Pravachansar (Hindi).

< Previous Page   Next Page >


Page 282 of 513
PDF/HTML Page 315 of 546

 

२८प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
क्रमेण यौगपद्येन चेत्, नास्ति यौगपद्यं, सममेकस्य विरुद्धधर्मयोरनवतारात् क्रमेण चेत्,
नास्ति क्रमः, वृत्त्यंशस्य सूक्ष्मत्वेन विभागाभावात् ततो वृत्तिमान् कोऽप्यवश्यमनुसर्तव्यः
स च समयपदार्थ एव तस्य खल्वेकस्मिन्नपि वृत्त्यंशे समुत्पादप्रध्वंसौ संभवतः यो हि यस्य
वृत्तिमतो यस्मिन् वृत्त्यंशे तद्वृत्यंशविशिष्टत्वेनोत्पादः, स एव तस्यैव वृत्तिमतस्तस्मिन्नेव वृत्त्यंशे
पूर्ववृत्त्यंशविशिष्टत्वेन प्रध्वंसः
यद्येवमुत्पादव्ययावेकस्मिन्नपि वृत्त्यंशे संभवतः समयपदार्थस्य
कथं नाम निरन्वयत्वं, यतः पूर्वोत्तरवृत्त्यंशविशिष्टत्वाभ्यां युगपदुपात्तप्रध्वंसोत्पादस्यापि
स्वभावेनाप्रध्वस्तानुत्पन्नत्वादवस्थितत्वमेव न भवेत्
एवमेकस्मिन् वृत्त्यंशे समयपदार्थ-
त्रयात्मकः स्वभावः सत्तास्तित्वमिति यावत् तत्र सम्यगवस्थितः स्वभावसमवस्थितो भवति तथाहितथाहि
यथाङ्गुलिद्रव्ये यस्मिन्नेव वर्तमानक्षणे वक्रपर्यायस्योत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे तस्यैवाङ्गुलिद्रव्यस्य
पूर्वर्जुपर्यायेण प्रध्वंसस्तदाधारभूताङ्गुलिद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति द्रव्यसिद्धिः
अथवा स्वस्वभावरूप-
सुखेनोत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे तस्यैवात्मद्रव्यस्य पूर्वानुभूताकुलत्वदुःखरूपेण प्रध्वंसस्तदुभयाधारभूत-
परमात्मद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति द्रव्यसिद्धिः
अथवा मोक्षपर्यायरूपेणोत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे रत्नत्रयात्मक-
निश्चयमोक्षमार्गपर्यायरूपेण प्रध्वंसस्तदुभयाधारपरमात्मद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति द्रव्यसिद्धिः तथा
वर्तमानसमयरूपपर्यायेणोत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे तस्यैव कालाणुद्रव्यस्य पूर्वसमयरूपपर्यायेण प्रध्वंसस्त-
(उत्पाद तथा विनाश) युगपद् हैं या (२) क्रमशः ? (१) यदि ‘युगपत्’ कहा जाय तो
युगपत्पना घटित नहीं होता, क्योंकि एक ही समय एकके दो विरोधी धर्म नहीं होते
(एक
ही समय एक वृत्त्यंशके प्रकाश और अन्धकारकी भाँति उत्पाद और विनाश दो विरुद्ध धर्म
नहीं होते
) (२) यदि ‘क्रमशः है’ ऐसा कहा जाय तो, क्रम नहीं बनता, (अर्थात् क्रम भी
घटता नहीं) क्योंकि वृत्त्यंशके सूक्ष्म होनेसे उसमें विभागका अभाव है इसलिये (समयरूपी
वृत्त्यंशके उत्पाद तथा विनाश होना अशक्य होनेसे) कोई वृत्तिमान् अवश्य ढूँढ़ना चाहिये
और वह (वृत्तिमान्) काल पदार्थ ही है उसको (-उस कालपदार्थको) वास्तवमें एक
वृत्त्यंशमें भी उत्पाद और विनाश संभव है; क्योंकि जिस वृत्तिमान्के जिस वृत्त्यंशमें उस
वृत्त्यंशकी अपेक्षासे जो उत्पाद है, वही (उत्पाद) उसी वृत्तिमान्के उसी वृत्त्यंशमें पूर्व वृत्त्यंशकी
अपेक्षासे विनाश है
(अर्थात् कालपदार्थको जिस वर्तमान पर्यायकी अपेक्षासे उत्पाद है, वही
पूर्व पर्यायकी अपेक्षासे विनाश है )

यदि इसप्रकार उत्पाद और विनाश एक वृत्त्यंशमें भी संभवित है, तो कालपदार्थ निरन्वय कैसे हो सकता है, कि जिससे पूर्व और पश्चात् वृत्त्यंशकी अपेक्षासे युगपत् विनाश और उत्पादको प्राप्त होता हुआ भी स्वभावसे अविनष्ट और अनुत्पन्न होनेसे वह (काल पदार्थ) १. वृत्तिमान् = वृत्तिवाला; वृत्तिको धारण करनेवाला पदार्थ