न खल्वागममन्तरेण परात्मज्ञानं परमात्मज्ञानं वा स्यात्; न च परात्मज्ञानशून्यस्य परमात्मज्ञानशून्यस्य वा मोहादिद्रव्यभावकर्मणां ज्ञप्तिपरिवर्तरूपकर्मणां वा क्षपणं स्यात् । तथा हि — न तावन्निरागमस्य निरवधिभवापगाप्रवाहवाहिमहामोहमलमलीमसस्यास्य जगतः समणो णेवप्पाणं परं वियाणादि आगमहीनः श्रमणो नैवात्मानं परं वा विजानाति; अविजाणंतो अत्थे अविजानन्नर्थान्परमात्मादिपदार्थान् खवेदि कम्माणि किध भिक्खू क्षपयति कर्माणि कथं भिक्षुः, न कथमपि इति । इतो विस्तरः — ‘‘गुणजीवा पज्जत्ती पाणा सण्णा य मग्गणाओ य । उवओगोवि य कमसो वीसं तु परूवणा भणिदा ।।’’ इति गाथाकथिताद्यागममजानन्, तथैव ‘‘भिण्णउ जेण ण जाणियउ णियदेहहं परमत्थु । सो अंधउ अवरहं अंधयहं कि म दरिसावइ पंथु।।’’ इति दोहकसूत्रकथिताद्यागमपदसारभूतम-
अन्वयार्थ : — [आगमहीनः ] आगमहीन [श्रमणः ] श्रमण [आत्मानं ] आत्माको (निजको) और [परं ] परको [न एव विजानाति ] नहीं जानता; [अर्थान् अविजानन् ] पदार्थोंको नहीं जानता हुआ [भिक्षुः ] भिक्षु [कर्माणि ] कर्मोंको [कथं ] किसप्रकार [क्षपयति ] क्षय करे ? ।।२३३।।
टीका : — वास्तवमें आगमके विना १परात्मज्ञान या २परमात्मज्ञान नहीं होता; और परात्मज्ञानशून्यके या परमात्मज्ञानशून्यके मोहादिद्रव्यभावकर्मोंका या ३ज्ञप्तिपरिवर्तनरूप कर्मोंका क्षय नहीं होता । वह इसप्रकार है : —
प्रथम तो, आगमहीन यह जगत — कि जो निरवधि (अनादि) भवसरिताके प्रवाहको बहानेवाले महामोहमलसे मलिन है वह — धतूरा पिये हुए मनुष्यकी भाँति विवेकके नाशको प्राप्त १. परात्मज्ञान = परका और आत्माका ज्ञान; स्व – परका भेदज्ञान । २. परमात्मज्ञान = परमात्माका ज्ञान, ‘मैं समस्त लोकालोकके ज्ञायक ज्ञानस्वभाववाला परम आत्मा हूँ’ ऐसा
। ३. ज्ञप्तिपरिवर्तन = ज्ञप्तिका बदलना, जाननेकी क्रियाका परिवर्तन (ज्ञानका एक ज्ञेयसे दूसरे ज्ञेयमें बदलना
भिक्षु पदार्थ – अजाण ते क्षय कर्मनो कई रीत करे ? २३३.