lakShaNakriyAyA AtmamayatvAbhyupagamAt . yA cha kriyA sA punarAtmanA svatantreN prApyatvAtkarma . tatastasya paramArthAdAtmA AtmapariNAmAtmakasya bhAvakarmaN ev kartA, na tu pudgalapariNAmAtmakasya dravyakarmaNa . ath dravyakarmaNa ka karteti chet . pudgalapariNAmo hi tAvatsvayam pudgal ev, pariNAmina pariNAmasvarUpakartRutven pariNAmAdananyatvAt . yashcha tasya tathAvidha pariNAma sA pudgalamayyev kriyA, sarva- dravyANAn pariNAmalakShaNakriyAyA AtmamayatvAbhyupagamAt . yA cha kriyA sA puna pudgalen svatantreN prApyatvAtkarma . tatastasya paramArthAt pudgal AtmapariNAmAtmakasya athavA dvitIypAtanikA – shuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakeN shuddhanayen yathaivAkartA tathaivAshuddhanayenApi sAnkhyen yaduktan tanniShedhArthamAtmano bandhamokShasiddhayarthan kathanchitpariNAmitvan vyavasthApayatIti pAtanikAdvayan manasi sampradhArya sUtramidan nirUpayati — pariNAmo sayamAdA pariNAma svayamAtmA, Atma- pariNAmastAvadAtmaiv . kasmAt . pariNAmapariNAminostanmayatvAt . sA puN kiriy tti hodi sA puna kriyeti bhavati, sa cha pariNAma kriyA pariNatiriti bhavati . kathambhUtA . jIvamayA jIven nirvRuttatvAjjIvamayI . kiriyA kamma tti madA jIven svatantreN svAdhInen shuddhAshuddhopAdAnakAraNabhUten prApyatvAtsA kriyA karmeti matA sammatA . karmashabdenAtra yadev chidrUpan jIvAdabhinnan bhAvakarmasangnan nishchayakarma tadev grAhyam . tasyaiv kartA jIva . tamhA kammassa Na du kattA tasmAddravyakarmaNo na karteti . atraitadAyAti – yadyapi kathanchit pariNAmitve sati jIvasya kartRutvan jAtan tathApi nishchayen svakIy- pariNAmAnAmev kartA, pudgalakarmaNAn vyavahAreNeti . tatra tu yadA shuddhopAdAnakAraNarUpeN shuddhopayogen pariNAmake svarUpakA karttA honese pariNAmase ananya hai; aur jo usakA (-AtmAkA) tathAvidh pariNAm hai vah jIvamayI hI kriyA hai, kyonki sarva dravyonkI pariNAmalakShaNakriyA AtmamayatA (nijamayatA) se svIkAr kI gaI hai; aur phi ra, jo (jIvamayI) kriyA hai vah AtmAke dvArA svatantratayA 1prApya honese karma hai . isaliye paramArthata AtmA apane pariNAmasvarUp bhAvakarmakA hI karttA hai; kintu pudgalapariNAmasvarUp dravyakarmakA nahIn .
ab yahAn aisA prashna hotA hai ki ‘(jIv bhAvakarmakA hI karttA hai tab phi ra) dravyakarmakA karttA kaun hai ?’ isakA uttar isaprakAr hai : — pratham to pudgalakA pariNAm vAstavamen svayam pudgal hI hai, kyonki pariNAmI pariNAmake svarUpakA karttA honese pariNAmase ananya hai; aur jo usakA (-pudgalakA) tathAvidhi pariNAm hai vah pudgalamayI hI kriyA hai, kyonki sarva dravyonkI pariNAmasvarUp kriyA nijamay hotI hai, aisA svIkAr kiyA gayA hai; aur phi ra, jo (pudgalamayI) kriyA hai vah pudgalake dvArA svatantratayA prApya honese karma hai . isaliye paramArthata pudgal apane pariNAmasvarUp us dravyakarmakA hI karttA hai, kintu pra. 31
1. prApya = prApta hone yogya, (jo svatantrapane kare so kartA hai; aur ka rttA jise prApta kare so karma hai .)