यदा हि समधिगतशुद्धात्मवृत्तेः श्रमणस्य तत्प्रच्यावनहेतोः कस्याप्युपसर्गस्योपनिपातः स्यात्, स शुभोपयोगिनः स्वशक्त्या प्रतिचिकीर्षा प्रवृत्तिकालः । इतरस्तु स्वयं शुद्धात्मवृत्तेः समधिगमनाय केवलं निवृत्तिकाल एव ।।२५२।।
त्वाच्छ्रमणस्तं श्रमणम् । दिट्ठा दृष्टवा । कथंभूतम् । रूढं रूढं व्याप्तं पीडितं कदर्थितम् । केन । रोगेण वा अनाकुलत्वलक्षणपरमात्मनो विलक्षणेनाकुलत्वोत्पादकेन रोगेण व्याधिविशेषेण वा, छुधाए क्षुधया, तण्हाए वा तृष्णया वा, समेण वा मार्गोपवासादिश्रमेण वा । अत्रेदं तात्पर्यम् — स्वस्थभावनाविघातक- रोगादिप्रस्तावे वैयावृत्त्यं करोति, शेषकाले स्वकीयानुष्ठानं करोतीति ।।२५२।। अथ शुभोपयोगिनां तपोधनवैयावृत्त्यनिमित्तं लौकिकसंभाषणविषये निषेधो नास्तीत्युपदिशति — ण णिंदिदा शुभोपयोगि-
अन्वयार्थ : — [रोगेण वा ] रोगसे, [क्षुधया ] क्षुधासे, [तृष्णया वा ] तृषासे [श्रमेण वा ] अथवा श्रमसे [रूढम् ] आक्रांत [श्रमणं ] श्रमणको [दृष्ट्वा ] देखकर [साधुः ] साधु [आत्मशक्त्या ] अपनी शक्तिके अनुसार [प्रतिपद्यताम् ] वैयावृत्यादि करो ।।२५२।।
टीका : — जब शुद्धात्मपरिणतिको प्राप्त श्रमणको, उससे च्युत करे ऐसा कारण — कोई भी उपसर्ग — आ जाय, तब वह काल, शुभोपयोगीको अपनी शक्तिके अनुसार १प्रतिकार करनेकी इच्छारूप प्रवृत्तिका काल है; और उसके अतिरिक्तका काल अपनी शुद्धात्मपरिणतिकी प्राप्तिके लिये केवल निवृत्तिका काल है ।
भावार्थ : — जब शुद्धात्मपरिणतिको प्राप्त श्रमणके स्वस्थ भावका नाश करनेवाला रोगादिक आ जाय तब उस समय शुभोपयोगी साधुको उनकी सेवाकी इच्छारूप प्रवृत्ति होती है, और शेष कालमें शुद्धात्मपरिणतिको प्राप्त करनेके लिये निज अनुष्ठान होता है ।।२५२।।
अब लोगोंके साथ बातचीतकरनेकी प्रवृत्ति उसके निमित्तके विभाग सहित बतलाते हैं (अर्थात् शुभोपयोगी श्रमणको लोगोंके साथ बातचीतकी प्रवृत्ति किस निमित्तसे करना योग्य है और किस निमित्तसे नहीं, सो कहते हैं ) : — १. प्रतिकार = उपाय; सहाय ।