आत्मा हि तावत्परिणामात्मैव, परिणामः स्वयमात्मेति स्वयमुक्तत्वात् । परिणामस्तु चेतनात्मकत्वेन ज्ञानं कर्म कर्मफलं वा भवितुं शीलः, तन्मयत्वाच्चेतनायाः । ततो ज्ञानं कर्म कर्मफलं चात्मैव । एवं हि शुद्धद्रव्यनिरूपणायां परद्रव्यसंपर्कासंभवात्पर्यायाणां द्रव्यान्तः- प्रलयाच्च शुद्धद्रव्य एवात्मावतिष्ठते ।।१२५।।
अथैवमात्मनो ज्ञेयतामापन्नस्य शुद्धत्वनिश्चयात् ज्ञानतत्त्वसिद्धौ शुद्धात्मतत्त्वोपलम्भो व्यम् ।।१२४।। अथ ज्ञानकर्मकर्मफलान्यभेदनयेनात्मैव भवतीति प्रज्ञापयति — अप्पा परिणामप्पा आत्मा भवति । कथंभूतः । परिणामात्मा परिणामस्वभावः । कस्मादिति चेत् ‘परिणामो सयमादा’ इति पूर्वं स्वयमेव भणितत्वात् । परिणामः कथ्यते — परिणामो णाणकम्मफलभावी परिणामो भवति । किंविशिष्टः । ज्ञानकर्मकर्मफलभावी; ज्ञानकर्मकर्मफलरूपेण भवितुं शील इत्यर्थः । तम्हा यस्मादेवं तस्मात्कारणात् । णाणं पूर्वसूत्रोक्ता ज्ञानचेतना । कम्मं तत्रैवौक्तलक्षणा कर्मचेतना । फलं च पूर्वोक्तलक्षणफलचेतना च । आदा मुणेदव्वो इयं चेतना त्रिविधाप्यभेदनयेनात्मैव मन्तव्यो ज्ञातव्य इति । एतावता किमुक्तं भवति । त्रिविधचेतनापरिणामेन परिणामी सन्नात्मा किं करोति । निश्चयरत्नत्रयात्मकशुद्धपरिणामेन मोक्षं साधयति, शुभाशुभाभ्यां पुनर्बन्धमिति ।।१२५।। एवं त्रिविधचेतनाकथनमुख्यतया गाथात्रयेण चतुर्थ- स्थलं गतम् । अथ सामान्यज्ञेयाधिकारसमाप्तौ पूर्वोक्तभेदभावनायाः शुद्धात्मप्राप्तिरूपं फलं दर्शयति — कर्म फलं च ] ज्ञान, कर्म और कर्मफल [आत्मा ज्ञातव्यः ] आत्मा है ऐसा समझना ।।१२५।।
टीका : — प्रथम तो आत्मा वास्तवमें परिणामस्वरूप ही है, क्योंकि ‘परिणाम स्वयं आत्मा है’ ऐसा (११२वीं गाथामें भगवत् कुन्दकुन्दाचार्यदेवने) स्वयं कहा है; तथा परिणाम चेतनास्वरूप होनेसे ज्ञान, कर्म और कर्मफलरूप होनेके स्वभाववाला है, क्योंकि चेतना तन्मय (ज्ञानमय, कर्ममय अथवा कर्मफलमय) होती है । इसलिये ज्ञान, कर्म कर्मफल आत्मा ही है ।
इसप्रकार वास्तवमें शुद्धद्रव्यके निरूपणमें परद्रव्यके संपर्कका (सम्बन्ध; संग) असंभव होनेसे और पर्यायें द्रव्यके भीतर १प्रलीन हो जानेसे आत्मा शुद्धद्रव्य ही रहता है ।।१२५।।
अब, इसप्रकार २ज्ञेयपनेको प्राप्त आत्माकी शुद्धताके निश्चयसे ज्ञानतत्त्वकी सिद्धि होने पर शुद्ध आत्मतत्त्वकी उपलब्धि (-अनुभव, प्राप्ति) होती है; इसप्रकार उसका अभिनन्दन करते हुए (अर्थात् आत्माकी शुद्धताके निर्णयकी प्रशंसा करते हुए — धन्यवाद देते हुए), द्रव्यसामान्यके वर्णनका उपसंहार करते हैं : — १. प्रलीन हो जाना = अत्यंत लीन हो जाना; मग्न हो जाना; डूब जाना; अदृश्य हो जाना । २. ज्ञेयपनेको प्राप्त = ज्ञेयभूत । (आत्मा ज्ञानरूप भी और ज्ञेयरूप भी है, इस ज्ञेयतत्त्व -प्रज्ञापन अधिकारमें