इह तावद्भगवन्तः सिद्धा एव शुद्धज्ञानमयत्वात्सर्वतश्चक्षुषः, शेषाणि तु सर्वाण्यपि भूतानि मूर्तद्रव्यावसक्तद्रष्टित्वादिन्द्रियचक्षूंषि । देवास्तु सूक्ष्मत्वविशिष्टमूर्तद्रव्यग्राहित्वाद- वधिचक्षुषः, अथ च तेऽपि रूपिद्रव्यमात्रद्रष्टत्वेनेन्द्रियचक्षुर्भ्योऽविशिष्यमाणा इन्द्रियचक्षुष एव । एवममीषु समस्तेष्वपि संसारिषु मोहोपहततया ज्ञेयनिष्ठेषु सत्सु ज्ञाननिष्ठत्वमूल- शुद्धात्मतत्त्वसंवेदनसाध्यं सर्वतश्चक्षुस्त्वं न सिद्धयेत् । अथ तत्सिद्धये भगवन्तः श्रमणा आगमचक्षुषो भवन्ति । तेन ज्ञेयज्ञानयोरन्योन्यसंवलनेनाशक्यविवेचनत्वे सत्यपि स्वपर- एव द्रष्टिरित्याख्याति — आगमचक्खू शुद्धात्मादिपदार्थप्रतिपादकपरमागमचक्षुषो भवन्ति । के ते । साहू निश्चयरत्नत्रयाधारेण निजशुद्धात्मसाधकाः साधवः । इंदियचक्खूणि निश्चयेनातीन्द्रियामूर्तकेवलज्ञानादि- गुणस्वरूपाण्यपि व्यवहारेणानादिकर्मबन्धवशादिन्द्रियाधीनत्वेनेन्द्रियचक्षूंषि भवन्ति । कानि कर्तॄणि । सव्वभूदाणि सर्वभूतानि सर्वसंसारिजीवा इत्यर्थः । देवा य ओहिचक्खू देवा अपि च सूक्ष्ममूर्त- पुद्गलद्रव्यविषयावधिचक्षुषः । सिद्धा पुण सव्वदो चक्खू सिद्धाः पुनः शुद्धबुद्धैकस्वभावजीवलोकाकाश- प्रमितशुद्धासंख्येयसर्वप्रदेशचक्षुष इति । अनेन किमुक्तं भवति । सर्वशुद्धात्मप्रदेशे लोचनोत्पत्तिनिमित्तं
अन्वयार्थ : — [साधुः ] साधु [आगमचक्षुः ] आगमचक्षु (-आगमरूप चक्षुवाले) हैं, [सर्वभूतानि ] सर्वप्राणी [इन्द्रिय चक्षूंषि ] इन्द्रियचक्षुवाले हैं, [देवाः च ] देव [अवधिचक्षुषः ] अवधिचक्षु हैं [पुनः ] और [सिद्धाः ] सिद्ध [सर्वतः चक्षुषः ] सर्वतःचक्षु (-सर्व ओरसे चक्षुवाले अर्थात् सर्वात्मप्रदेशोसे चक्षुवान्) हैं ।।२३४।।
टीका : — प्रथम तो इस लोकमें भगवन्त सिद्ध ही शुद्धज्ञानमय होनेसे सर्वतः चक्षु हैं, और शेष ‘सभी भूत (-जीव), मूर्त द्रव्योंमें ही उनकी दृष्टि लगनेसे इन्द्रियचक्षु हैं । देव सूक्ष्मत्व- विशिष्ट मूर्त द्रव्योंको ग्रहण करते हैं इसलिये वे अवधिचक्षु हैं; अथवा वे भी, मात्र रूपी द्रव्योंको देखते हैं इसलिये उन्हें इन्द्रियचक्षुवालोंसे अलग न किया जाय तो, इन्द्रियचक्षु ही हैं ।’ इसप्रकार यह सभी संसारी मोहसे १उपहत होनेके कारण ज्ञेयनिष्ठ होनेसे, ज्ञाननिष्ठताका मूल जो शुद्धात्म- तत्त्वका संवेदन उससे साध्य (-सधनेवाला) ऐसा सर्वतः चक्षुपना उनके सिद्ध नहीं होता ।
अब, उस (सर्वतःचक्षुपने) की सिद्धिके लिये भगवंत श्रमण आगमचक्षु होते हैं । यद्यपि ज्ञेय और ज्ञानका पारस्परिक मिलन हो जानेसे उन्हें भिन्न करना अशक्य है (अर्थात् ज्ञेय ज्ञानमें ज्ञात न हों ऐसा करना अशक्य है ) तथापि वे उस आगमचक्षुसे स्वपरका विभाग करके, महामोहको जिनने भेद डाला है ऐसे वर्तते हुए परमात्माको पाकर, सतत ज्ञाननिष्ठ ही रहते हैं । १. उपहत = घायल, अशुद्ध, मलिन, भ्रष्ट ।