इन्द्रियग्राह्याः किल स्पर्शरसगन्धवर्णास्तद्विषयत्वात् । ते चेन्द्रियग्राह्यत्वव्यक्तिशक्ति- वशात् गृह्यमाणा अगृह्यमाणाश्च आ -एकद्रव्यात्मकसूक्ष्मपर्यायात्परमाणोः आ -अनेक- द्रव्यात्मकस्थूलपर्यायात्पृथिवीस्कन्धाच्च सकलस्यापि पुद्गलस्याविशेषेण विशेषगुणत्वेन विद्यन्ते । ते च मूर्तत्वादेव शेषद्रव्याणामसंभवन्तः पुद्गलमधिगमयन्ति । शब्दस्यापीन्द्रियग्राह्यत्वाद् गुणत्वं न खल्वाशंक नीयं, तस्य वैचित्र्यप्रपंचितवैश्वरूपस्याप्यनेकद्रव्यात्मकपुद्गलपर्यायत्वेनाभ्युप- संबन्धं प्रतिपादयति । दव्वाणममुत्ताणं विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावं यत्परमात्मद्रव्यं तत्प्रभृतीनाममूर्तद्रव्याणां संबन्धिनो भवन्ति । ते के । गुणा अमुत्ता अमूर्ताः गुणाः, केवलज्ञानादय इत्यर्थः । इति मूर्तामूर्तगुणानां लक्षणसंबन्धौ ज्ञातव्यौ ।।१३१।। एवं ज्ञानादिविशेषगुणभेदेन द्रव्यभेदो भवतीति कथनरूपेण द्वितीय- स्थले गाथाद्वयं गतम् । अथ मूर्तपुद्गलद्रव्यस्य गुणानावेदयति — वण्णरसगंधफासा विज्जंते पोग्गलस्स वर्णरसगन्धस्पर्शा विद्यन्ते । कस्य । पुद्गलस्य । कथंभूतस्य । सुहुमादो पुढवीपरियंतस्स य ‘‘पुढवी जलं च छाया चउरिंदियविसयकम्मपरमाणू । छव्विहभेयं भणियं पोग्गलदव्वं जिणवरेहिं’’ ।। इति
अन्वयार्थ : — [वर्णरसगंधस्पर्शाः ] वर्ण, रस, गंध और स्पर्श (-गुण) [सूक्ष्मात् ] सूक्ष्मसे लेकर [पृथ्वीपर्यंतस्य च ] पृथ्वी पर्यन्तके [पुद्गलस्य ] (सर्व) पुद्गलके [विद्यन्ते ] होते हैं; [चित्रः शब्दः ] जो विविध प्रकारका शब्द है [सः ] वह [पुद्गल ] पुद्गल अर्थात् पौद्गलिक पर्याय है ।।१३२।।
टीका : — स्पर्श, रस, गंध और वर्ण इन्द्रियग्राह्य हैं, क्योंकि वे इन्द्रियोंके विषय हैं । वे इन्द्रियग्राह्यताकी १व्यक्ति और शक्तिके वशसे भले ही इन्द्रियोंके द्वारा ग्रहण किये जाते हों या न किये जाते हों तथापि वे एकद्रव्यात्मक सूक्ष्मपर्यायरूप परमाणुसे लेकर अनेकद्रव्यात्मक स्थूलपर्यायरूप पृथ्वीस्कंध तकके समस्त पुद्गलके, अविशेषतया विशेष गुणोंके रूपमें होते हैं; और उनके मूर्त होनेके कारण ही, (पुद्गलके अतिरिक्त) शेष द्रव्योंके न होनेसे वे पुद्गलको बतलाते हैं ।
ऐसी शंका नहीं करनी चाहिये कि शब्द भी इन्द्रियग्राह्य होनेसे गुण होगा; क्योंकि वह (शब्द) २विचित्रताके द्वारा विश्वरूपपना (अनेकानेकप्रकारपना) दरशाता होनेपर भी उसे अनेकद्रव्यात्मक पुद्गलपर्यायके रूपमें स्वीकार किया जाता है । १. परमाणु, कार्मणवर्गणा इत्यादिमें इन्द्रियग्राह्यता व्यक्त नहीं है तथापि शक्तिरूपसे अवश्य होती है; इसीलिये
बहुतसे परमाणु स्कंधरूप होकर स्थूलता धारण करके इन्द्रियोंसे ज्ञात होते हैं । २. विचित्रता = विविधता (शब्द भाषात्मक, अभाषात्मक, प्रायोगिक, वैश्रसिक – ऐसे अनेक प्रकारके हैं ।)