलब्धि न तेमने. ११८.