Pravachansar (Hindi).

< Previous Page   Next Page >


Page 44 of 513
PDF/HTML Page 77 of 546

 

४४प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-

ज्ञानं हि त्रिसमयावच्छिन्नसर्वद्रव्यपर्यायरूपव्यवस्थितविश्वज्ञेयाकारानाक्रामत् सर्वगतमुक्तं, तथाभूतज्ञानमयीभूय व्यवस्थितत्वाद्भगवानपि सर्वगत एव एवं सर्वगतज्ञानविषयत्वात्सर्वेऽर्था अपि सर्वगतज्ञानाव्यतिरिक्तस्य भगवतस्तस्य ते विषया इति भणितत्वात्तद्गता एव भवन्ति

तत्र निश्चयनयेनानाकुलत्वलक्षणसौख्यसंवेदनत्वाधिष्ठानत्वावच्छिन्नात्मप्रमाणज्ञानस्व- तत्त्वापरित्यागेन विश्वज्ञेयाकाराननुपगम्यावबुध्यमानोऽपि व्यवहारनयेन भगवान् सर्वगत इति व्यपदिश्यते तथा नैमित्तिकभूतज्ञेयाकारानात्मस्थानवलोक्य सर्वेऽर्थास्तद्गता इत्युपचर्यन्ते च तेषां परमार्थतोऽन्योन्यगमनमस्ति, सर्वद्रव्याणां स्वरूपनिष्ठत्वात् अयं क्रमो ज्ञानेऽपि निश्चेयः ।।२६।। सर्वज्ञः कस्मात् सर्वगतो भवति जिणो जिनः णाणमयादो य ज्ञानमयत्वाद्धेतोः सव्वे वि य तग्गया जगदि अट्ठा सर्वेऽपि च ये जगत्यर्थास्ते दर्पणे बिम्बवद् व्यवहारेण तत्र भगवति गता भवन्ति कस्मात् ते भणिदा तेऽर्थास्तत्र गता भणिताः विसयादो विषयत्वात्परिच्छेद्यत्वात् ज्ञेयत्वात् कस्य तस्स तस्य भगवत इति तथाहि ---यदनन्तज्ञानमनाकुलत्वलक्षणानन्तसुखं च तदाधारभूतस्तावदात्मा इत्थं- भूतात्मप्रमाणं ज्ञानमात्मनः स्वस्वरूपं भवति इत्थंभूतं स्वस्वरूपं देहगतमपरित्यजन्नेव लोकालोकं परिच्छिनत्ति ततः कारणाद्वयवहारेण सर्वगतो भण्यते भगवान् येन च कारणेन नीलपीतादिबहिः- पदार्था आदर्शे बिम्बवत् परिच्छित्त्याकारेण ज्ञाने प्रतिफलन्ति ततः कारणादुपचारेणार्थकार्यभूता

टीका :ज्ञान त्रिकालके सर्व द्रव्यपर्यायरूप प्रवर्तमान समस्त ज्ञेयाकारोंको पहुँच जानेसे (जानता होनेसे) सर्वगत कहा गया है; और ऐसे (सर्वगत) ज्ञानमय होकर रहनेसे भगवान भी सर्वगत ही हैं इसप्रकार सर्व पदार्थ भी सर्वगत ज्ञानके विषय होनेसे, सर्वगत ज्ञानसे अभिन्न उन भगवानके वे विषय हैं ऐसा (शास्त्रमें) कहा है; इसलिये सर्व पदार्थ भगवानगत ही (भगवानमें प्राप्त ही) हैं

वहाँ (ऐसा समझना कि)निश्चयनयसे अनाकुलतालक्षण सुखका जो संवेदन उस सुखसंवेदनके अधिष्ठानता जितना ही आत्मा है और उस आत्माके बराबर ही ज्ञान स्वतत्त्व है; उस निजस्वरूप आत्मप्रमाण ज्ञानको छोड़े बिना, समस्त ज्ञेयाकारोंके निकट गये बिना, भगवान (सर्व पदार्थोंको) जानते हैं निश्चयनयसे ऐसा होने पर भी व्यवहारनयसे यह कहा १. अधिष्ठान = आधार, रहनेका स्थान (आत्मा सुखसंवेदनका आधार है जितनेमें सुखका वेदन होता है

उतना ही आत्मा है ) २. ज्ञेयाकारों = पर पदार्थोंके द्रव्य -गुण -पर्याय जो कि ज्ञेय हैं (यह ज्ञेयाकार परमार्थतः आत्मासे सर्वथा भिन्न

है )