वस्थापयति । ततस्तिर्यक्प्रचयस्योर्ध्वप्रचयत्वमनिच्छता प्रथममेव प्रदेशमात्रं कालद्रव्यं
अथैवं ज्ञेयतत्त्वमुक्त्वा ज्ञानज्ञेयविभागेनात्मानं निश्चिन्वन्नात्मनोऽत्यन्तविभक्तत्वाय व्यवहारजीवत्वहेतुमालोचयति — घटते । यश्च प्रदेशवान् स कालपदार्थ इति । अथ मतं कालद्रव्याभावेऽप्युत्पादव्ययध्रौव्यत्वं घटते । नैवम् । अङ्गुलिद्रव्याभावे वर्तमानवक्रपर्यायोत्पादो भूतर्जुपर्यायस्य विनाशस्तदुभयाधारभूतं ध्रौव्यं कस्य भविष्यति । न कस्यापि । तथा कालद्रव्याभावे वर्तमानसमयरूपोत्पादो भूतसमयरूपो विनाशस्तदुभयाधारभूतं ध्रौव्यं क स्य भविष्यति । न क स्यापि । एवं सत्येतदायाति – अन्यस्य भङ्गोऽन्य- स्योत्पादोऽन्यस्य ध्रौव्यमिति सर्वं वस्तुस्वरूपं विप्लवते । तस्माद्वस्तुविप्लवभयादुत्पादव्ययध्रौव्याणां कोऽप्येक आधारभूतोऽस्तीत्यभ्युपगन्तव्यम् । स चैकप्रदेशरूपः कालाणुपदार्थ एवेति । अत्रातीता- नन्तकाले ये केचन सिद्धसुखभाजनं जाताः, भाविकाले च ‘आत्मोपादानसिद्धं स्वयमतिशयवद्’ इत्यादिविशेषणविशिष्टसिद्धसुखस्य भाजनं भविष्यन्ति ते सर्वेऽपि काललब्धिवशेनैव । तथापि तत्र निजपरमात्मोपादेयरुचिरूपं वीतरागचारित्राविनाभूतं यन्निश्चयसम्यक्त्वं तस्यैव मुख्यत्वं, न च कालस्य, तेन स हेय इति । तथा चोक्तम् — ‘‘किं पलविएण बहुणा जे सिद्धा णरवरा गये काले सिज्झहहि जे
(१) [द्रव्यके एक देशकी परिणतिको सम्पूर्ण द्रव्यकी परिणति माननेका प्रसंग आता है । ] एक देशकी वृत्तिको सम्पूर्ण द्रव्यकी वृत्ति माननेमें विरोध है । सम्पूर्ण काल पदार्थका जो सूक्ष्म वृत्त्यंश है वह समय है, परन्तु उसके एक देशका वृत्त्यंश वह समय नहीं ।
तथा, (२) तिर्यक्प्रचयको ऊ र्ध्वप्रचयपनेका प्रसंग आता है । वह इसप्रकार है कि : — प्रथम, कालद्रव्य एक प्रदेशसे वर्ते, फि र दूसरे प्रदेशसे वर्ते और फि र अन्यप्रदेशसे वर्ते (ऐसा प्रसंग आता है ) इसप्रकार तिर्यक्प्रचय ऊ र्ध्वप्रचय बनकर द्रव्यको प्रदेशमात्र स्थापित करता है । (अर्थात् तिर्यक्प्रचय ही ऊ र्ध्वप्रचय है, ऐसा माननेका प्रसंग आता है, इसलिये द्रव्यप्रदेशमात्र ही सिद्ध होता है ।) इसलिये तिर्यक्प्रचयको ऊ र्ध्वप्रचयपना न मानने (चाहने)वालेको प्रथम ही कालद्रव्यको प्रदेशमात्र निश्चित करना चाहिये ।।१४४।।
हुए, आत्माको अत्यन्त विभक्त (भिन्न) करनेके लिये व्यवहारजीवत्वके हेतुका विचार करते हैं : –