arthavikalpastAvat gnAnam . tatra ka khalvartha . svaparavibhAgenAvasthitan vishvam . vikalpastadAkArAvabhAsanam . yastu mukurundahRudayAbhog iv yugapadavabhAsamAnasvaparAkArortha- vikalpastad gnAnam . kriyamANamAtmanA karma, kriyamANa khalvAtmanA pratikShaNan ten ten bhAven bhavatA ya tadbhAva sa ev karmAtmanA prApyatvAt . tattvekavidhamapi dravyakarmopAdhisannidhi- sadbhAvAsadbhAvAbhyAmanekavidham . tasya karmaNo yanniShpAdyan sukhadukhan tatkarmaphalam . tatra dravyakarmopAdhisAnnidhyAsadbhAvAtkarma tasya phalamanAkulatvalakShaNan prakRitibhUtan saukhyan, yattu dravyakarmopAdhisAnnidhyasadbhAvAtkarma tasya phalan saukhyalakShaNAbhAvAdvikRutibhUtan dukham . evan gnAnakarmakarmaphalasvarUpanishchaya ..124.. parichchhittisamartho vikalpa vikalpalakShaNamuchyate . sa ev gnAnan gnAnachetaneti . kamman jIveN jan samAraddhan karma jIven yatsamArabdham . buddhipUrvakamanovachanakAyavyApArarUpeN jIven yatsamyakkartRumArabdhan tatkarma
TIkA : — pratham to, arthavikalpa vah gnAn hai . vahAn, artha kyA hai ? sva -parake vibhAgapUrvak avasthit 1vishva vah artha hai . usake AkAronkA 2avabhAsan vah vikalpa hai . aur darpaNake nij vistArakI bhAnti (arthAt jaise darpaNake nij vistAramen sva aur par AkAr ek hI sAth prakAshit hote hain, usIprakAr) jisamen ek hI sAth sva -parAkAr avabhAsit hote hain, aisA arthavikalpa vah gnAn hai .
jo AtmAke dvArA kiyA jAtA hai vah karma hai . pratikShaN us -us bhAvase hotA huA AtmAke dvArA vAstavamen kiyA jAnevAlA jo usakA bhAv hai vahI, AtmAke dvArA 3prApya honese karma hai . aur vah (karma) ek prakArakA hone par bhI, dravyakarmarUp upAdhikI nikaTatAke sadbhAv aur asadbhAvake kAraN anek prakArakA hai .
us karmase utpanna kiyA jAnevAlA sukh -dukh vah karmaphal hai . vahAn, dravyakarmarUp upAdhikI nikaTatAke asadbhAvake kAraN jo karma hotA hai, usakA phal anAkulatvalakShaN hai, usakA phal 5vikRuti – (vikAr) bhUt dukh hai, kyonki vahAn sukhake lakShaNakA abhAv hai .
is prakAr gnAn, karma aur karmaphalakA svarUp nishchit huA .
244pravachanasAr[ bhagavAnashrIkundakund-
4prakRitibhUt sukh hai; aur dravyakarmarUp upAdhikI nikaTatAke sadbhAvake kAraN jo karma hotA
1. vishva = samasta padArtha — dravya -guN -paryAy . (padArthommen sva aur par aise do vibhAg hain . jo jAnanevAle AtmAkA apanA ho vah sva hai, aur dUsarA sab, par hai .)
2. avabhAsan = avabhAsan; prakAshan; gnAt honA; pragaT honA .
3. AtmA apane bhAvako prApta karatA hai, isaliye vah bhAv hI AtmAkA karma hai .
4. prakRitibhUt = svabhAvabhUt . (sukh svabhAvabhUt hai .)
5. vikRutibhUt = vikArabhUt (dukh vikArabhUt hai, svabhAvabhUt nahIn hai .)