य एते पृथिवीप्रभृतयः षड्जीवनिकायास्त्रसस्थावरभेदेनाभ्युपगम्यन्ते ते खल्व-
चेतनत्वादन्ये जीवात्, जीवोऽपि च चेतनत्वादन्यस्तेभ्यः । अत्र षड्जीवनिकाया आत्मनः
परद्रव्यमेक एवात्मा स्वद्रव्यम् ।।१८२।।
अथ जीवस्य स्वपरद्रव्यप्रवृत्तिनिमित्तत्वेन स्वपरविभागज्ञानाज्ञाने अवधारयति —
जो णवि जाणदि एवं परमप्पाणं सहावमासेज्ज ।
कीरदि अज्झवसाणं अहं ममेदं ति मोहादो ।।१८३।।
यो नैव जानात्येवं परमात्मानं स्वभावमासाद्य ।
कुरुतेऽध्यवसानमहं ममेदमिति मोहात् ।।१८३।।
बन्ध इति कथनमुख्यतया गाथात्रयेण चतुर्थस्थलं गतम् । अथ जीवस्य स्वद्रव्यप्रवृत्तिपरद्रव्य-
निवृत्तिनिमित्तं षड्जीवनिकायैः सह भेदविज्ञानं दर्शयति --भणिदा पुढविप्पमुहा भणिताः परमागमे कथिताः
पृथिवीप्रमुखाः । ते के । जीवणिकाया जीवसमूहाः । अध अथ । कथंभूताः । थावरा य तसा स्थावराश्च
त्रसाः । ते च किंविशिष्टाः । अण्णा ते अन्ये भिन्नास्ते । कस्मात् । जीवादो शुद्धबुद्धैकजीवस्वभावात् ।
जीवो वि य तेहिंदो अण्णो जीवोऽपि च तेभ्योऽन्य इति । तथाहि – टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैक स्वभावपरमात्म-
तत्त्वभावनारहितेन जीवेन यदुपार्जितं त्रसस्थावरनामकर्म तदुदयजनितत्वादचेतनत्वाच्च त्रसस्थावर-
जीवनिकायाः शुद्धचैतन्यस्वभावजीवाद्भिन्नाः । जीवोऽपि च तेभ्यो विलक्षणत्वाद्भिन्न इति । अत्रैवं
भेदविज्ञाने जाते सति मोक्षार्थी जीवः स्वद्रव्ये प्रवृत्तिं परद्रव्ये निवृत्तिं च करोतीति भावार्थः ।।१८२।।
३४२प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
अन्यः ] उनसे अन्य है ।।१८२।।
टीका : — जो यह पृथ्वी इत्यादि षट् जीवनिकाय त्रसस्थावरके भेदपूर्वक माने जाते
हैं, वे वास्तवमें अचेतनत्त्वके कारण जीवसे अन्य हैं, और जीव भी चेतनत्वके कारण उनसे
अन्य है । यहाँ (यह कहा है कि) षट् जीवनिकाय आत्माको परद्रव्य है, आत्मा एक ही
स्वद्रव्य है ।।१८२।।
अब, यह निश्चित करते हैं कि – जीवको स्वद्रव्यमें प्रवृत्तिका निमित्त स्व – परके
विभागका ज्ञान है, और परद्रव्यमें प्रवृत्तिका निमित्त स्व – परके विभागका अज्ञान है : —
अन्वयार्थ : — [यः ] जो [एवं ] इसप्रकार [स्वभावम् आसाद्य ] स्वभावको प्राप्त
करके (जीव – पुद्गलके स्वभावको निश्चित करके) [परम् आत्मानं ] परको और स्वको [न
एव जानाति ] नहीं जानता, [मोहात् ] वह मोहसे ‘[अहम् ] यह मैं हूँ, [इदं मम ] यह मेरा
परने स्वने नहि जाणतो ए रीत पामी स्वभावने,
ते ‘आ हुं, आ मुज’ एम अध्यवसान मोह थकी करे. १८३.