krameN . yaugapadyen chet, nAsti yaugapadyan, samamekasya viruddhadharmayoranavatArAt . krameN chet, nAsti krama, vRuttyanshasya sUkShmatven vibhAgAbhAvAt . tato vRuttimAn kopyavashyamanusartavya . sa cha samayapadArtha ev . tasya khalvekasminnapi vRuttyanshe samutpAdapradhvansau sambhavata . yo hi yasya vRuttimato yasmin vRuttyanshe tadvRutyanshavishiShTatvenotpAda, sa ev tasyaiv vRuttimatastasminnev vRuttyanshe pUrvavRuttyanshavishiShTatven pradhvansa . yadyevamutpAdavyayAvekasminnapi vRuttyanshe sambhavata samayapadArthasya kathan nAm niranvayatvan, yata pUrvottaravRuttyanshavishiShTatvAbhyAn yugapadupAttapradhvansotpAdasyApi svabhAvenApradhvastAnutpannatvAdavasthitatvamev na bhavet . evamekasmin vRuttyanshe samayapadArtha- trayAtmaka svabhAva sattAstitvamiti yAvat . tatra samyagavasthita svabhAvasamavasthito bhavati . tathAhitathAhi – yathAnggulidravye yasminnev vartamAnakShaNe vakraparyAyasyotpAdastasminnev kShaNe tasyaivAnggulidravyasya pUrvarjuparyAyeN pradhvansastadAdhArabhUtAnggulidravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhi . athavA svasvabhAvarUp- sukhenotpAdastasminnev kShaNe tasyaivAtmadravyasya pUrvAnubhUtAkulatvadukharUpeN pradhvansastadubhayAdhArabhUt- paramAtmadravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhi . athavA mokShaparyAyarUpeNotpAdastasminnev kShaNe ratnatrayAtmak- nishchayamokShamArgaparyAyarUpeN pradhvansastadubhayAdhAraparamAtmadravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhi . tathA vartamAnasamayarUpaparyAyeNotpAdastasminnev kShaNe tasyaiv kAlANudravyasya pUrvasamayarUpaparyAyeN pradhvansasta- (utpAd tathA vinAsh) yugapad hain yA (2) kramasha ? (1) yadi ‘yugapat’ kahA jAy to yugapatpanA ghaTit nahIn hotA, kyonki ek hI samay ekake do virodhI dharma nahIn hote . (ek hI samay ek vRuttyanshake prakAsh aur andhakArakI bhAnti utpAd aur vinAsh do viruddha dharma nahIn hote .) (2) yadi ‘kramasha hai’ aisA kahA jAy to, kram nahIn banatA, (arthAt kram bhI ghaTatA nahIn) kyonki vRuttyanshake sUkShma honese usamen vibhAgakA abhAv hai . isaliye (samayarUpI vRuttyanshake utpAd tathA vinAsh honA ashakya honese) koI 1vRuttimAn avashya DhUnDhanA chAhiye . aur vah (vRuttimAn) kAl padArtha hI hai . usako (-us kAlapadArthako) vAstavamen ek vRuttyanshamen bhI utpAd aur vinAsh sambhav hai; kyonki jis vRuttimAnke jis vRuttyanshamen us vRuttyanshakI apekShAse jo utpAd hai, vahI (utpAd) usI vRuttimAnke usI vRuttyanshamen pUrva vRuttyanshakI apekShAse vinAsh hai . (arthAt kAlapadArthako jis vartamAn paryAyakI apekShAse utpAd hai, vahI pUrva paryAyakI apekShAse vinAsh hai .)
yadi isaprakAr utpAd aur vinAsh ek vRuttyanshamen bhI sambhavit hai, to kAlapadArtha niranvay kaise ho sakatA hai, ki jisase pUrva aur pashchAt vRuttyanshakI apekShAse yugapat vinAsh aur utpAdako prApta hotA huA bhI svabhAvase avinaShTa aur anutpanna honese vah (kAl padArtha)
282pravachanasAr[ bhagavAnashrIkundakund-
1. vRuttimAn = vRuttivAlA; vRuttiko dhAraN karanevAlA padArtha .