svaparavikalpAntapAti prekShat ev . tasya khalvamUrteShu dharmAdharmAdiShu, mUrteShvapyatIndriyeShu paramANvAdiShu, dravyaprachchhanneShu kAlAdiShu, kShetraprachchhanneShvalokAkAshapradeshAdiShu, kAlaprachchhanneShva- sAmpratikaparyAyeShu, bhAvaprachchhanneShu sthUlaparyAyAntarlInasUkShmaparyAyeShu sarveShvapi svaparavyavasthA- vyavasthiteShvasti draShTRutvan, pratyakShatvAt . pratyakShan hi gnAnamudbhinnAnantashuddhisannidhAnamanAdi- siddhachaitanyasAmAnyasambandhamekamevAkShanAmAnamAtmAnan prati niyatamitarAn sAmagrImamRugayamAN- manantashaktisadbhAvatonantatAmupagatan dahanasyev dAhyAkArANAn gnAnasya gneyAkArANAman- rbhUtA pratisamayapravartamAnaShaTprakArapravRuddhihAnirUpA arthaparyAyA bhAvaprachchhannA bhaNyante . sayalan tatpUrvoktan samastan gneyan dvidhA bhavati . kathamiti chet . sagan cha idaran kimapi yathAsambhavan svadravyagatan itaratparadravyagatan cha . tadubhayan yata kAraNAjjAnAti ten kAraNen tan NANan tatpUrvoktagnAnan havadi bhavati . kathambhUtam . pachchakkhan pratyakShamiti . atrAhan shiShya — gnAnaprapanychAdhikAra pUrvamev gata, asmin sukhaprapanychAdhikAre sukhamev kathanIyamiti . parihAramAh — yadatIndriyan gnAnan pUrvan bhaNitan tadevAbhedanayen sukhan bhavatIti gnApanArthan, athavA gnAnasya mukhyavRuttyA tatra heyopAdeyachintA nAstIti gnApanArthan vA . evamatIndriyagnAnamupAdeyamiti hai . amUrta dharmAstikAy, adharmAstikAy ityAdi, mUrta padArthommen bhI atIndriy paramANu ityAdi, tathA dravyamen prachchhanna kAl ityAdi (-dravya apekShAse gupta aise jo kAl dharmAstikAy vagairah), kShetramen prachchhanna alokAkAshake pradesh ityAdi, kAlamen prachchhanna 1asAmpratik (atIt -anAgat) paryAyen tathA bhAv -prachchhanna sthUl paryAyommen 2antarlIn sUkShma paryAyen hain, un sabakA — jo ki sva aur parake bhedase vibhakta hain unakA vAstavamen us atIndriy gnAnake dRuShTApan hai; (arthAt un sabako vah atIndriy gnAn dekhatA hai) kyonki vah (atIndriy gnAn) pratyakSha hai . jise ananta shuddhikA sadbhAv pragaT huA hai, aise chaitanyasAmAnyake sAth anAdisiddha sambandhavAle ek hI AtmAke dvArA sIdhA pravRutti karatA hai), jo (indriyAdik) anya sAmagrIko nahIn DhUnDhatA aur jo anantashaktike sadbhAvake kAraN anantatAko (-behadatAko) prApta hai, aise us pratyakSha gnAnako — jaise dAhyAkAr dahanakA atikramaN nahIn karate usIprakAr gneyAkAr gnAnakA 4atikram (ullanghan) na karanese — yathokta prabhAvakA anubhav karate hue (-uparyukta padArthonko jAnate hue) kaun rok
pratyakSha gnAn akSha arthAt AtmAke dvArA hI jAnatA hai .)
94pravachanasAr[ bhagavAnashrIkundakund-
3‘akSha’ nAmak AtmAke prati jo niyat hai (arthAt jo gnAn AtmAke sAth hI lagA huA hai —
1. asAmpratik = atAtkAlik ; vartamAnakAlIn nahi aisA; atIt – anAgat.
2. antarlIn = andar lIn hue; antarmagna .
3. akSha = AtmAkA nAm ‘akSha’ bhI hai . (indriyagnAn akSha = arthAt indriyonke dvArA jAnatA hai; atIndriy
4. gneyAkAr gnAnako pAr nahIn kar sakate — gnAnakI had bAhar jA nahIn sakate, gnAnamen jAn hI lete hai .