ih khalu yadanArabdhasvabhAvabhedamutpAdavyayadhrauvyatrayeN guNaparyAyadvayen cha yallakShyate tad
dravyam . tatra hi dravyasya svabhAvostitvasAmAnyAnvaya . astitvan hi vakShyati dvividhan
– svarUpAstitvan sAdRushyAstitvan cheti . tatrotpAda prAdurbhAva, vyaya prachyavanan, dhrauvyamavasthiti .
guNA vistAravisheShA . te dvividhA sAmAnyavisheShAtmakatvAt . tatrAstitvan nAstitva-
mekatvamanyatvan dravyatvan paryAyatvan sarvagatatvamasarvagatatvan sapradeshatvamapradeshatvan mUrtatvamamUrtatvan
sakri yatvamakri yatvan chetanatvamachetanatvan kartRutvamakartRutvan bhoktRutvamabhoktRutvamagurulaghutvan chetyAdaya
sAmAnyaguNA, avagAhahetutvan gatinimittatA sthitikAraNatvan vartanAyatanatvan rUpAdimattA
chetanatvamityAdayo visheShaguNA . paryAyA AyatavisheShA . te pUrvamevoktAshchaturvidhA .
kevalagnAnotpattiprastAve shuddhAtmaruchiparichchhittinishchalAnubhUtirUpakAraNasamayasAraparyAyasya vinAshe sati
shuddhAtmopalambhavyaktirUpakAryasamayasArasyotpAda kAraNasamayasArasya vyayastadubhayAdhArabhUtaparamAtmadravya-
tven dhrauvyan cha . tathAnantagnAnAdiguNA, gatimArgaNAvipakShabhUtasiddhagati, indriyamArgaNAvipakSha-
bhUtAtIndriyatvAdilakShaNA shuddhaparyAyAshcha bhavantIti . yathA shuddhasattayA sahAbhinnan paramAtmadravyan
pUrvoktotpAdavyayadhrauvyairguNaparyAyaishcha sah sangnAlakShaNaprayojanAdibhedepi sati tai sah sattAbhedan na
kahAnajainashAstramAlA ]
gneyatattva -pragnApan
171
TIkA : — yahAn (is vishvamen) jo, svabhAvabhed kiye binA, 1utpAd -vyay -dhrauvyatrayase
aur 2guNaparyAyadvayase 3lakShit hotA hai, vah dravya hai . inamense (-svabhAv, utpAd, vyay, dhrauvya,
guN aur paryAyamense) dravyakA svabhAv vah 4astitvasAmAnyarUp anvay hai; astitva do
prakArakA kahenge : — 1 – svarUp -astitva . 2 – sAdRushya -astitva . utpAd vah prAdurbhAv (pragaT
honA – utpanna honA) hai; vyay vah prachyuti (arthAt bhraShTa, – naShTa honA) hai; dhrauvya vah avasthiti
(ThikAnA) hai; guN vah vistAravisheSh hain . ve sAmAnyavisheShAtmak honese do prakArake hain . inamen,
astitva, nAstitva, ekatva, anyatva, dravyatva, paryAyatva, sarvagatatva, asarvagatatva, sapradeshatva,
apradeshatva, mUrtatva, amUrtatva, sakriyatva, akriyatva, chetanatva, achetanatva, kartRutva, akartRutva,
bhoktRutva, abhoktRutva, agurulaghutva, ityAdi sAmAnyaguN hain; avagAhahetutva, gatinimittatA,
sthitikAraNatva, vartanAyatanatva, rUpAdimattva, chetanatva ityAdi visheSh guN hain . paryAy AyatavisheSh
hain . ve pUrva hI (93 vIn gAthA kI TIkAmen) kathit chAr prakArakI hain .
1. utpAd -vyay -dhrauvyatray = utpAd, vyay aur dhrauvya – yah tripuTI (tInonkA samUh) .
2. guNaparyAyadvay = guN aur paryAy – yah yugal (dononkA samUh)
3. lakShit hotA hai = lakShyarUp hotA hai, pahichAnA jAtA hai . [ (1) utpAd -vyay -dhrauvya tathA (2) guNaparyAy
ve lakShaN hain aur dravya vah lakShya hai . ]
4. astitvasAmAnyarUp anvay = ‘hai, hai, hai’ aisA ekarUp bhAv dravyakA svabhAv hai . (anvay = ekarUpatA
sadRushabhAv .)