Pravachansar (Hindi).

< Previous Page   Next Page >


Page 264 of 513
PDF/HTML Page 297 of 546

 

२६प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
आकाशस्यावगाहो धर्मद्रव्यस्य गमनहेतुत्वम्
धर्मेतरद्रव्यस्य तु गुणः पुनः स्थानकारणता ।।१३३।।
कालस्य वर्तना स्यात् गुण उपयोग इति आत्मनो भणितः
ज्ञेयाः संक्षेपाद्गुणा हि मूर्तिप्रहीणानाम् ।।१३४।। युगलम्

विशेषगुणो हि युगपत्सर्वद्रव्याणां साधारणावगाहहेतुत्वमाकाशस्य, सकृत्सर्वेषां गमनपरिणामिनां जीवपुद्गलानां गमनहेतुत्वं धर्मस्य, सकृत्सर्वेषां स्थानपरिणामिनां जीवपुद्गलानां स्थानहेतुत्वमधर्मस्य, अशेषशेषद्रव्याणां प्रतिपर्यायं समयवृत्तिहेतुत्वं कालस्य, चैतन्यपरिणामो जीवस्य एवममूर्तानां विशेषगुणसंक्षेपाधिगमे लिंगम् तत्रैककालमेव विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्सदाकाशं निश्चिनोति गतिपरिणतसमस्तजीवपुद्गलानामेकसमये साधारणं गमनहेतुत्वं विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्सद्धर्मद्रव्यं निश्चिनोति तथैव च स्थिति- परिणतसमस्तजीवपुद्गलानामेकसमये साधारणं स्थितिहेतुत्वं विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्सद- धर्मद्रव्यं निश्चिनोति सर्वद्रव्याणां युगपत्पर्यायपरिणतिहेतुत्वं विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्स- त्कालद्रव्यं निश्चिनोति सर्वजीवसाधारणं सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनद्वयं विशेषगुणत्वादेवान्या- चेतनपञ्चद्रव्याणामसंभवत्सच्छुद्धबुद्धैकस्वभावं परमात्मद्रव्यं निश्चिनोति अयमत्रार्थःयद्यपि पञ्च- द्रव्याणि जीवस्योपकारं कुर्वन्ति तथापि तानि दुःखकारणान्येवेति ज्ञात्वाक्षयानन्तसुखादिकारणं

अन्वयार्थ :[आकाशस्यावगाहः ] आकाशका अवगाह, [धर्मद्रव्यस्य गमनहेतुत्वं ] धर्मद्रव्यका गमनहेतुत्व [तु पुनः ] और [धर्मेतरद्रव्यस्य गुणः ] अधर्म द्रव्यका गुण [स्थानकारणता ] स्थानकारणता है [कालस्य ] कालका गुण [वर्तता स्यात् ] वर्तना है, [आत्मनः गुणः ] आत्माका गुण [उपयोगः इति भणितः ] उपयोग कहा है [मूर्तिप्रहीणानां गुणाः हि ] इसप्रकार अमूर्त द्रव्योंके गुण [संक्षेपात् ] संक्षेपसे [ज्ञेयाः ] जानना चाहिये ।।१३३ -१३४।।

टीका :युगपत् सर्वद्रव्योंके साधारण अवगाहका हेतुपना आकाशका विशेष गुण है एक ही साथ सर्व गमनपरिणामी (गतिरूप परिणमित) जीव -पुद्गलोंके गमनका हेतुपना धर्मका विशेष गुण है एक ही साथ सर्व स्थानपरिणामी (स्थितिरूप परिणमित) जीव- पुद्गलोंके स्थिर होनेका हेतुत्व स्थितिका अर्थात् स्थिर होनेका निमित्तपना अधर्मका विशेषगुण है (कालके अतिरिक्त) शेष समस्त द्रव्योंकी प्रति -पर्यायमें समयवृत्तिका हेतुपना (समय- समयकी परिणतिका निमित्तत्व) कालका विशेष गुण है चैतन्यपरिणाम जीवका विशेष गुण है इसप्रकार अमूर्त द्रव्योंके विशेष गुणोंका संक्षिप्त ज्ञान होने पर अमूर्त द्रव्योंको जाननेके लिंग (चिह्न, लक्षण, साधन) प्राप्त होते हैं; अर्थात् उन -उन विशेष गुणोंके द्वारा उन -उन अमूर्त